بنیاد مختومقلی فراغی

كتابخانه‌هاي نابينايان. كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني نابينايان با هدف رفع نيازهاي اطلاعاتي نابينايان و نيمه بينايان، گسترش فرهنگ و ارتقاي علم و دانش، و ايجاد امكانات و شرايط مناسب براي پر كردن اوقات فراغت آنان به‌وجود مي‌آيند.

طبق تعريف بين‌المللي، نابينا كسي است كه ميزان ديد او كمتر از يك دهم و نيمه بينا كسي است كه ميزان ديد او بيشتر از يك دهم است و با استفاده از وسايل كمكي (عينك) ميزان ديد او حداكثر به سه دهم برسد.

در دي ماه 1372 مجمع عمومي سازمان ملل متحد، قواعد استاندارد فراهم‌سازي امكانات برابر براي معلولان را به تصويب رساند. بندهاي 5 و 10 اين مصوبه به صراحت دولت‌ها را مسئول ارائه خدمات اطلاع‌رساني و دسترس‌پذير كردن خدمات و منابع اطلاعاتي براي گروه‌هاي مختلف معلولان از جمله نابينايان معرفي مي‌كند (7: 50، 52).

كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني نابينايان در جهان. نخستين كتابخانه نابينايان در 1768 در بريتانيا با مجموعه‌اي به خط برجسته براي دانشجويان نابينا تأسيس شد (11: 74). كتابخانه ملي نابينايان بريتانيا در 1882 تأسيس شد. اين كشور به سيستم‌هاي پيشرفته خدمت‌رساني به نابينايان و كم بينايان مجهز شده است و در حال حاضر مؤسسه ملي سلطنتي نابينايان انگلستان بيش از 45 درصد كتاب‌هاي معروف كتابخانه‌هاي انگلستان را به قلم‌هاي بزرگ، سيستم‌هاي گويا، و خط بريل برگردانده است (9؛ 10: 236).

در امريكا كتابخانه بوستون نخستين كتابخانه‌اي است كه خدمات به نابينايان را در 1868 آغاز كرد (11: 69). در اين كشور فكر ايجاد كتابخانه ملي براي نابينايان در 1897 توسط راسل يانگ، كتابدار كتابخانه كنگره، با ايجاد قرائتخانه‌اي براي نابينايان با حدود 500 كتاب و صفحه موسيقي شكل گرفت. امروزه، خدمات كتابخانه ملي براي نابينايان كه از طريق كتابخانه كنگره هدايت مي‌شود، در چهار مركز ايالتي، 56 كتابخانه منطقه‌اي، و 101 كتابخانه ناحيه‌اي انجام مي‌شود. كتاب و مجلات به شكل بريل، نوار ضبط شده، لوح فشرده، تجهيزات شنيداري و ابزار و وسايل به‌طور رايگان در اختيار افراد قرار مي‌گيرد (1: 104-105؛ 13).

كتابخانه ملي نابينايان كانادا در 1906 فعاليت خود را آغاز كرده و به‌صورت بخشي از سازمان خصوصي مؤسسه نابينايان كانادا اداره مي‌شود. اين كتابخانه خدمات سفارش پستي را در سطح ملي انجام مي‌دهد و خدماتي به‌نام ويزنت[1]  دارد كه از اينترنت براي توليد و اشاعه اطلاعات ميان كاربران نابينا استفاده مي‌كند. طبق قانون اساسي اين كشور، كليه كتابخانه‌هاي عمومي كانادا ملزم به ارائه خدمات به نابينايان هستند (1: 109؛ 12: 349).

در سوئد امانت كتاب‌هاي گويا به‌صورت بخشي از خدمات يكپارچه كتابخانه‌هاي عمومي درآمده است و طرح توزيع كتاب‌هاي گوياي ديجيتالي در اين كشور در حال راه‌اندازي است (1: 105، 109). كتابخانه ملي افريقاي جنوبي براي نابينايان در 1919 تأسيس و در 1969 به كتابخانه‌اي براي نگهداري آثار چاپي براي كساني كه مشكل بينايي دارند تبديل شد. اين كتابخانه، كتاب‌هاي گويا و كتاب‌هاي بريل توليد مي‌كند و دانشجويان نابيناي سراسر كشور از خدمات آن بهره مي‌برند (10: 271). امروزه شاهد كتابخانه‌هاي الكترونيكي بسياري براي نابينايان و ساير گروه‌هاي معلول در جهان هستيم.

