بنیاد مختومقلی فراغی

. نقالي در لغت به معني كار و پيشه نقال است كه كالا يا چيزي را از جايي به‌جايي ديگر نقل مي‌كند يا مي‌برد، اما در اصطلاح به پيشه و هنر كسي گويند كه داستان‌ها و واقعه‌هاي هيجان‌انگيز و جذابي را كه شنيده يا خوانده است براي سرگرم كردن مردم نقل و بيان كند. اين داستان‌گزار يا قصه‌گوي هنرمند را اصطلاحآ نقّال مي‌گويند. واژه‌هاي نقال و نقالي به مفهوم اصطلاحي آنها احتمالا از دوره قاجار در زبان و ادبيات فارسي كاربرد يافته، چون اين اصطلاح‌ها در متن‌هاي تاريخي و ادبي و لغت‌نامه‌هاي فارسي پيش از آن نيامده‌اند.

نقالي يك جريان فرهنگي است كه از زمان‌هاي دور در جامعه ايران رواج داشته است. نقالان داستان‌هايي از حماسه‌هاي قومي، ملي، ديني، و واقعه‌هاي تاريخي و شبه تاريخي و مذهبي را با كلامي سنجيده و آهنگين و بياني گرم و رسا در ميان جمع مردم و در فضاهاي عمومي يا محفل‌هاي خصوصي نقل و روايت مي‌كنند.

نروژ، كتابخانه‌هاي. كشور پادشاهي نروژ در غرب شبه جزيره اسكانديناوي در شمال اروپا واقع شده است. اين كشور از شمال به اقيانوس منجمد شمالي، از منتهي‌اليه شمال‌شرقي به فنلاند و روسيه، از شرق به سوئد، از جنوب به درياي شمال، و از غرب به اقيانوس اطلس محدود مي‌شود. جمعيت آن (طبق آمار سال 2005) 4593041 نفر و مساحت آن 323895كيلومترمربع است. زبان رسمي اين كشور نروژي است، اما زبان اقليت لاپ[1]  هنوز هم در شمال اين كشور رايج است.

تاريخچه. نخستين فعاليت‌هاي كتابخانه‌اي در نروژ در قرن 17 و 18م. تحت تأثير عقايد عصر روشنگري آغاز شد. انجمن‌هاي كتابخواني در بسياري از شهرها ايجاد، و در مناطق روستايي كشيشان و معلمان متعهد مجموعه‌هايي را فراهم آوردند كه بعدها به كتابخانه تبديل شد. انجمن سلطنتي علوم و ادبيات نروژ در 1760 تأسيس شد

ميراث فرهنگي[1] . ميراث فرهنگي به آثار مادي و معنوي به جامانده از گذشته گفته مي‌شود كه بر هويت فرهنگي يك جامعه انساني دلالت دارد و از آن جهت قابل توجه است كه در شناخت زندگي گذشتگان مفيد و مؤثر است و براي مطالعه جوامع، اقوام، و ملل گوناگون، و نيز بازشناسي آثار مادي تمدن‌ها و سير تشكيل و تكامل آنها سندي باارزش به‌شمار مي‌آيد (1: 3؛ 3: ج 3، ص 11-15؛ 4: 73).

براي هر ملت، شناخت گذشته براي ساختن آينده‌اي بر پايه هويت فرهنگي خويش اهميت مي‌يابد. در حقيقت پويايي و بقاي فرهنگي در آينده، نيازمند پيوستگي ميان ديروز و امروز و فرداي ملت‌هاست

مراكش، كتابخانه‌هاي. كشور مشروطه سلطنتي مراكش، در شمال غربي افريقا واقع شده است. از شمال با درياي مديترانه، از شرق با الجزاير، از جنوب با موريتاني، و از غرب با اقيانوس اطلس هم‌مرز است. مساحت اين كشور در حدود 550,446 كيلومترمربع و جمعيت آ ن(طبق آمار سال )2005 847,725,32 نفر است. زبان رسمي اين كشور عربي است، ولي زبان فرانسه نيز به‌صورت پراكنده مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

تاريخچه و خدمات كتابخانه ملي. اگرچه مراكش مركز اصلي فرهنگ و هنر اسلامي بوده، ولي خدمات نوين كتابداري در اين كشور در قرن بيستم آغاز شد. قسمت‌هايي از آنچه كه مراكش ناميده مي‌شود و در 1956 استقلال خود را به‌دست آورد تحت سلطه فرانسوي‌ها و اسپانيايي‌ها قرار داشت. كتابخانه و آرشيو مراكش (بي.جي.اِي.)[1] ، كه نقش مهمي در توسعه كتابخانه‌هاي اين كشور ايفا كرده است، در 1920 در رباط تأسيس شد

تقویم  سال ۱۳٦۰ را نشان داده و سلطنت ۳٦ ساله اورهان غازی به پایان رسیده است. بعد ازمرگ وی پسر۳٤ ساله اش مراد اول برتخت سلطنت تکیه زد. شاهزاده جوان با پیشگامی  رجال وقت باپرنسس ماریا دخترایوان آلکساندرپادشاه بلغارستان ازدواج نمود

جورج صلیبا در کتاب علوم دوره اسلامی و شکل گیری رنسانس در اروپا:

نجوم اسلامی، نقش مؤثری در پیدایش نجوم مدرن داشته است

کتاب علوم دوره اسلامی و شکل گیری رنسانس در اروپا نوشته «جورج صلیبا» و ترجمه یونس مهدوی کارشناس ارشد تاریخ علم منتشر شد.

میراث مکتوب- کتاب علوم دوره اسلامی و شکل گیری رنسانس در اروپا نوشته «جورج صلیبا» و ترجمه یونس مهدوی کارشناس ارشد تاریخ علم منتشر شد. این کتاب، پاسخ های جدیدی برای سؤال هایی از قبیل چگونگی پیدایش علوم در تمدن اسلامی و نقش آن در ظهور علوم جدید مطرح می کند و به همین دلیل از برخی جهات، کتابی مهم به شمار می رود.

مخزن[1]  كتابخانه. امروزه به بخشي از فضاي كتابخانه كه مجموعه در آن نگهداري مي‌شود و مراجعه‌كنندگان به آن راه ندارند و يا دستيابي‌شان به آن محدود است، مخزن گفته مي‌شود. در كتابخانه‌هايي كه با روش به اصطلاح "قفسه بسته" اداره مي‌شوند، مخزن قسمت اعظم مجموعه را در خود جاي مي‌دهد. اما در كتابخانه‌هاي قفسه باز مخزن تنها بخش اندكي را دربرمي‌گيرد كه به دلايل ايمني يا كم استفاده بودن و مانند آن، از دسترس مستقيم عموم دور نگهداشته مي‌شود.

تاريخچه. در كتابخانه‌هاي كهن مخزن عمومآ داراي چندين اتاق بود و در هر اتاق، كتاب‌ها بسته به شكل و قالبي كه داشتند روي ميزها، درون تعدادي صندوق، اشكاف يا گنجه، يا محفظه‌هاي لانه كبوتري، و غيره نگهداري مي‌شدند. براي مثال، در كتابخانه آشور بانيپال (668-626ق.م.)، الواح گلي كه هر كدام چند سانتي‌متر مربع مساحت داشت، در ظروف سفالين نگهداري مي‌شد و اين ظروف در قفسه‌هاي اتاق‌هاي متعدد قرار مي‌گرفت.

مجارستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري مجارستان، واقع در اروپاي مركزي، از شمال به چكسلواكي، از شرق به اوكراين و روماني، از جنوب به يوگسلاوي، و از غرب به اتريش محدود مي‌شود. جمعيت آن (طبق آمار سال )2005 835,006,10 نفر و مساحت آن 93032 كيلومترمربع است. زبان آن مجاري است كه در بين زبان‌هاي اروپايي تنها با زبان فنلاندي و استوني هم‌خانواده است.

تاريخچه. مردم مجارستان كه در قرن نهم به اين كشور مهاجرت كردند، در ابتدا نوشته‌هايي به‌خط اقوام اسكانديناوي بر روي چوب حكاكي مي‌كردند، اما به زودي زبان لاتين اروپايي را اتخاذ كردند. قديمي‌ترين سندي كه به زبان مجاري نوشته شده است، سند تأسيس كليساي تيهاني ابي[1]  است كه به‌سال 1055 تعلق دارد. از 1190 تا 1200 تاريخ مجارستان به‌وسيله نويسنده‌اي ناشناس به زبان لاتين در گستا هانگاروم[2]نوشته شده است. قديمي‌ترين متن منسجم مجاري نيز كه خطابه‌اي مربوط به مراسم تدفين است، به سال 1200 تعلق دارد.

