بنیاد مختومقلی فراغی

كتابسازي و كتاب‌آرايي. مجموعه فنون سنتي از قبيل كاغذسازي، مركب‌سازي، خوشنويسي*، صحافي*، رنگ‌سازي، و تذهيب* كه براي توليد متني خاص در قالبي دلپسند و زيبا به‌كار مي‌رود كتابسازي و كتاب‌آرايي نام دارد (11:10).

تكوين شكل امروزي كتاب* را كه به رومي كدكس خوانده مي‌شد به رومي‌ها نسبت مي‌دهند. صفحات كدكس يا از پوست بره موسوم به پارشمن*[1]  يا از پوست گوساله موسوم به ولوم[2]  ساخته مي‌شد. اين پوست‌ها كشيده مي‌شدند و سطوح آن مهياي نگارش مي‌شد، سپس به يك اندازه برش مي‌خوردند تا به شكل كتاب درآيند (:5 25-35).

در قرون وسطي (1200-500م.) در ديرها، راهبان و كاتبان غيرروحاني به استنساخ و كتابسازي مي‌پرداختند. بعدها اين كاتبان درنزديكي دانشگاه‌ها و مراكز تجاري كارگاه‌هايي داير كردند. در پايان قرون وسطي با استادكاران هم‌سنخ خود صنف‌هايي همچون تذهيب‌گر، تذهيب‌گر حروف سرفصل، و طراح نقوش گياهي را تشكيل دادند. در اواخر قرون وسطي نيز كتاب‌هاي دستنويس با حروف نمايشي سرفصل تزيين شده و كناره‌ها و حواشي صفحات نيز با طرح ساقه‌هاي مو، گياهان ناآشنا، جانوران عجيب، و انسان‌ها آذين مي‌شدند (:5 39-44).

در اوايل رنسانس (1300-1400م.) هنر تذهيب و كتاب‌آرايي دستنوشته‌ها در فرانسه و اروپاي شمالي به اوج خود رسيد. چون كه معدودي توانايي خريد كتاب‌هاي دستنويس تذهيب شده را داشتند، تقاضا براي تصاوير كتاب‌هاي ارزان قيمت افزايش يافت. در پاسخ به اين تقاضا، چاپ چوبي رواج يافت. ماشين چاپ چوبي در كنار افزايش توليد كاغذ* و ابداع مركب‌هاي روغني، زمينه را براي تجربيات گوتنبرگ در سده بعد فراهم كرد. در دوره شكوفايي رنسانس (1400-1500م.) اختراع چاپ* توسط گوتنبرگ با استفاده از قطعات منفرد حروف چاپي صورت گرفت و موفقيتي چشمگير در زمينه توليد و نشر كتاب به‌دست آورد. در پايان اين سده بيش از يك هزار كارگاه چاپ در بيش از 200 مركز داير شد و حدود 4000 عنوان در 10 تا 20 ميليون نسخه به چاپ رسيد. اين رقم بسيار بيش از تعداد كل كتاب‌هاي تهيه شده پيش از دوره گوتنبرگ است (:5 49-59).

با پيدايش صنعت چاپ در اروپا و غرب و گسترش آن در سال‌هاي 1700 و افزايش تقاضا براي موضوعات چاپي و ازدياد عامه كتابخوان، هنر طراحي و گرافيك جايگزين بخشي از هنر كتاب‌آرايي شد و با راه‌يافتن علم و فناوري به هنر گرافيك، در همه زمينه‌ها از جمله چاپ، كاغذسازي، و حروفچيني* تغييرات بنيادين و دامنه‌داري ايجاد شد.

در سال‌هاي پس از جنگ جهاني دوم (1945م. به بعد) بيشتر طراحان، راه‌هاي سنتي كتاب‌آرايي را كنار گذاشتند و به ايده‌هاي جديد در طراحي روآوردند. در دهه هشتاد استمرار انقلاب فني در هنرهاي طراحي و گرافيك روش‌هاي سريع‌تري را در طراحي، حروفچيني، و چاپ پديد آورد و طراحي گرافيك پا به عصر ديجيتالي گذاشت و نقش مداد و كاغذ و مركب كم‌رنگ‌تر شد (:5 174-210).

كتابسازي در تمدن ايراني و اسلامي. سابقه توليد كتاب و آرايش نسخه‌هاي خطي در ايران به دوران ساساني مي‌رسد. مانويان، در ايران معاصر با اسلام، در امر كتاب‌آرايي شاخص بوده‌اند و در تهيه نسخه‌هاي آرايشي از كتاب‌هاي ماني و پيروان او اهتمامي بليغ داشتند. ايرانيان نيز با روش كتاب‌آرايي مانوي آشنايي داشته و در نسخه‌نويسي و كتاب‌آرايي به اسلوب مذكور توجه كرده‌اند.

از نخستين سده‌هاي اسلامي، كتابسازي و كتاب‌آرايي مورد توجه مسلمانان بود و كاتبان از امتيازهاي رسمي و اقتصادي برخوردار بودند. "وراقان" صنف شناخته‌شده‌اي بودند. چنانكه در كهن‌ترين فرهنگنامه‌ها باب‌ها درباره كتاب و كتاب‌آرايي گشوده شد (:8 شانزده). نمونه آن فصلي در بيان ادوات وراقان در كتاب البلغه است كه در 438ق. تأليف شده است (:3 130-132).