كتابخانه‌ها و مراكز فرهنگي نابينايان در ايران. نخستين مدرسه براي نابينايان و نگهداري آنها در 1342 توسط محمد خزائلي تحت‌عنوان "مجتمع نابينايان دكتر خزائلي" تأسيس شد. در 1350 دولت بودجه مستقلي براي اين مدرسه درنظر گرفت. در همين سال "سازمان ملي رفاه نابينايان" تأسيس شد كه وظيفه تهيه و توزيع كتاب‌هاي گويا و بريل را نيز برعهده داشت. پس از تأسيس سازمان بهزيستي كشور، خدمات مربوط به كودكان نابينا به اداره كودكان استثنايي وابسته به وزارت آموزش و پرورش، و رسيدگي به امور مربوط به نابينايان بزرگسال به "سازمان ملي رفاه نابينايان" واگذار شد كه در همين زمان به "سازمان بهزيستي نابينايان رودكي" تغيير نام يافته بود. اين مركز وظيفه هماهنگي فعاليت‌هاي فرهنگي از جمله كتابخانه‌ها را برعهده دارد (3: 73-77).

مهم‌ترين كتابخانه‌هاي نابينايان در ايران عبارتند از:

1. كتابخانه رودكي. كتابخانه رودكي كه بزرگ‌ترين كتابخانه ويژه نابينان در ايران است، در 1352 رسمآ فعاليت خود را آغاز كرد. كتابخانه رودكي تنها كتابخانه در ايران است كه به نابينايان شهرستان‌ها نيز ارائه خدمت مي‌كند. اين كتابخانه داراي چهار بخش است: الف) كتابخانه عادي؛ ب) كتابخانه بريل؛ ج) كتابخانه گويا؛ و د) چاپخانه. در كتابخانه عادي، كه مساحت آن تنها 35 مترمربع است، كتاب‌ها عمدتآ براي تبديل شدن به بريل و گويا، استفاده كاركنان بينا، و گاه امانت به نابينايان تهيه مي‌شوند. كتابخانه بريل 56 مترمربع است كه در آن 2321 جلد كتاب بريل در 852 عنوان وجود دارد. مساحت كتابخانه گويا 108 مترمربع است. در اين كتابخانه 20076 حلقه نوار در 1818 عنوان وجود دارد. تكثير تمام نوارهاي درسي نابينايان بر عهده اين كتابخانه است. استوديوي ضبط كتاب‌هاي گويا با كمك سازمان صداوسيما راه‌اندازي شده است. در چاپخانه كتابخانه نيز كتاب‌هاي بريل چاپ و تكثير مي‌شود.

2. كتابخانه "مؤسسه آموزشي امام خميني (ره)". كتابخانه گوياي مؤسسه آموزشي امام خميني در 1369 تأسيس شد. تعداد كارمندان آن 5 نفر و تعداد منابع آن 11000 حلقه نوار است.

3. كتابخانه "مجتمع نابينايان دكتر خزائلي". اين كتابخانه در 1342 تأسيس شد و 600 جلد كتاب بريل و 423 حلقه نوار دارد.

4. كتابخانه "مجتمع آموزشي نابينايان شهيد محبي". اين كتابخانه در 1343 در تهران تأسيس شد. در حدود 32 از كتاب‌هاي درسي كل كشور در اين كتابخانه به خط بريل چاپ مي‌شود. موجودي اين كتابخانه 7000 جلد كتاب بريل و 5000 حلقه نوار است.

5. كتابخانه "مؤسسه استثنايي عصاي سفيد". اين كتابخانه در 1369 در تهران تأسيس شد و 3 نفر كارمند دارد. موجودي آن 500 جلد كتاب بريل و 350 حلقه نوار است.

6. كتابخانه "مؤسسه نهادگذاري مطالعات علمي و پژوهشي گويا (خندق)". اين مؤسسه، مؤسسه‌اي غيرانتفاعي براي ضبط كتاب‌هاي گويا براي دانشجويان و فارغ‌التحصيلان نابيناست كه در 1369 تأسيس شد. شعبه‌هاي آن در شهرهاي اهواز، اصفهان، و شيراز داير است. موجودي كتابخانه اين مركز 2500 حلقه نوار در 1200 عنوان است.

7. كتابخانه "مركز تحقيقاتي بنياد جانبازان". اين مركز عهده‌دار تهيه و ارائه كتاب‌هاي گويا به كساني است كه در جنگ تحميلي نابينا شده‌اند. موجودي كتابخانه آن در حدود 500 عنوان كتاب گوياست.