مازندران، كتابخانه‌هاي. استان مازندران در شمال ايران و حاشيه جنوبي درياي خزر قرار دارد. اين استان از شمال به درياي خزر، از جنوب به استان‌هاي تهران و سمنان، از غرب به استان گيلان، و از شرق به استان گلستان محدود است. مساحت اين استان 756,23 كيلومترمربع است و داراي 15 شهرستان، 36 شهر، 43 بخش، 110 دهستان، و 3722 آبادي است. مركز اين استان شهرستان ساري است و جمعيت آن (طبق آمار سال 1383) 120,796,2نفر است (11؛ :15 11-14).

تاريخچه. از فرهنگ مردم مازندران در دوران پيش از اسلام اطلاعات دقيق و موثقي در دست نيست. پادشاهان طبرستان (نام قديم مازندران) تا قرن پنجم قمري به خط پهلوي مي‌نوشتند و بدان سكه مي‌زدند. در دوره اسلامي، مدارس و مراكز علمي زيادي در اين استان تأسيس شد (7).

لهستان، كتابخانه‌هاي. اين جمهوري اروپاي شرقي از شمال به درياي بالتيك و ليتواني، از شرق به بلاروس و اوكراين، از جنوب به جمهوري‌هاي چك و اسلواكي، و از غرب به آلمان محدود است. جمعيت آن (طبق آمار سال )2005 144,635,38 نفر و مساحت آن 677,312 كيلومترمربع و زبان رسمي آن لهستاني است.

لهستان، كتابخانه‌هاي. اين جمهوري اروپاي شرقي از شمال به درياي بالتيك و ليتواني، از شرق به بلاروس و اوكراين، از جنوب به جمهوري‌هاي چك و اسلواكي، و از غرب به آلمان محدود است. جمعيت آن (طبق آمار سال )2005 144,635,38 نفر و مساحت آن 677,312 كيلومترمربع و زبان رسمي آن لهستاني است.

تاريخچه. كشور لهستان از اواسط قرن دهم وجود داشته است، به استثناي سال‌هاي 1795-1918 كه قلمرو آن تجزيه و ضميمه كشورهاي همسايه‌اش روسيه، پروس، و اتريش شد. قديمي‌ترين كتاب‌ها در كشور نسخ خطي بود كه پس از گرويدن مردم به آيين مسيحيت، توسط روحانيون كاتوليك براي امور تبليغي وارد شد.

 گيلان، كتابخانه‌هاي. استان گيلان واقع در جنوب غربي درياي خزر مساحتي حدود ۱۴۷۱۱كيلومترمربع دارد و به‌خاطر همجواري با درياي خزر يكي از سرسبزترين و حاصلخيزترين استان‌هاي ايران است. جمعيت استان گيلان (طبق آمار سال 1383) ۲۱۹۵۳۸۹نفر است (7). استان گيلان 15 شهرستان و 34 شهر دارد (:2 ج 1، ص 41، 45).

تاريخچه. گيلان در پذيرش تجدد از استان‌هاي پيشگام ايران بوده است. تئاتر به مفهوم امروزي آن در 1289ش. در گيلان شروع شد. حسن جودت در 1295 انجمن فرهنگ، يكي از بزرگ‌ترين و با نفوذترين انجمن‌هاي تئاتر گيلان را بنياد نهاد. نمايش فيلم در رشت در سال 1290ش. آغاز شد.

نخستين روزنامه‌ها در گيلان بلافاصله پس از مشروطيت (1325ق.) در رشت انتشار يافتند. اكثر 183 نشريه‌اي كه تاكنون در گيلان منتشر شده عمر كوتاهي داشته‌اند (:2 ج ،3 ص 661). بر اساس آمار 1382، در اين استان 44 نشريه منتشر مي‌شود (1:3).

 استان گلستان در شمال ايران و حاشيه جنوب شرقي درياي خزر قرار دارد. از شمال به كشور تركمنستان، از غرب به درياي خزر و استان مازندران، از جنوب به استان سمنان، و از شرق به استان خراسان محدود مي‌شود. اين استان در دي ماه ۱۲۷۶ با تصويب مجلس شوراي اسلامي از استان مازندران جدا شد.

استان گلستان با مساحتي برابر ۲۲۲۲۰ كيلومترمربع، داراي 11 شهرستان، ۱۸ شهر، ۱۶ بخش، ۴۵ دهستان، ۱۰۷۷آبادي است. شهرستان‌هاي اين استان عبارتند از: آزادشهر، آق‌قلا، بندرتركمن، بندرگز، راميان، علي‌آباد، كردكوي، كلاله، گرگان، گنبد، و مينودشت. مركز استان گلستان شهر گرگان است و (طبق آمار 1383)، جمعيت آن  ۱۶۱۳۶۹۱نفر است.

مردم ساكن در اين استان را دو گروه عمده فارس‌ها (شامل بوميان و مهاجران) و تركمن‌ها(شامل دو تيره يموت و گوكلان) تشكيل مي‌دهند. فارس‌ها عمدتآ به لهجه‌هاي گرگاني و مازندراني، و تركمن‌ها در عين آشنايي با زبان فارسي، به زبان تركمني تكلّم مي‌كنند (:8 1، 3). اقتصاد و معيشت مردم بيشتر بر اساس كشاورزي، باغداري، صنعت، دامداري، و شيلات قرار دارد (:3 17).

گرجستان، كتابخانه‌هاي. كشور گرجستان (جمهوري سوسياليست سابق گرجستان) در غرب و مركز منطقه قفقاز واقع شده است. اين كشور از جنوب غربي با تركيه، از غرب با درياي سياه، از شمال با روسيه فدراتيو، از جنوب با ارمنستان، و از جنوب شرقي با جمهوري آذربايجان همسايه است. جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2005) 401,677,4 نفر و مساحت آن 700,69 كيلومترمربع (4؛ :5 1383)، پايتخت آن شهر تفليس و زبان رسمي آن گرجي است (:5 1383).

تاريخچه. منطقه قفقاز جنوبي، به‌ويژه محدوده گرجستان فعلي از دوران پارينه سنگي محل سكونت و استقرار انسان بوده است. اين منطقه در دوره‌هاي پاياني عصر مفرغ و آغاز عصر آهن به توسعه فرهنگي و اقتصادي چشمگيري دست يافت و توانست اقتدار خود را تا هزاره دوم ق.م. حفظ كند.

  حاجي خليفه، مصطفي بن عبدالله. وي دانشمند، تاريخنگار، و كتابنامه‌نويس سرشناس ترك در قرن يازدهم، نامش مصطفي و نام پدرش عبدالله بود (5: ج 21، ص 401). ميان علما به كاتب چَلَبي و بين "اهل ديوان" (دربار و دولت) به حاجي خليفه شهرت داشت (6: ج 6، ص 432). سبب ناميده شدنش به كاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتي، و علت پيدا كردن عنوان چلبي، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زيرا كه در قرن نهم هجري، اين عنوان به‌معناي سرور، به علما و فضلا اطلاق مي‌شد (2: ج 1، ص "ح").

