مازندران، كتابخانه‌هاي. استان مازندران در شمال ايران و حاشيه جنوبي درياي خزر قرار دارد. اين استان از شمال به درياي خزر، از جنوب به استان‌هاي تهران و سمنان، از غرب به استان گيلان، و از شرق به استان گلستان محدود است. مساحت اين استان 756,23 كيلومترمربع است و داراي 15 شهرستان، 36 شهر، 43 بخش، 110 دهستان، و 3722 آبادي است. مركز اين استان شهرستان ساري است و جمعيت آن (طبق آمار سال 1383) 120,796,2نفر است (11؛ :15 11-14).

تاريخچه. از فرهنگ مردم مازندران در دوران پيش از اسلام اطلاعات دقيق و موثقي در دست نيست. پادشاهان طبرستان (نام قديم مازندران) تا قرن پنجم قمري به خط پهلوي مي‌نوشتند و بدان سكه مي‌زدند. در دوره اسلامي، مدارس و مراكز علمي زيادي در اين استان تأسيس شد (7).

از ناموران اين سرزمين مي‌توان به بزرگمهر وزير انوشيروان؛ محمدبن جرير طبري آملي (224-310ق.)، مورخ و مفسر قرآن و نويسنده تاريخ الرسل و الملوك معروف به تاريخ طبري؛ اسپهبد مرزبان بن رستم ساروي، مؤلف مرزبان‌نامه؛ ابن شهرآشوب (متوفي به سال 558ق.)؛ ابن اسفنديار آملي مورخ سده هفتم و مؤلف تاريخ طبرستان؛ امام فخر رازي طبري، از فقهاي شافعي و متكلمان سده هفتم؛ حاج ميرزا حسين نوري(طبرسي) معروف به علامه محدث نوري (1254-1320ق.) و صاحب مستدرك اشاره كرد(:2 22-؛23 :5 ج 3، ص 63، 65، 70، 77، 99 و 119؛ :10 244، ،248 467). امير پازواري معروف به شيخ‌العجم شاعر دوران امير تيمور گوركاني؛ طالب آملي شاعر قرن دهم و يازدهم و نيما يوشيج نيز از بزرگان اين منطقه هستند (:13 28، 42).

از وضعيت كتابخانه‌هاي قديم مازندران اطلاع چنداني در دست نيست. آنچه مسلم است، مؤسسان بيشتر كتابخانه‌هاي قديم اين ديار، اشراف و شاهزادگان و علماي ديني بوده‌اند. اين كتابخانه‌ها عمدتآ خصوصي و شخصي بوده و متأسفانه بيشتر آنهادر اثر حوادث تاريخي از بين رفته‌اند. از جمله افرادي كه به تأسيس كتابخانه همت گماشتند، مي‌توان به ناصر كبير(230-304ق.) از پيشوايان زيديه اشاره كرد كه در شهر آمل كتابخانه‌اي براي استفاده طالبان علم بنا كرد. محمود بن ملكشاه آملي (حكومت: 790-800ق.)، كتابخانه‌اي معتبر در آمل بنا نهاد (:9 46، 64). رستم بن علي در طبرستان كتابخانه‌اي به قصد استفاده عموم داير كرد. آثاري نيز از كتابخانه شيخ زين‌العابدين مازندراني به‌جا مانده است. كتابخانه حاج ميرزاحسين (محدث) نوري، از علماي شهير قرون اخير و مؤلف مستدرك هم قابل ذكر است (:20 ج ،2
ص 10، 40، 100 و 172). محله "گاو پوستي" (شاه‌غازي فعلي)، از 406-606ق. داراي موزه، كتابخانه، و مدرسه بوده است. مي‌گويند غازي رستم، پسر علي علاءالدوله، پدر را در آنجا به خاك سپرده است (:18 ج1، ص 275). حسن بادكوبه‌اي (برزگر)، (1276-1339ق.) در دوران سلطنت مظفرالدين‌شاه، نخستين كتابخانه عمومي را در بابل داير كرد كه به كتابخانه و قرائتخانه مظفري معروف بود. اما كتابخانه عمومي فعلي ساري با 3000 جلد كتاب چاپي و پنج كتاب خطي در 1333 شمسي توسط اداره فرهنگ و هنر تأسيس شد. مجموعه آن به كتابخانه عمومي مركزي ساري منتقل شده است (:8 5).

كتابخانه‌هاي عمومي. طبق آمار سال 1382، تعداد كل كتابخانه‌هاي عمومي استان مازندران 49 باب است. 10 باب كتابخانه عمومي ديگر در دست ايجاد است. از اين تعداد 7 باب، طبق استاندارد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، درجه يك محسوب مي‌شوند. از 25 سال گذشته، به‌طور متوسط بر ميزان كتابخانه‌هاي عمومي استان 4 درصد افزوده شده است. مجموع كتاب‌هاي آنها 440,500 جلد و تعداد اعضاي اين كتابخانه‌ها نيز 406,45 نفر است. زيربناي كتابخانه‌هاي عمومي استان 839,24 مترمربع و تعداد كاركنان آنها 123 نفر (51 مرد و 72 زن) است، اما فقط 16 نفر از آنان كتابدار متخصص هستند. 51 درصد اعضاي اين كتابخانه‌ها را دانش‌آموزان تشكيل مي‌دهند (:4 8-17؛ 19).