هنر كتاب‌آرايي سده‌هاي اوليه دوره اسلامي را در قرآن‌هايي كه از قرن 5 به بعد برجاي مانده است مي‌توان ديد (:11 5-6).

در دوران خلفاي عباسي ترجمه و نگارش متون زياد شد و تصويرسازي كتاب‌ها نيز رواج يافت. تصاوير انسان، حيوان، و نبات نيز به صفحات نسخه‌هاي خطي افزوده شد. استفاده از كاغذ به‌جاي پوست و ابداع سبك‌هاي متين و منسجم و باشكوه، هنر كتاب‌آرايي را از دوران سلجوقي (قرن 6ق.) به بعد اعتلا بخشيد (:6 11).

نسخه‌هاي خطي مصور شده قبل از حمله مغول بسيار اندك است، اما تاريخ‌نويسان اين دوره به كتاب‌هاي مصور شده كتابخانه‌ها اشاره دارند. يكي از قديمي‌ترين كتاب‌هاي مصور برجا مانده صورالكواكب عبدالرحمان صوفي در دوره آل‌بويه است كه در 400ق. در شهر ري مصور شده و هم اكنون در كتابخانه بودليان* نگهداري مي‌شود. در اين كتاب صور فلكي با لطافت و زيبايي خاصي مصور شده است(:11 14-15).

هنر كتاب‌آرايي در ايران طي سده‌هاي 8 تا 10 هجري با ظهور مكتب هرات و سبك مغولي و تيموري در تذهيب به اوج شكوفايي رسيد. البته عمده سهم ايرانيان در كتاب‌آرايي به سده‌هاي 9 و 10 هجري مربوط مي‌شود. برجسته‌ترين نمونه‌هاي اين هنر در نسخه‌هاي شاهنامه فردوسي، خمسه نظامي، هفت اورنگ جامي، گلستان و بوستان سعدي، و ديوان حافظ به‌كار گرفته شده است. فرمانروايان علاقه‌مند به هنر و ادب با تأسيس كارگاه‌هاي كتابسازي و كتاب‌آرايي نقش مؤثري در شكوفايي اين هنر داشتند (:6 11).

كتاب‌آرايي در ايران در قرن 11ق. با ظهور مكتب اصفهان و تبريز و نيز سبك صفويه؛ در قرن 12 با ظهور مكتب شيراز و سبك افشاري و زندي؛ و در قرن 13 با ادامه مكاتب تذهيب، تا زمان قاجار تداوم يافت. بافراگير شدن صنعت چاپ در ايران از قرن 13 به بعد هنر كتاب‌آرايي در حد بسيار محدودي ــ آن هم در مورد كتاب‌هاي مقدس همچون قرآن ــ برجاي ماند.

مهارت‌هاي كتابسازي و كتاب‌آرايي. كتابسازي و نسخه‌آرايي پنج مهارت را شامل مي‌شود :

1. تهيه كاغذ. كاغذ در واپسين دهه‌هاي نيمه نخست سده دوم هجري در شرق عالم اسلامي (خراسان) توسط اسيران چيني ساخته شد (:4 ج 1، ص 367)، به‌زودي در خراسان و ديگر سرزمين‌هاي اسلامي رواج يافت و به‌جايي رسيد كه از جمله كالاهاي صادراتي و تجاري عالم اسلام گرديد. نياز مداوم اهل كتاب و كتابت در درون تمدن اسلامي رونق كاغذ و كاغذگري را فزوني داد. همين‌طور نياز اهل كتاب و كتابت سبب شد تا در سده‌هاي ميانه و پس از آن در عهد تيموريان و صفويان، كاغذگران به جنبه‌هاي زيبايي‌شناختي درخصوص كاغذ بينديشند و انواع گونه‌هاي كاغذهاي الوان و هنري را فراهم آورند (:8 هفده؛ :7 250). ابن نديم*، از علماي قرن چهارم هجري، در كتاب الفهرست* خود از 6 نوع كاغذ كه در عهد او معروف بوده سخن مي‌گويد. يكي از آنها كاغذ خراساني است كه در عهد بني‌اميه يا بني‌عباس معمول شده است. كاغذ خراساني نيز به چند قسم همچون سليماني، طلحي، نوحي، فرعوني، جعفري، و طاهري تقسيم مي‌شود (:9 14). همين‌طور در اوايل صدر اسلام مسلمانان اوراق پاپيروس* را از مصريان اقتباس و در نوشتن از آنها استفاده مي‌كردند و در قرن اخير مقدار زيادي از اين اوراق كه بر آنها به خط عربي كتابت شده در مصر بدست آمده است (:1 237).