پدرش ابتدا در "سراي" (دربار) خدمت مي‌كرد و سپس وارد فوج سِلَي‌دار (سلاحدار) سپاه عثماني شد (6: ج 6، ص 432). مصطفي در 1017 ق. در استانبول به دنيا آمد و از پنج شش سالگي به تحصيل پرداخت (7: ج 4، ص 760). در چهارده سالگي، به‌ياري پدرش وارد فوج سِلَي‌دار شده و در اداره "محاسبه آناطولي" (به سمت منشي) مشغول به كار شد و در آنجا قواعد حساب و خط سياق را فراگرفت (6: ج 6، ص 432). به گفته خودش (در فذلكه)، از عيسي قريمي (اهل شبه جزيره كريمه[1] ) قرآن و تجويد آموخت و نزد الياس خوجه كتاب‌هاي تصريف و عوامل را خواند و از بوگري[2]  احمد چلبي خوشنويسي ياد گرفت

كشاف‌ها. كشاف نوعي نمايه واژه‌اي يا واژه‌نما[1] ست كه در آن "همه واژه‌هاي به‌كار رفته در يك اثر در نظم الفبايي مرتب شده و به‌دنبال آن سياهه‌اي از همه سطوري كه اين واژه در آنها به‌كار رفته، بر اساس توالي حضور آن در متن، مي‌آيد" (:5 ج 5، ص 593). در اين تعريف بر دو نكته تأكيد مي‌شود، يكي آمدن همه واژه‌هاي به‌كار رفته در متن به‌صورت الفبايي و ديگر گنجانده شدن همه سطوري از متن كه واژه موردنظر را دربردارند؛ واژه‌نماهايي كه فقط به محل آمدن واژه، بدون آوردن متن يا قسمتي از آن، ارجاع مي‌دهند بر اساس اين تعريف كشاف شمرده نمي‌شوند (:5 ج 5، ص 596). هرچند گنجاندن اين ويژگي‌ها سبب مي‌شود نياز پژوهشگر براي مراجعه به متن اصلي كاهش يابد، اما اين امر حجيم شدن بيش از حد واژه‌نما نسبت به متن اصلي و زمان‌بر بودن تدوين آن را به‌دنبال دارد.

  كتيبه . كتيبه به‌نوشته‌اي اطلاق مي‌شود كه بر روي سنگ، در حاشيه  سردر ساختمان‌ها؛ يا گوشه‌هاي پارچه‌هاي خاص نظير پرده، سفره، و بيرق؛ و يا بر صفحه‌هاي كتاب نگارش مي‌يابد (:1 ج 11، ذيل "كتيبه").

سنگ‌نبشته‌هاي (كتيبه‌هاي) يافت شده در مصر و بين‌النهرين و مواردي مانند آن به هزاره چهارم پيش از ميلاد برمي‌گردد. اين كتيبه‌ها بيشتر فرمان شاهان و فرمانروايان و توصيف وقايع و تاريخ جنگ‌ها بوده‌اند (:5 37-38).

از كتيبه‌هاي مهم دوران باستان در ايران و نواحي اطراف آن يكي كتيبه آشور بانيپال در ذكر فتح شهر شوش و وقايع پس از آن (:10 8)، و ديگر كتيبه‌هاي دوگانه داريوش هخامنشي در بيستون به زبان‌هاي پارسي قديم و عيلامي بابلي است، كه يكي به كتيبه بزرگ و ديگري به كتيبه كوچك موسوم است.

  كتاب‌هاي كمياب و مجموعه‌هاي خاص. سبب ايجاد بخش كتاب‌هاي كمياب و مجموعه‌هاي خاص در كتابخانه‌ها آن است كه منابع دست اول پژوهش در تاريخ علوم انساني گردآوري، نگهداري، و دسترس‌پذير شوند. منابع گردآوري شده در مجموعه‌هاي خاص ممكن است خطي يا چاپي، و كهنه يا نو باشند. نخستين منابعي كه گردآوري مي‌شوند نسخه‌هاي خطي، كتاب‌هاي چاپي قديمي، نخستين ويرايش‌ها،  و كتاب‌هايي است كه به‌طور غيرمعمول گران هستند.

نسخه‌هاي خطي. نسخه‌هاي خطي را به دلايل زيادي در بخش مجموعه‌هاي خاص قرار مي‌دهند. اين منابع برحسب تعريف منحصر به‌فرد و بسيار آسيب‌پذير و اكثرآ گران هستند، و از نظر تاريخي داراي ارزش بوده و غيرقابل جانشيني هستند. شرايط خاصي براي قابل دسترس شدن آنها براي كاربران وجود دارد.

  كتاب گويا. كتاب گويا، كتابي است كه براي نابينايان و ساير كساني كه مشكل خواندن دارند روي انواع رسانه‌هاي صوتي از قبيل صفحه، نوار، ديسك، و جز آن ضبط مي‌شود و آن را به‌وسيله دستگاه مي‌شنوند. به اين نوع كتاب، متن شنيداري يا كتاب شنيداري نيز مي‌گويند. ابتكار توليد كتاب گويا در امريكا صورت گرفته است (:3 ذيل "كتاب گويا").

در پاسخ به نياز حاصل از بررسي انجمن كتابداران امريكا در 1929 دكتر روبرت اروين، مدير اجرايي بنياد امريكايي نابينايان در نيويورك كه خود نابينا بود، برنامه‌اي را براي ضبط كتاب روي صفحه‌هاي گرامافون تدوين كرد. به‌تدريج، پيشرفت زيادي در تهيه كتاب‌هاي گويا حاصل شد و اين رسانه كه ابتدا از طريق صفحه گرامافون و تجهيزات سنگين و گران قيمت ضبط صدا قابل بهره‌برداري بود، به نوارهاي مغناطيسي منتقل شد. اكنون با تجهيزات پيشرفته رايانه‌اي نوشته كتاب‌ها تبديل به فايل صوتي مي‌شوند.

 

  كتابشناسي‌هاي ملي. فهرست آثار منتشر شده در يك كشور و يا به يك زبان خاص، اعم از آثار چاپي و غيرچاپي و نشريات ادواري كتابشناسي ملي نام دارد (:1 91؛ :2 ذيل "كتابشناسي ملي"). كتابشناسي ملي محدود به مطالبي است كه در قلمرو يك كشور انتشار مي‌يابد و معمولا در هر كشور توسط كتابخانه ملي تدوين و منتشر مي‌شود، ولي در پاره‌اي از كشورها برعهده كتابخانه ديگري غير از كتابخانه ملي است، مثلا در اردن، كتابخانه مركزي دانشگاه عمان وظيفه تدوين و انتشار >كتابشناسي ملي اردن< را برعهده دارد (:4 48-49؛ :7 ج 1، ص 63-64).

درگذشته، كتابشناسي‌هاي ملي فقط شامل فهرستي از منابع چاپي نظير كتاب‌ها، نشريات ادواري، جزوات، نقشه‌ها و اطلس‌ها، آثار چاپي موسيقي، انتشارات دولتي، پايان‌نامه‌ها، و غيره بودند. اما در عصر جديد اطلاعات، برخي كشورها، رسانه‌هاي غيرچاپي نظير منابع الكترونيكي و ديجيتالي را نيز به فهرست كتابشناسي ملي خود افزوده‌اند (:9 ج 3، ص 1953؛ :11 ذيل واژه).

كتابشناسي ملي ايران. كتابشناسي ملي بنا به ساده‌ترين تعريف "فهرست كليه كتاب‌ها و آثار منتشر شده در يك كشور خاص" است. تعريف كامل‌تر كتابشناسي ملي بنابر اهداف و امكانات سازمان منتشركننده آن متفاوت است. براي مثال معمولا كتاب‌هاي منتشر شده در مورد هر كشور كه در ساير نقاط چاپ شده‌اند نيز در كتابشناسي ملي درج مي‌شود. كتابشناسي‌هاي ملي در عالم نشر كتاب و نيز پژوهش و مطالعه از اهميت خاصي برخوردارند. يك كتابشناسي كامل، گويا، و منظم، اساس و پايه پژوهش‌هاي جامعه‌شناختي و فرهنگي و يا حتي تدوين كتابشناسي‌هاي موضوعي در زمينه‌هاي خاص، و امور فني‌تري از قبيل انتخاب و سفارش و فهرستنويسي كتاب است.

كتابشناسي. كتابشناسي يا كتابنامه معادل واژه انگليسي بيبليوگرافي و به معني تشريح، تفسير، توصيف، و بررسي كتاب است. پيشينه اين اصطلاح كه ريشه يوناني دارد تقريبآ به 2500 سال پيش مي‌رسد (:10 ج 2، ص 1135). كتابشناسي از منابع مرجع رديف دوم است و به مجموعه اطلاعات كتابشناختي (نام نويسنده، عنوان، مترجم، محل انتشار، ناشر، تاريخ انتشار، تعداد صفحات يا قيمت كتاب) آثار چاپي، غيرچاپي، و نسخه‌هاي خطي و گاه تحليلي اطلاق مي‌شود و با نظم خاصي به قصد استناد و ارائه اطلاعات تهيه مي‌گردد (:3 89؛ :4 5؛ :12 ذيل "كتابنامه"؛ :20 ج 1، ص 30؛ :22 ذيل واژه).

كتابشناسي صورت يا سياهه‌اي منظم از آثار مكتوب يك نويسنده و يا يك موضوع خاص است كه داراي يك يا بيش از يك ويژگي مشترك است مانند زبان، شكل، زمان انتشار، و جز آن (:23 ذيل واژه).