در تهران كتابخانه‌هاي ديگري نيز به افراد نابينا خدمات ارائه مي‌دهند؛ از آن جمله مي‌توان به بخش نابينايان كتابخانه حسينيه ارشاد (1359)؛ بخش نابينايان كتابخانه شهيد بهشتي (1372)؛ بخش نابينايان كتابخانه شوراي كتاب كودك (1341)؛ كتابخانه مجتمع آموزشي نابينايان دخترانه نرجس (1356)؛ كتابخانه مجتمع دخترانه حضرت عبدالعظيم (1374)؛ كتابخانه مجتمع توانبخشي نابينايان خزانه (1370)؛ و كتابخانه نابينايان دانشگاه الزهرا اشاره كرد. در كتابخانه ملي ايران نيز تالاري به خدمات ويژه اختصاص يافته و كتاب‌هاي گويا و بريل را در اختيار نابينايان قرار مي‌دهد. به‌جز مراكز ياد شده در استان تهران در اكثر مراكز استان‌ها كتابخانه‌هايي به نابينايان اختصاص دارد كه از آن جمله مي‌توان به كتابخانه نابينايان شهرهاي اروميه، اصفهان، اهواز، بندرعباس، تبريز، رشت، همدان، زاهدان، زنجان، سمنان، شاهرود، شهركرد، شيراز، كرمان، كرمانشاه، گرگان، و مشهد اشاره كرد. مثلا در شيراز، دركتابخانه ملي پارس (شهيد دستغيب فعلي) يك بخش خدمات به نابينايان از 1372 راه‌اندازي شده، كه به‌كار توليد كتاب‌هاي بريل و ارائه خدمت به نابينايان در سطح استان فارس و كهگيلويه و بويراحمد مي‌پردازد. نابينايان در سطح استان به اين بخش معرفي مي‌شوند و كتاب‌هاي بريل برايشان پست مي‌شود. پست ايران، طبق تعهد بين‌المللي، به رايگان كار انتقال منابع را از كتابخانه و بالعكس انجام مي‌دهد (2: 42؛ 3: 73-77؛ 4: 54-58؛ 5؛ 8: 89-100).

در كشور ما خدمات كتابخانه‌اي به نابينايان سابقه‌اي چندان طولاني ندارد و با گذشت بيش از چهل‌سال از تأسيس نخستين مركز آموزشي مخصوص نابينايان، به‌علت عدم برنامه‌ريزي صحيح در اين مورد هنوز در هيچ‌كدام از مراكز آموزشي، كتابخانه‌اي كه بتواند نيازهاي مربوط را تأمين كند، موجود نيست و مراكزي كه به تهيه مواد و ارائه خدمات كتابخانه‌اي به اين گروه اشتغال دارند، به‌علت عدم برخورداري از تجهيزات و نيروي متخصص و عدم ارتباط با مراكز بزرگ فرهنگي نابينايان در خارج از كشور جهت استفاده از تجارب و تخصص آنها، نتوانسته‌اند وظيفه خود را به خوبي ايفا كنند.

از سويي استقرار كتابخانه‌هاي نابينايان تنها در مراكز استان‌ها، دستيابي نابينايان به آنها را بسيار مشكل و در مواردي غيرممكن ساخته است. خوشبختانه، امروزه در ايران كار سخت‌افزاري رايانه‌اي در كتابخانه‌ها براي نابينايان در اكثر استان‌ها انجام شده و به زودي فعاليت نرم‌افزاري يعني تهيه برنامه‌هاي مدون و منظم الكترونيكي پايان مي‌پذيرد تا هر نابينايي در هر استاني از كشور بتواند از طريق شبكه به مركز كتابخانه رودكي وصل شود و از امكانات آن بهره گيرد (6).

خدمات. ارائه خدمات كتابخانه‌اي به نابينايان و كم‌بينايان، يكي از پر چالش‌ترين وظايف كتابخانه‌ها و كتابداران است. در دوراني كه حجم اطلاعات موجود در جهان به سرعت افزايش مي‌يابد، توجه به نيازهاي اطلاعاتي اين گروه براي جلوگيري از عميق‌تر شدن شكاف ناشي از "محروميت اطلاعاتي" ميان بينايان و نابينايان در زمره تعهدات حرفه‌اي كتابداران تمام كتابخانه‌ها به‌شمار مي‌رود. از اين گذشته، بيانيه‌ها، مقررات، و آيين‌نامه‌هاي بين‌المللي تدوين شده از سوي سازمان‌هاي جهاني مانند سازمان ملل متحد، يونسكو، و ايفلا همواره بر حقوق برابر معلولان با ساير شهروندان و نقش محوري دولت‌ها در فراهم‌سازي امكانات كتابخانه‌هاي برابر تأكيد مي‌ورزند. در عين حال پيشرفت‌هاي فناورانه و ابعاد گسترده نظام‌هاي اطلاع‌رساني الكترونيكي، افق‌هاي جديدي را بر روي نابينايان گشوده و حجم و دامنه مواد و اطلاعات قابل دسترس براي اين گروه را متحول ساخته است. فناوري‌هاي موجود در زمينه نظام‌ها و شبكه‌هاي رايانه‌اي امكان تهيه متون، اطلاعات، و داده‌هاي كتابشناختي را در انواع قالب‌هاي جايگزين چاپ (بريل، گويا، چاپ درشت) فراهم مي‌كند. بنابراين، لازم است از اين ابزارها و امكانات به نفع كاربران نابينا بين كتابخانه‌ها به‌گونه‌اي بهره‌گيري شود كه طيف وسيعي از خدمات براي آنان دست‌يافتني و قابل استفاده باشد.