2. تهيه مركب.مسلمانان انواع مركب و ليقه، حبر، مداد، و مركب‌هاي رنگين را شناخته و آزموده بودند. در كهن‌ترين متون اسلامي سخن از مركبي به‌ميان مي‌آيد كه يكي از اجزاي آن ياقوت بوده و بر اثر آب‌ديدگي كاغذ مغشوش نمي‌شده است. همين‌طور در متون سده‌هاي ميانه از مركبي ياد مي‌شود كه به مانند پر طاووس رنگارنگ مي‌نموده (:2 37-78). ايجاد انواع متناسب خامه قلم با انواع خطوط ششگانه يا هفتگانه، فراهم كردن انواع دوات، مركب‌دان، تعبيه كردن گونه‌هاي قلمدان و مسطر و قط‌زن و قلم پاك‌كن، و نظاير اينها همه مؤيد و مؤكد تأمل پيشينيان در زمينه ابزار و اسباب كتابت است (:8 هجده).

3. خط*. خط يك عنصر مهم در كتابسازي است كه داراي جنبه‌هاي متعدد است. در فرهنگ اسلامي ايراني خط اهميت فوق‌العاده‌اي دارد.

4. جلدسازي*. تجليد و جلدسازي نيز در وهله نخست يكي از فنون ضروري كتاب و كتابسازي محسوب شده و در ميان جوامع اسلامي به موازات ديگر فنون كتابسازي رشد و ترقي كرده است. صحافان در عالم اسلامي انواع گوناگون جلد را وضع كرده واز چوب، چرم، پارچه، و كاغذ گونه‌هاي بسيار نفيس هنري جلد را ساخته‌اند. توجه كتاب‌سازان به صحافي* و جلدسازي سبب شد تا انواع و گونه‌هاي جلد در تاريخ كتاب‌آرايي به‌وجود آيد. جلدهايي همچون ابري، چوبي، روغني، ساغري، سوخت، سوزني بوم چرمي، صدف كار، ضربي، قلمكار، مرغش، معرق، و مانند آنكه برخي به‌عنوان نمونه‌هاي عالي و نفيس در تاريخ جلدسازي در عالم صحافي محسوب شده و امروزه به تنهايي زينت‌بخش موزه‌هاي جهاني هستند (:7 274-276).

5. تذهيب و آرايش. طريق نقاشي، تصويرگري، آذين‌بندي و به‌طور كلي جميع تذهيب‌ها و آرايش‌هاي مربوط به كتابسازي در جهان اسلام امري شناخته شده بود. در كتاب‌هاي فني ــ اعم از فرهنگنامه‌ها و آثار طبي و طبيعت‌شناسي و كشاورزي و جز آن ــ كتاب‌هاي مصور وجود دارد.

توجه كتاب‌آرايان به آرايش و تزيين سر سوره‌ها و ديگر نشانه‌ها و اَمارات نسخه‌هاي قرآن و نيز مصور كردن كتاب‌هاي علمي سبب تطور و تكامل تزيين، تذهيب، و آرايش كتاب شد و در كنار نسخه‌پردازان و خوشنويسان،مُذهّبان و صورت‌گراني توانمند ظهور كردند. برخي از آنان همانند كمال‌الدين بهزاد، ميرك نقاش، محمد نقاش، و امثال آنها نمونه‌هاي عالي از تذهيب و تصويرگري را عرضه داشتند (:8 بيست و دو؛ :11 6).

 مآخذ: 1) آذريون، فريدون. از طراحي تا صحافي. تهران: شبنم دانش، 1378؛ 2) ابن باديس، معز. عمده‌الكتاب وعده ذوي‌الالباب. به كوشش نجيب مايل هروي، مشهد: مجمع البحوث الاسلاميه، 1409ق.= 1367؛ 3) اديب كردي، يعقوب. كتاب‌البلغه. به كوشش مجتبي مينوي و فيروز حريرچي. تهران: انتشارات سحر، ؛1355 )4 بارتولد، واسيلي ولاديميروويچ. تركستان‌نامه. ترجمه كريم كشاورز، تهران: بنياد فرهنگ ايران، 1353؛ 5) كريگ، جيمز؛ برتون، بروس. سي قرن طراحي گرافيك با نگاهي به تاريخ چاپ. ترجمه ملك محسن قادري. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات، 1382؛ 6) كشاورز، محمدعلي. صفحه‌آرايي كتاب. تهران: كمال هنر، 1381؛ 7) مايل هروي، نجيب. تاريخ نسخه‌پردازي و تصحيح انتقادي نسخه‌هاي خطي. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1380؛ )8 صيرفي، عبدالله. "آداب خط". در مايل هروي، نجيب. كتاب‌آرايي در تمدن اسلامي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1372، ص ده ـ سي‌ودو؛ )9 مجرد تاكستاني، اردشير. راهنماي نقاشي و كتاب‌آرايي در ايران. قم: آستانه مقدسه حضرت معصومه، 1372؛ 10) هاشمي ميناباد، حسن. واژه‌هاي نسخه‌شناسي و كتاب‌پردازي. تهران: مؤسسه نشر فهرستگان، ؛1379

11) Khazaie, Mohammad. "The Development of the Arts of the book in Early Islamic Art of Persia." Nameh-ye Baharestan. Vol. 1, No. 2. (Autumn-Winter 2001): 5-15.      

حبيب‌الله عظيمي