تاريخ شكل گيري و گسترش مطبوعات و رسانه ها در بين تركمن‌ها

تلاش براي حفظ هویت ملی و فرهنگی باعث شده است كه تركمنهاي ساكن در كشورهاي شرقي(آسيايي) و ترکمنهای ساکن اروپا، نشريات و روزنامه‌هاي مختلفي را به زبان ملي خود به چاپ برسانند و داراي برنامه‌هاي راديويي و تلويزيوني ويژه خود باشند.
در اين ميان تركمنهاي عراق ازپیشینه خاص و ویژه ای برخوردارند. تركمنهاي عراق به دليل جدا شدن از سرزمين مادري، در طول قرون متوالي؛ (براي حفظ مليتشان)از ساليان كهن شروع به انتشار نشريات و روزنامه‌ به زبان مادري‌شان نمودند.

محمود داقوقلي تركمن عراقي نويسنده روزنامه يورت كه در بغداد منتشر مي‌شود در‌باره پیشینه انتشار روزنامه و نشریه های ترکمنی در عراق مقالاتي به چاپ رسانده است. وي در مقالات خود از روزنامه‌هاي تركمن‌زبان «زورا»، «بشير»، « موصل» و ديگر نشريات تركمن‌زبان كه در عراق پايان قرن XIX (19) نام برده است.

تحقيقات بيشتر در اين زمينه در تز روزنامه‌نگار تركمن عراقی؛ که براي دكتراي «تحقيقات زبان‌شناسي تطبیقی دانشگاه سنان»با عنوان« مطبوعات و مسائل ادبي تركمنهاي عراقي»ارائه شده و نیزكتابچه عصام محمد محمود با عنوان «مطبوعات الموصل» ( مطبوعات موصل) آمده است.
روزنامه نگار تركمن عراقي «آتا تارزي باشي» در مقاله اي با عنوان « كركوك مطبوعاتينگ تاريحي»(چاپ سال 2001)، اطلاعات بيشتري را درباره نشريات تركمن در عراق مي‌دهد
در اين تحقيق تارزي باشي، درباره سه مرحله گسترش فعاليت روزنامه‌نگاران تركمن در عراق مي‌نويسد.اولين مرحله ازدوره عثماني در 1869 تا 1921 شروع مي‌شود ؛ مرحله دوم از 23 آگوست 1921 تا 13 جولاي 1958 و دوره سوم از 14 جولاي 1958 تا 3 مارس 1985.تركمنها از 1869 تا 1985 در عراق بيش از 30 نشريه و روزنامه مختلف تركمني به زبانهاي تركمني، عربي و انگليسي به چاپ رسانده اند.
اولين روزنامه ترکمنی در دوره اول از تقسیم بندی تارزی باشی روزنامه زورا(نام قديمي بغداد) است.روزنامه ترکمن زبان زورا تحت نظارت مدحت پاشا در سال 1869 شروع به انتشار نمود. در آن زمان مدحت پاشا نايب‌السطنه امپراطوري عثماني در منطقه بغداد بوده است.وی علاوه بر اينكه مدیرمسئولي مجرب بود ، يك سردبير ماهر با اندیشه روزنامه نگاری خوبي نيز بوده است.استعداد روزنامه نگاری وي قبلا در منطقه دانوب و در روزنامه دانوب مشخص شده است. ماشينهای چاپ روزنامه هاي زورا، بشير و موصل از فرانسه خريداري شده بود. انتشار زورا تا سال 1917 در بغداد ادامه يافت.در طول 48 سال انتشار زورا، 2606 شماره از نشريه با رسم الخط عربي به زبان تركمني و عربي به چاپ رسيد.عمده زحمات انتشار اين روزنامه برعهده حسن آزوم، احمد فهمي ، عباس حمادي، فهمي المدرس، جمال صاديق،احمد آزاد الفروغي، علي‌رضا الفروغي، احمد عزالدين، احمد شافي، محمود شكاري الراسي زاده،عبدالمجيد شافي و ... بوده است.

                                                                                           پروفیسور رسول رهین

سرنوشت درد آور کتابخانه شخصی
شادروان اکادمیسین پروفیسور
دکتور احمد جاوید

      درابعاد زندگی ادبی، فرهنگی و سیاسی شادروان اکادمیسین پروفیسور دکتور احمدجاوید نگارنده بعدی را به جستجو می نشینم که هسته زندگی فرهنگی صاحب دل مارا تشکیل می داد. درست از زمانی صحبت می کنم که شادروان جاوید داخل کوچه کتابفروشان شهرکابل میشد ودر مقابل دکانها، غرفه ها و بوریاهای کتابفروشان از دیواری به دیواری و از مکانی به مکانی سرگردان  می گشت و کتاب می خرید. استاد دردوران حیات پر بار اکادمیک وفرهنگی- ادبی خود اکثرروزها، سری به بازار کتابفروشان شهر می زد و کتب بارزش ملی و فرهنگی را می خرید. از بس استاد بسیار می رفت و بسیارکتاب می خرید، همه کتابفروشان شهراورا می شناختند و دوستان و مریدان دلبسته استاد گردیده بودند.

چهل و هفتمین شمارۀ ماهنامۀ «آینه میراث» دو فصلنامه ویژه کتاب شناسی، نقد کتاب و اطلاع رسانی حوزه متون منتشر شد.    میراث مکتوب-  چهل و هفتمین شمارۀ ماهنامۀ «آینه میراث» دو فصلنامه ویژه کتاب شناسی، نقد کتاب و اطلاع رسانی حوزه متون منتشر شد. این شمارۀ ماهنامۀ «آینه میراث» با مقالاتی از سجاد آیدنلو، محمدرضا ابن رسول و سمیرا رکنی زاده، حسن تاجبخش، محسن جاهد و مجید ملایوسفی، هاشم رجب زاده،سعید شفیعیون، حسن عاطفی، سید محمد عمادی حایری، حمیدرضا قلیچ خانی و علی اصغر قهرمانی مقبل به چاپ رسید.

كتابسازي و كتاب‌آرايي. مجموعه فنون سنتي از قبيل كاغذسازي، مركب‌سازي، خوشنويسي*، صحافي*، رنگ‌سازي، و تذهيب* كه براي توليد متني خاص در قالبي دلپسند و زيبا به‌كار مي‌رود كتابسازي و كتاب‌آرايي نام دارد (11:10).

تكوين شكل امروزي كتاب* را كه به رومي كدكس خوانده مي‌شد به رومي‌ها نسبت مي‌دهند. صفحات كدكس يا از پوست بره موسوم به پارشمن*[1]  يا از پوست گوساله موسوم به ولوم[2]  ساخته مي‌شد. اين پوست‌ها كشيده مي‌شدند و سطوح آن مهياي نگارش مي‌شد، سپس به يك اندازه برش مي‌خوردند تا به شكل كتاب درآيند (:5 25-35).

در قرون وسطي (1200-500م.) در ديرها، راهبان و كاتبان غيرروحاني به استنساخ و كتابسازي مي‌پرداختند. بعدها اين كاتبان درنزديكي دانشگاه‌ها و مراكز تجاري كارگاه‌هايي داير كردند. در پايان قرون وسطي با استادكاران هم‌سنخ خود صنف‌هايي همچون تذهيب‌گر، تذهيب‌گر حروف سرفصل، و طراح نقوش گياهي را تشكيل دادند. در اواخر قرون وسطي نيز كتاب‌هاي دستنويس با حروف نمايشي سرفصل تزيين شده و كناره‌ها و حواشي صفحات نيز با طرح ساقه‌هاي مو، گياهان ناآشنا، جانوران عجيب، و انسان‌ها آذين مي‌شدند (:5 39-44).

كتاب در ايران. پيشينه تمدن مكتوب در ايران در اين نوشته در سه بخش بيان شده است: 1) دوران باستان (از آغاز تا ورود اسلام)؛ 2) دوران اسلامي (تا قرن 14 هجري)؛ و 3) دوران معاصر (قرن 14 هجري به بعد).