كتابخانه‌ها موظفند امكان دسترسي كاربران نابينا و كم بينا به منابع و اطلاعات موردنياز را در حداقل زمان، در شكل و قالب مناسب، و به تعداد لازم فراهم كنند. براي تحقق بخشيدن به اين امر و استفاده هر چه بيشتر از منابع و امكانات موجود، لازم است خدمات كتابخانه‌اي به نابينايان با برنامه‌ريزي حساب شده و بر اساس اصل همكاري و مشاركت سازمان يابد. لازم است مناسبات و همكاري‌هاي مطلوب با مشاوران متخصص و سازمان‌هاي ملي و منطقه‌اي به‌گونه‌اي برقرار شود كه تمام كتابخانه‌ها بتوانند طيف گسترده‌اي از خدمات كتابخانه‌اي را به كاربران نابينا و كم بيناي خود عرضه كنند. در عين حال لازم است براي ارائه خدمات اطلاع‌رساني و مدرك‌رساني مناسب به اين گروه روش‌هاي متنوع و احيانآ متفاوتي به‌كار گرفته شود و ابتكارات و نوآوري‌هاي كتابخانه‌ها و كتابداران در اين زمينه مورد تشويق و حمايت قرار گيرد (8: 1، 2، 42).

 مآخذ: 1) ارجمند، تاج‌الملوك. اطلاع‌رساني به معلولان و پيشنهاد شبكه اطلاع‌رساني براي معلولان كشور. تهران: دبيرخانه هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، 1380؛ 2) همو. "بررسي وضعيت كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني نابينايان در كشورهاي در حال رشد و...". پايان‌نامه فوق‌ليسانس كتابداري، دانشگاه آزاد اسلامي، 1372؛ 3) همو. "كتابخانه‌هاي مركز نابينايان رودكي". پيام كتابخانه. سال دوم شماره اول (بهار 71): 73-77؛ 4) همو. "نقش كتابخانه‌هاي عمومي در اطلاع‌رساني معلوليت". پيام كتابخانه، سال چهارم شماره اول و دوم (بهار و تابستان 73): 54-58؛ 5) "بخش نابينايان كتابخانه ملي راه‌اندازي شد" در كتاب هفته  شماره 160. [On-line]. Available: http:// www. ketabehafeteh.archive/160؛ 6) "بررسي وضعيت كتابخانه‌هاي نابينايان در ايران". در روزنامه شرق شماره 162. [On-line].Available://www.sharahNewsPaper.com/830122/life.htm؛ 7) بشارتي، مينا. "بررسي وضعيت كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني نابينايان و نيمه بينايان مستقر در شهر تهران". فصلنامه كتاب دوره دهم، شماره چهارم زمستان 1378. ص 49-55؛ 8) تعاوني، شيرين. استانداردهاي ملي خدمات كتابخانه براي نابينايان. تهران: هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه، 1379؛ 9) "جهان در تلاش براي كتابخواني نابينايان". در كتاب هفته شماره 160. [On-line]. Available:http://www.Ketabehafteh.ir/ archive/ 160؛ 10) سلطاني، پوري. راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني، فارسي - انگليسي و انگليسي - فارسي. تهران: فرهنگ معاصر، 1379؛ 11) سلطاني‌زاده، شهيندخت. خدمات كتابخانه به معلولين و نابينايان. پايان‌نامه كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني، دانشگاه تهران، دانشگاه علوم تربيتي، 1354؛ 12) كوانق، رزمري. "حمايت از نابينايان در زمينه آموزش و اشتغال". ترجمه مهرداد نيكنام در گزيده مقالات ايفلا (كوبا 21-27 اوت 1994). زيرنظر عباس حري، به همت تاج‌الملوك ارجمند. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1374. ص 348-367؛

13) National Library Service for the Blind and Physically Handicapped (NLS) the Library of Congress. [On-line]. Availble: http://www.loc.gov/nls.

  تاج‌الملوك ارجمند؛ افسانه تيموري‌خاني