1. از آغاز تا ورود اسلام به ايران. ايرانيان باستان نوشته‌هاي خود را بر روي سنگ و يا الواح گلي، زرين و سيمين، و گاه بر پوست دباغي شده گاو مي‌نوشتند. سنت نوشتن بر پوست گاو، يادگار دوران مهرپرستي ايرانيان بود و در آيين زرتشت نيز ادامه يافت، چنانكه اوستا نيز بر پوست گاو نوشته شده بود (6: 6؛ 10: ج1، ص302؛ 35: ج2، ص8-9). ابن نديم در الفهرست مي‌گويد كتاب‌هايي از جنس پوست را كه در 250ق. از دژ سارويه اصفهان به‌دست آمده، خود ديده است كه براي گندزدايي و استفاده به بيت الحكمه بغداد فرستادند (4: 438-440). حمزه اصفهاني (280؟-360؟ق.) نيز اين را تأييد كرده و كتاب‌ها را پنجاه عدل (هر عدل برابر يك لنگه‌بار) مي‌داند.

كتاب در اسلام. "كتاب" كلمه‌اي عربي و از ريشه "كَتَبَ"، به معني پيوستن اجزاي مختلف يك چيز به همديگر است. استعمال مجازي آن براي نوشتن، به‌واسطه پيوند دادن حروف و كلمات در امتداد "سطر" است. گاهي به‌پيوستن الفاظ در كلام نيز كتاب گفته‌اند. لفظ "كتاب" بر چند مصدر و به معناي "نوشتن" است، ولي اصطلاحآ بر هر "نوشته" مدون و غيرمدون اطلاق مي‌شود (3: ج 2، ص 941).

براي آگاهي از شأن كتاب در اسلام، مي‌بايد كه شأن آن را در قرآن مجيد و اخبار نشان داد.

الف. كتاب در قرآن. در قرآن كريم، علاوه بر مصدر "كَتَبَ" و مشتفات آن، الفاظ ديگري نزديك به همين معنا استعمال شده است كه از اهم آنها، مشتقات مصادر "سَطْر"، "رَقَمْ"، "نَسْخ"، "زِبَر"، و "صُحُف" قابل ذكر است. البته هيچ‌يك از اين كلمات مترادف، داراي معناي كاملا مشابه و يكسان با يكديگر نيستند، بلكه هر كدام واجد وجه خاصي هستند كه ديگري فاقد آن است (5: 13).

كتابخانه‌هاي هنر[1] . كتابخانه‌هاي هنر يكي از انواع كتابخانه‌هاي تخصصي هستند كه هدف آنها گردآوري، ذخيره، و ايجاد امكان دسترسي به اطلاعات در زمينه هنرهاي تجسمي يا هنرهاي زيبا، شامل معماري، نقاشي، عكاسي، طراحي، پيكره‌سازي، هنرهاي تزييني، نساجي، شيشه‌گري، سراميك‌سازي، و طراحي داخلي است (11؛ 475:14-476).

تاريخچه. كتابخانه‌هاي هنر بيش از 300 سال قدمت دارند و به‌نظر مي‌رسد اين اصطلاح نخستين بار در 1871 براي كتابخانه هنرستان سان فرانسيسكو[2]  به‌كار رفته است؛ و در اواخر قرن 19 نيز توسط برخي سازمان‌هاي امريكايي مورداستفاده قرار گرفت. از 1908 يان وريت، كتابدار موزه هنر سينسيناتي، اهميت كتابخانه‌هاي هنر به‌عنوان كتابخانه عمومي را مطرح كرد. از آن زمان به بعد خصوصآ در اواسط دهه 1960، كتابخانه‌هاي هنر در تمام اروپاي غربي و امريكاي شمالي به شكوفايي رسيدند. انجمن كتابخانه‌هاي هنر انگليس و ايرلند[3]  در 1969 به‌منظور گسترش كتابداري هنر به‌وجود آمد و به مبادله اطلاعات و منابع مربوط به هنر پرداخت. در 1972 مشابه اين انجمن در امريكاي شمالي به‌نام جامعه كتابخانه‌هاي هنر امريكاي شمالي ايجاد شد.

وقف[1] . وقف در لغت به معني ايستادن، درنگ كردن، سكون، امساك، و اقامت كردن به‌كار رفته و در اصطلاح به حبس عين مال، ملك و مستغلات آن، و جاري ساختن منافع آن در راه خدا گفته مي‌شود. هرگونه نقل و انتقال مانند خريد و فروش، رهن، جابه‌جايي، ميراث گذاردن، و بخشيدن مال وقفي ممنوع است (4: 104). وقف كتاب يا كتابخانه يكي از موارد وقف در جوامع مسلمان بوده كه با وقف مصاحف (قرآن‌ها) آغاز شد.

برخي فُقها وقف كتاب را در ابتدا نپذيرفتند و به‌سبب آسيب‌پذيري، آن را با اصل دائمي بودن استفاده از مال وقفي مغاير مي‌دانستند، ليكن سرانجام فقها وقف مصاحف و كتب را پذيرفتند (4: 106-107). وقف كتاب گاه براي استفاده اشخاص معين (مثل افراد خانواده) صورت مي‌گرفت، در اين صورت به آن "وقف خاص" مي‌گفتند. نوع ديگر، "وقفِ نيمه عمومي" يا "شبه عام" بوده و در آن، كتاب يا كتابخانه براي گروه‌هاي حرفه‌اي (مانند طلاب علوم ديني و پزشكان) و يا ديني (پيروان و علماي مذهب خاصي) وقف مي‌شد. گاه نيز بر يك مكان خاص (مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، آرامگاه، و بيمارستان) وقف مي‌كردند. نوع سوم، "وقف عمومي" كتاب و كتابخانه، يا وقف براي "طالبان علم" و يا بر "جميع مسلمانان" بود (5: 82-90)

  كتابخانه‌هاي نابينايان. كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني نابينايان با هدف رفع نيازهاي اطلاعاتي نابينايان و نيمه بينايان، گسترش فرهنگ و ارتقاي علم و دانش، و ايجاد امكانات و شرايط مناسب براي پر كردن اوقات فراغت آنان به‌وجود مي‌آيند.

طبق تعريف بين‌المللي، نابينا كسي است كه ميزان ديد او كمتر از يك دهم و نيمه بينا كسي است كه ميزان ديد او بيشتر از يك دهم است و با استفاده از وسايل كمكي (عينك) ميزان ديد او حداكثر به سه دهم برسد.

در دي ماه 1372 مجمع عمومي سازمان ملل متحد، قواعد استاندارد فراهم‌سازي امكانات برابر براي معلولان را به تصويب رساند. بندهاي 5 و 10 اين مصوبه به صراحت دولت‌ها را مسئول ارائه خدمات اطلاع‌رساني و دسترس‌پذير كردن خدمات و منابع اطلاعاتي براي گروه‌هاي مختلف معلولان از جمله نابينايان معرفي مي‌كند (7: 50، 52).

كتابخانه‌هاي موسيقي. كتابخانه‌هاي موسيقي از زمان‌هاي دور وجود داشته‌اند. منابع مكتوب در باب موسيقي را مي‌توان در كتابخانه اسكندر كبير در قرن سوم ق.م. سراغ گرفت. موسيقي در امپراتوري روم حفظ و نگهداري مي‌شد، اما سندي دال بر وجود كتابخانه‌اي براي نگهداري موسيقي اين دوره وجود ندارد. در كتابخانه‌هاي قرن 4 تا 6م. دستنويس‌هايي در حوزه موسيقي[1]  پيدا شده است. در قرن پنجم ميلادي در كتابخانه عمومي رم و همچنين مجموعه‌هاي شخصي روميان، اسنادي در زمينه موسيقي به همراه يادداشت‌هايي به زبان يوناني ديده شده است. در كتابخانه سن‌گال[2]  و كتابخانه يورك در قرن نهم نيز اين‌گونه منابع وجود داشت. در قرن 14م. منابع موسيقي در انواع كتابخانه‌ها از قبيل كتابخانه‌هاي سلطنتي، دانشگاهي، و خصوصي وجود داشته است. بعد از قرن 14م. كوزيمو دو مديچي[3]  نخستين كتابخانه عمومي را در صومعه سن ماركو در ايتاليا ايجاد كرد و مجموعه قابل توجهي از منابع موسيقي را در آن جاي داد.

  كتابخانه‌هاي منطقه‌اي[1] . اين كتابخانه‌ها، كتابخانه‌هاي عمومي يا تخصصي بزرگي هستند كه با فراهم آوردن منابع كتابخانه‌اي به‌صورت گسترده، امكان دسترسي يكسان براي تمامي شهروندان يك منطقه و همچنين كتابخانه‌هاي كوچك محلي را تدارك مي‌بينند. اين‌گونه كتابخانه‌ها كه برخي شكل توسعه يافته كتابخانه‌هاي عمومي هستند، با حمايت مالي شهرداري‌ها و يا دولت‌هاي محلي اداره مي‌شوند.

كتابخانه منطقه‌اي در امريكا، كتابخانه عمومي بزرگي است كه با سرمايه عمومي ايجاد شده و يك سازمان دولتي آن را اداره مي‌كند و هدف آن رفع نيازهاي اطلاعاتي يك منطقه است (11: ذيل واژه).

تاريخچه. كتابخانه‌هاي منطقه‌اي به‌دنبال توسعه خدمات كتابخانه‌هاي عمومي شكل گرفتند. تاريخ آغاز به‌كار اين‌گونه كتابخانه‌ها معلوم نيست، فقط مي‌دانيم كه در نتيجه رشد كتابخانه‌هاي عمومي و تحول كمّي و كيفي خدمات آنها و نياز به افزايش كارآيي يا اثربخشي آنها، الگوي جديدي براي توسعه كتابخانه‌هاي عمومي پديد آمد. اين الگو كتابخانه منطقه‌اي نام داشت.

  كتابخانه‌هاي ملي. پيدايش نخستين كتابخانه‌هاي ملي به قرن‌هاي 15 و 16 باز مي‌گردد، مانند كتابخانه مارچانا[1]  در ونيز (1468)؛ كتابخانه ملي فرانسه (1537)؛ كتابخانه اتريش در وين؛ كتابخانه دولتي بايرن در مونيخ (1558)؛ و كتابخانه سلطنتي بروكسل (1559). اما در مورد تاريخ بنيان‌گذاري آنها اتفاق‌نظر وجود ندارد. دو مورد از مؤسسات فوق اينك، به‌جاي كتابخانه ملي، وظايف كتابخانه‌هاي ايالتي و محلي را انجام مي‌دهند. ارائه تعريف جامع براي كتابخانه ملي بسيار دشوار است. در سال 1800 بيش از 20 كشور كتابخانه ملي داشتند. گرچه همه آنها كتابخانه ملي شمرده نمي‌شدند، اما همه آنها كم‌وبيش به مجموعه‌هاي كتابخانه‌هاي سلطنتي يا كتابخانه‌هاي خصوصي بزرگ مربوط مي‌شد و بيشترشان در كشورهاي اروپايي قرار داشتند، به‌جز كتابخانه كنگرها، كتابخانه ملي كلمبيا، و كتابخانه اكوادور.

در قرن 19، تقريبآ همه كشورهاي اروپايي و اغلب كشورهاي امريكاي لاتين كتابخانه ملي تشكيل دادند. كتابخانه ملي علاوه بر غرور ملي، به‌ويژه در كشورهاي جديد، به نشاني از ملي‌گرايي تبديل شد. گرچه براي اين كتابخانه‌ها ساختمان‌هاي باشكوهي طراحي شده بود، اما در بيشتر موارد فقط بخشي از طرح به‌اجرا درآمد.

 كتابخانه‌هاي مساجد. كتابخانه‌هاي مساجد نخستين و در عين حال رايج‌ترين كتابخانه‌هاي عمومي در جهان اسلام بوده‌اند كه توسط خود مردم ساخته، سازماندهي، و اداره مي‌شدند (2: 521). بسياري از اين كتابخانه‌ها مجموعه كوچك كتاب‌هاي ديني بودند كه در يكي از شبستان‌هاي مسجد و يا در جوار آن نگهداري مي‌شدند و ظاهراً هيچ محل ثابتي براي آنها وجود نداشته است. اين كتابخانه‌ها بيشتر در كنار منبر و محراب و در دسترس عموم قرار مي‌گرفت. ايجاد كتابخانه در چنين محلي سبب مي‌شد كه كتابخانه بيشتر در معرض ديد، و در نتيجه، قابل دسترس‌تر باشد (3: 423).

تاريخچه. تعيين تاريخ ايجاد نخستين كتابخانه مسجد كار دشواري است. به‌نظر مي‌رسد كه هنگام بحث درباره كتابخانه‌هاي اسلامي، به‌جاي تأكيد بر نخستين كتابخانه، بايد به بزرگ‌ترين آنها اشاره داشت؛ زيرا در قرون اوليه اسلامي كتابخانه‌هاي بسياري به‌طور همزمان در بلاد مختلف ايجاد شد. اما مسلم است كه كتابخانه‌هاي مساجد طي قرن دوم هجري به‌وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعاليت خويش ادامه دادند (13: 85).

كتابخانه‌هاي مرجع[1] . كتابخانه مرجع بر حسب سنت به كتابخانه‌اي گفته مي‌شود كه در آن منابعي گرد مي‌آيد كه براي مراجعه موردي تأليف شده‌اند نه براي آنكه به‌طور مستمر خوانده شوند. به‌علاوه، در آن مجموعه‌اي از روزنامه‌ها و نشريات ادواري نگهداري مي‌شود؛ همچنين به بخش آرام يك كتابخانه كه منابع فوق‌الذكر را در آن گرد آورده و يك متخصص بر آن گمارده باشند نيز بخش مرجع مي‌گويند.

كتابخانه‌هاي مرجع در قرن نوزدهم توسعه يافتند. در انگلستان به‌دنبال تصويب قانون كتابخانه‌هاي عمومي در 1850، شماري كتابخانه عمومي مرجع تأسيس شد. اين كتابخانه‌ها ابتدا براي گردآوري منابع در زحمت بودند، ولي با گذشت زمان تعدادي از آنها كه در شهرهاي بزرگ نظير منچستر و بيرمنگام قرار داشتند، نمونه‌هاي برجسته‌اي در نوع خود شدند كه علاوه بر ارائه خدمت به مراكز محلي، در سطح منطقه نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفتند. بسياري از كتابخانه‌هاي محلي كوچك‌تر نيز خدمت مرجع را اغلب جدا از بخش امانت و يا به‌صورت بخشي از يك اتاق، چنانچه فضا اجازه مي‌داد، شكل دادند.

كتابخانه‌هاي ماسوني. كتابخانه‌هاي ماسوني به كتابخانه وابسته به انجمن‌هاي فراماسوني ]بنّايان سنگ‌كار يا سنگ‌تراشان آزاده[ گفته مي‌شود كه در محل‌هاي استقرار اين انجمن‌ها، معروف به معابد يا لُژهاي ماسوني، قرار دارند و يا به‌صورت مجموعه‌هاي شخصي توسط اعضاي مهم و رهبران اين انجمن‌ها، از گذشته، ايجاد و نگهداري مي‌شدند.

ركن مهم در انجمن‌هاي ماسوني آموزش است. از اين‌رو، چيزي به‌نام كتابخانه ماسوني با روح آموزش در اين انجمن‌ها در تناقض است. بخش مهمي از آموزش‌هاي ايشان شامل علائم، نمادها، و تمثيل‌هاست كه از "زبان تعليم‌دهنده" به "گوش شنوا" جاري مي‌شود و آموزه‌هاي آنها "در صندوقچه سينه صديق وفادار" حفظ مي‌شود.

علي‌رغم عدم اتكا به كلام نوشته و كمبود منابع مكتوب، نوشته‌هاي بسياري در باب تاريخ، تعاليم، و اعمال برادري در اين انجمن‌ها در دست است و حتي چند رساله در برملا كردن اسراري كه به‌طور شفاهي در اتاق‌هاي لژهاي فراماسونري ردوبدل مي‌شود، نوشته شده است.

كتابخانه‌هاي كهن جهان اسلام. نخستين كتابخانه‌ها در جهان اسلام در مساجد پديد آمدند، زيرا مساجد گذشته از آنكه مكاني مقدس براي عبادت بودند، براي آموزش و ايجاد حلقه‌هاي درس و بحث نيز محل مناسبي تلقي مي‌شدند؛ اين سنت از زمان پيامبر اسلام (ص) جاري بود. پس از آغاز جريان تأليف و تصنيف در جهان اسلام، مؤلفان مسلمان آثار خود را براي استفاده عموم، وقف مساجد مي‌كردند. بدين ترتيب در مساجد، گذشته از قرآن كه به‌وفور در دسترس همگان قرار داشت، كتاب‌هاي حديث، تفسير، سيره، فقه، و كلام كه مورد استفاده طلاب بود نيز نگهداري مي‌شد (8: 26). برخي خلفاي مسلمان خود دوستدار كتاب بودند، چنانكه خالد از فرزندان يزيد بن معاويه مردي كتاب‌دوست بود و به گردآوري و مطالعه كتب شيمي (كيمياگري) دلباختگي داشت.

كتابخانه‌هاي عمومي. كتابخانه‌هاي عمومي با سرمايه عمومي براي استفاده عموم ايجاد مي‌شوند. اين كتابخانه‌ها با فراهم‌آوري مواد چاپي، ديداري ـ شنيداري، و الكترونيكي سعي در گردآوري، نگهداري، سازماندهي، بازيابي، انتشار، و ارائه اطلاعات و آثار خلاقه ذهن بشري دارند.

تاريخچه. كتابخانه‌هاي عمومي در انگلستان و ساير نقاط از قرن هفدهم و هجدهم به روي عموم باز بوده است، اما به معناي واقعي كلمه، نخستين كتابخانه‌هاي عمومي از اواسط قرن نوزدهم در ايالات متحده امريكا و انگلستان با انگيزه‌هاي فرهنگي، آموزشي، و به‌زعم برخي اخلاقي براي بهره‌مندي كارگران ايجاد شده‌اند. به نظر كِلي[1] ، اصطلاح كتابخانه عمومي نخستين بار در شكل لاتين آن، بيليوتكا پابليكا[2] ، براي تمايز ميان كتابخانه‌هاي جامع دانشگاه‌هاي آكسفورد و كمبريج با كتابخانه‌هاي موجود در كالج‌ها و مدارس عالي به‌كار برده شده است، اما در مفهوم امروزي از قرن هفدهم به بعد، به كتابخانه‌هاي وقف عام اطلاق مي‌شده است (2).

 

نگاهی گذرا به زندگینامه نویسی / فرشته مولوي

---

 در پهنة‌ اسلام‌ ردیابی‌ زندگینامه‌ ما را به‌  کتب‌ سیر می‌رساند که‌ ریشه‌ در صدر اسلام‌ دارند و بر پایة‌ اخبار جاهلیت‌ و احادیث‌ صحابه‌ و تابعین‌ رسول‌الله‌ شکل‌ گرفته‌اند. در این‌ کتاب‌ها که‌ در سیر تاریخی‌ به‌ مناقب‌ و مقامات‌ عرفا و اولیا (نمونه‌های‌ برجسته‌اش‌: اسرارالتوحید در شرح‌ ابوسعید ابوالخیر به‌ فارسی‌ و نیز  تذکرة‌الاولیا ی‌ عطار به‌ فارسی‌) و سیرة‌ سلاطین‌ می‌رسند، بنا به‌ حال‌ و هوای‌ زمانه‌، چه‌ زندگی‌ انبیا و اولیا و عرفا محور می‌بود و چه‌ زندگی‌ خلفا و حاکمان‌، نگارندگان‌ روی‌ واقعیت‌ را به‌ بزک‌ افسانه‌ می‌آراستند. در میان‌ زندگینامه‌های‌ فرمانروایان‌ کتاب‌  تذکرة‌ شاه‌ طهماسب‌ (یا  تاریخ‌ شاه‌ طهماسب‌ ) به‌ روایت‌ خودش‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ نام‌آور است‌. برخی‌ از اندیشمندان‌ و دانشمندان‌ مسلمان‌ ایرانی‌ نیز به‌ نگارش‌ شرح‌ حال‌ خود پرداخته‌اند. برای‌ نمونه‌ می‌شود از  المنقذ من‌ الضلال‌ محمد غزالی‌ نام‌ برد که‌ از جنس‌ اعتراف‌ و خویشتن‌نگاری‌ به‌ شمار می‌آید  . همچنین‌ ابوعبید جوزجانی‌ رساله‌ای‌ دربارة‌ ابن‌سینا دارد که‌ بخش‌ نخست‌ آن‌ را از قول‌ خود ابن‌سینا نقل‌ می‌کند.

  كتابخانه‌هاي صنعتي. كتابخانه‌هاي كارخانه‌اي يا كتابخانه‌هاي صنعتي، كتابخانه‌هايي هستند كه توسط كارخانه‌ها ايجاد مي‌شوند و در خدمت جامعه صنعتي، يعني كاركنان كارخانه، هستند (1: 13). اين نوع كتابخانه‌ها را مي‌توان كتابخانه تخصصي دانست، زيرا به‌عنوان واحدي از يك سازمان و با هدف فراهم ساختن اطلاعات خاص براي پيشرفت كار سازمان يا براي گروه محدودي ايجاد شده‌اند.

نخستين كتابخانه‌هاي تخصصي در سازمان‌هاي تجاري و صنعتي خصوصي مانند كارخانه‌هاي دارويي و شيميايي، توليدكنندگان مواد نفتي، شركت‌هاي مهندسي، صنايع فضايي و اتمي بنيان نهاده شدند.

كتابخانه‌هاي صنعتي در امريكا، بريتانياي كبير، فرانسه، آلمان و برخي كشورهاي صنعتي ديگر در دهه اول قرن بيستم تأسيس شدند (4: 532-534).

 

  كتابخانه‌هاي شخصي[1] . كتابخانه‌هاي شخصي يا خصوصي را مي‌توان مجموعه‌اي از كتاب‌هاي گردآوري شده توسط افراد به‌منظور استفاده شخصي و كسب لذت تعريف كرد. اين اصطلاح براي مجموعه‌هاي بزرگ و كوچك به‌كار مي‌رود. كتاب‌ها مي‌توانند به دلايل متعددي گردآوري شوند: براي استفاده، براي نمايش، و يا صرفآ براي لذت بردن از مالكيت آنها. كتابخانه‌هاي شخصي با كتابخانه‌هاي مؤسسات و نهادها تفاوت دارند. اين كتابخانه‌ها بيشتر انعكاس علايق و سليقه‌هاي يك شخص هستند تا يك جامعه. اما سنت ديرپايي وجود دارد كه تلاش مي‌كند كتابخانه‌هاي شخصي را بعد از فوت مالك جذب كتابخانه‌هاي عمومي كند.

كتابخانه‌هاي شخصي بزرگ نقش مهمي در شكل‌گيري بسياري از كتابخانه‌هاي ملي و دانشگاهي ايفا كرده‌اند. مجموعه نسخ خطي روبرت كاتن (1571-1631) و كتاب‌هاي هانس اسلون (1660-1753) هسته اوليه كتابخانه بريتانيا را تشكيل مي‌داد. اهداي 15000 جلد كتاب، ميراث مارتين روث به كتابخانه جديدالتأسيس دانشگاه دورهام، اين كتابخانه را در 1854 متحول ساخت. مالكان كتابخانه‌هاي شخصي بزرگ اغلب به دانشوران و دوستان خود اجازه دسترسي به مجموعه‌هاي خود را مي‌دادند، اين كار در قرون اوليه و پيش از توسعه كتابخانه‌هاي عمومي از اهميت بسياري برخوردار بود.

  كتابخانه‌هاي سيار[1]. اين نوع كتابخانه وسيله نقليه‌اي است كه براي تحويل مواد و خدمات كتابخانه‌اي در مناطقي كه مردم به كتابخانه عمومي دسترسي ندارند، تجهيز شده و به‌كار گرفته مي‌شود. كاركرد اصلي كتابخانه سيار نيز همانند ساير كتابخانه‌ها، به جريان انداختن اطلاعات و خدمت به جامعه تحت‌پوشش است.

تاريخچه. نخستين كوشش منظم براي توزيع كتاب در روستاها، در 1847 در انگلستان آغاز شد و در نيمه دوم قرن 19 گسترش يافت. نخستين كتابخانه سيار، گاري يك اسبه‌اي بود كه صندوق‌هاي مخصوص كتاب را با آن حمل مي‌كردند. در دهه 1920، كتابخانه‌هاي سيار كه تا آن موقع غالبآ با نيروي اسب كشيده مي‌شدند، جاي خود را به وسايل نقليه موتوري دادند. درست در همين دوران، طرح ايجاد كتابخانه‌هاي شهري نيز به گسترش كتابخانه‌هاي سيار كمك كرد در حدي كه تا 1955، 41 شهر انگليس مجهز به ناوگان سيار بودند.

 

كتابخانه‌هاي سلطنتي. كتابخانه‌هاي سلطنتي، كتابخانه‌هايي هستند كه شاهان، همجوار محل سكونت خويش تأسيس مي‌كردند و معمولا تنها بر روي خاندان سلطنتي، درباريان، وزرا، و افراد خاص باز بوده‌اند.

شاهان با انگيزه‌هاي مختلف به‌گردآوري كتاب و بنيان‌گذاري كتابخانه‌هاي سلطنتي مي‌پرداختند. علاقه به دانش و شيفتگي فرهنگي يكي از اينها بود. آشوربانيپال (قرن 7ق.م.) سلطان آشور، دانشمند بزرگ و فردي كتاب‌دوست بود. وي را مي‌توان نخستين امپراتوري دانست كه با انديشه گردآوري دستاوردهاي علمي و ادبي نسل‌هاي گذشته، مهم‌ترين كتابخانه خاورميانه را در نينوا و قصر خود بنيان نهاد (2: 38، 39). عضدالدوله ديلمي (322-338ق.)، از پادشاهان آل‌بويه، از كساني است كه به كتاب و علم علاقه وافر داشت. او كتابخانه بزرگي در شيراز و محل كاخ خود تأسيس كرد (10: 116).

عشق امپراتوران هاپسبورگ[1] به كتاب، شكل‌گيري كتابخانه سلطنتي اتريش در وين را به‌دنبال داشت. از ميان آنها آلبرشت سوم[2] (1365-1395م.) با علاقه بسيار به تهيه نسخه‌هاي خطي اهتمام ورزيد و كتابخانه سلطنتي اتريش نخستين نسخه‌هاي خطي خود را مرهون اوست.

  كتابخانه‌هاي زندان. به هر نهاد يا سازمان تأديبي كه افرادي به‌صورت بازداشت در آن به‌سر مي‌برند زندان و كتابخانه‌اي كه براي استفاده زندانيان ايجاد شود كتابخانه زندان مي‌گويند. كتابخانه‌ها با هدف كمك به فراهم آوردن شرايط بازگشت مطلوب زندانيان به زندگي در اجتماع به‌وجود مي‌آيند (3: 2؛ 10: ج 8، ذيل واژه).

اهم وظايف كتابخانه زندان ايجاد و تقويت عادت به مطالعه در زندانيان؛ حمايت از خودآموزي و آموزش‌هاي انفرادي و تحصيلات رسمي در تمام سطوح؛ پرورش خلاقيت‌هاي فردي؛ و فراهم آوردن دسترسي زندانيان به اطلاعات مورد نياز در زمينه‌هاي مختلف است (3: 2). همچنين تأمين نيازهاي برنامه‌هاي بازپروري فرهنگي و پر كردن اوقات فراغت و ايجاد علايق مثبت در افراد و فراهم آوردن مواد خواندني شغلي و حرفه‌اي كاركنان از ديگر وظايف اين نهاد است (2: 472).

با توجه به اينكه اكثر كساني كه در اين مراكز نگهداري مي‌شوند از سطوح پايين جامعه برخاسته و از حداقل امكانات تحصيلي، فرهنگي، و تربيتي برخوردار بوده‌اند؛ با تجهيز كتابخانه‌هاي زندان و فراهم آوردن مواد مناسب، تا حدي نقيصه فوق جبران مي‌شود خصوصآ در شرايطي كه اينان وقت آزاد و بسيار براي خواندن كتاب دارند.

  كتابخانه‌هاي روستايي. كتابخانه‌هاي روستايي با هدف پرورش فكر و افزايش مهارت روستاييان و روستاياران (اهل حرفه‌هايي كه به روستاييان خدمات مي‌رسانند) تشكيل مي‌شوند. اين نوع كتابخانه با ارائه خدمات عمومي و جنبي، گذران اوقات فراغت و سرگرمي فكري روستاييان را ممكن مي‌سازد و با تأمين منابع در توسعه پايدار كشاورزي و عمران روستايي، نقش پشتيبان اطلاعاتي را ايفا مي‌كند و به اين‌ترتيب، در تمام طرح‌ها و پروژه‌هاي روستايي و كشاورزي جايگاه ويژه‌اي را به خود اختصاص مي‌دهد. به عبارتي پايگاه و مركز گردآوري و اشاعه اطلاعات روستا، كتابخانه روستايي است (6: 25).

نقش ديگر كتابخانه روستايي پشتيباني از سوادآموزي و يادگيري مداوم است. كسب دانش‌هاي لازم براي بهبود كيفيت زندگي و ترويج دانش كشاورزي و دامپروري، و توليد صنايع و محصولات جانبي كشاورزي در ميان آنان يكي از دغدغه‌هاي اصلي كتابخانه‌هاي روستايي در كشورهاي در حال توسعه است. دولت‌ها مي‌كوشند با بهره‌گيري از فناوري‌هاي نوين اطلاع‌رساني براي ارتقاي سطح زندگي ساكنان روستاها، از مهاجرت آنان به شهرها بكاهند و كتابخانه‌هاي روستايي مي‌توانند ابزاري براي اين منظور باشند (2: 142).

  كتابخانه‌هاي ديجيتالي (رقومي)[1] . علاقه به موضوع كتابخانه‌هاي ديجيتالي، در قالب مطالعات نظري و كاربردي از دهه 1990 افزايش يافت. در اين دهه، در امريكا، انگليس، و اتحاديه اروپا، اعتبارات دولتي كلاني به طراحي و ايجاد كتابخانه‌هاي ديجيتالي اختصاص يافت؛ و از طريق برگزاري كنفرانس‌ها و كارگاه‌هاي آموزشي و انتشار چند ويژه‌نامه توسط مجلات مهم كتابداري و اطلاع‌رساني، جنبه‌هاي مختلف كتابخانه‌هاي ديجيتالي مورد بحث و بررسي قرار گرفت.

با وجود اينكه از به‌كارگيري اصطلاح كتابخانه ديجيتالي بيش از يك دهه مي‌گذرد و مقالات بسياري درباره آن نوشته شده است، اما هنوز تعريفي جهاني درباره كاركرد و ماهيت آن نمي‌توان به‌دست آورد. به عبارت ديگر، اگرچه طي دهه گذشته اصطلاح كتابخانه ديجيتالي، به‌ويژه در متون كتابداري و اطلاع‌رساني فراوان به‌كار رفته است؛ ولي با نگاهي دقيق‌تر مي‌توان ابهامات و حتي تناقض‌هايي در اين تعاريف مشاهده كرد. اين ادعا كه مبتني بر رويكرد متن‌پژوهي[2] در منابع كتابداري و اطلاع‌رساني است، نشان مي‌دهد كه تعاريف متعدد و متنوعي درباره مفهوم كتابخانه ديجيتالي ارائه شده است و ديدگاه‌هاي مختلفي درباره ماهيت آن وجود دارد. تنوع اين تعاريف به اندازه‌اي است كه مي‌توان آن را يك بحران معرفت‌شناسي به‌شمار آورد.

  كتابخانه‌هاي دانشگاهي. به يك كتابخانه يا شماري كتابخانه كه براي جوابگويي به نيازهاي دانشجويان و استادان، توسط يك دانشگاه تأسيس، نگهداري، و اداره مي‌شود كتابخانه دانشگاهي گفته مي‌شود.

اساسآ هدف از تأسيس كتابخانه دانشگاهي نيل به هدف‌هاي دانشگاه يعني حفظ، اشاعه، و ارتقاي دانش است و از اين‌رو، هدف‌هاي آن هماهنگ با هدف‌هاي دانشگاه شكل مي‌گيرد و معني‌دار مي‌شود. اين نهاد ارتباط مستقيمي با نيازهاي آموزشي و پژوهشي استادان و دانشجويان دارد و هدف اساسي آن حمايت از برنامه‌هاي آموزشي و پژوهشي دانشگاه است. فراهم ساختن امكان پيشرفت تحصيلي دانشجويان، خدمت به استادان در امر انتقال دانش، و اعتلاي برنامه‌هاي پژوهشي و مطالعات پيشرفته از رسالت‌هاي كتابخانه دانشگاهي است. موفقيت برنامه‌هاي پژوهشي گسترده دانشگاه و برگزاري دوره‌هاي عالي تحقيقاتي و تخصصي، منوط به تدارك منابع غني و ارائه خدمات شايسته توسط كتابخانه دانشگاهي است.