مهم‌ترين كتابخانه‌هاي عمومي استان عبارتند از: آزادگان ساري (تأسيس 1362، 023,20 جلد كتاب، 3289 عضو، و 7 نفر كارمند)؛ كتابخانه عمومي و مركز اطلاع‌رساني آيت‌الله روحاني كه تحت توليت حوزه علميه خاتم‌الانبياي بابل است (1373، 980,20 جلد كتاب، 4285 عضو، و 9 كارمند) (6)؛ و كتابخانه مركزي ساري (1376، 900,40 جلد كتاب، 4831 عضو، و 8 نفر كارمند) كه از نظر وسعت، مجموعه، و تعداد مراجعان بزرگ‌ترين كتابخانه استان است (:4 18-19).

كتابخانه‌هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان. كل مراكز كتابخانه‌اي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان استان مازندران در سال 1382، تعداد 19 مركز است كه در اين مراكز جمعآ 724,208 جلد كتاب وجود دارد. بيشترين تعداد كتاب متعلق به مركز كيلاكُلا در قائم‌شهر (1362، مجموعه 075,17 جلد، و اعضا 1195 نفر) است. اين كانون داراي دو كتابخانه سيار روستايي در ساري و تنكابن؛ و يك كتابخانه پستي در اداره مركزي كانون واقع در ساري است. در 1382، جمعآ 126,124 جلد از كتاب‌هاي اين مركز به امانت رفته است (14؛ 19).


كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. طبق آمار اداره‌كل آموزش و پرورش استان مازندران در 1382، تعداد كل دانش‌آموزان استان از كودكستان تا پيش‌دانشگاهي 392,642 نفر بوده‌اند. تعداد كل كتابخانه‌هاي مدارس دولتي استان، 1417 باب است كه در مجموع 561,236,2 جلد كتاب دارند. در اين كتابخانه‌ها تعداد 314 كتابدار مشغول به‌كار هستند. بيشترين تعداد كتابخانه‌ها، به ترتيب مربوط به مناطق يك و دو در شهرهاي ساري (29 باب)؛ قائم‌شهر (22 باب)؛ و آمل (19 باب) است (16؛ 19).

كتابخانه‌هاي تخصصي. مهم‌ترين كتابخانه‌هاي تخصصي استان مازندران، كتابخانه سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان مازندران، (1381، 070,18 جلد، اعضا 681 نفر، و كاركنان 3 نفر)؛ كتابخانه مركز تربيت‌معلم دكتر شريعتي ساري (1358، مجموعه 386,16 جلد، و كاركنان 2 نفر)؛ و كتابخانه مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي مازندران (1381، مجموعه 000,14 جلد، اعضا 251 نفر، و كاركنان 2 نفر) هستند (17).

تعداد كل كتابخانه‌هاي تخصصي اين استان 12 باب و مجموعه آنها 427,40 جلد كتاب است (19).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. دانشگاه مازندران از مهم‌ترين دانشگاه‌هاي اين استان است. دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي ـ درماني مازندران 10 باب كتابخانه (5 باب دانشكده‌اي و 5 باب بيمارستاني) دارد كه از مهم‌ترين آنها مي‌توان به كتابخانه دانشكده پزشكي (1367، مجموعه 451,13 جلد، اعضا 1085 نفر، و كاركنان 4 نفر)، اشاره كرد (3). دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي ـ درماني بابل هم داراي 8 باب كتابخانه (يك باب مركزي، چهار باب دانشكده‌اي، و سه باب بيمارستاني) است كه كتابخانه مركزي دانشگاه (1371، مجموعه 626,34جلد كتاب، 104عنوان مجله، اعضا 2500 نفر، و كاركنان 10 نفر) از مهم‌ترين آنهاست (12).

از ديگر كتابخانه‌هاي دانشگاهي استان مي‌توان به كتابخانه مركزي دانشگاه آزاد اسلامي واحد ساري (،1378 مجموعه 735,28 جلد، اعضا 6000 نفر، و كاركنان 3 نفر)؛ كتابخانه دانشگاه آزاد اسلامي واحد تنكابن (1365، مجموعه 064,53 جلد، اعضا 795,10 نفر، و كاركنان 10 نفر)؛ كتابخانه دانشگاه پيام نور ساري (1367، 358,21 جلد، و كاركنان 3 نفر)؛ و كتابخانه دانشگاه پيام‌نور بهشهر (1365، مجموعه 711,27 جلد و كاركنان 3 نفر) اشاره كرد (17). تعداد كل كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين استان 23 باب و موجودي آنها 777,307 جلد كتاب است (19).


 نگاه كلي به وضعيت كتابخانه‌ها و كتابداري در استان. عمده‌ترين مشكل پيش‌روي كتابخانه‌هاي استان، كمبود نيروي متخصص داراي تحصيلات دانشگاهي است. اين معضل، بيشتر در كتابخانه‌هاي آموزشگاهي و عمومي به چشم مي‌خورد. كمبود اين نيروها عاملي بازدارنده در توسعه و پويايي كتابخانه‌هاي استان است. با بهره‌گيري از نيروهاي متخصص موجود كه بسياري دانش‌آموختگان رشته كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه‌هاي استان هستند، مي‌توان اين كمبود را برطرف كرد. مسئله ديگر آن است كه فرهيختگان و بزرگان استان مجموعه‌هاي خصوصي خويش را عمدتآ به كتابخانه‌هاي خارج اهدا مي‌كنند (:20 ج 2، ص 183، 272).

 مآخذ: )1 آموزش و پرورش استان مازندران در آئينه آمار. ساري: سازمان آموزش و پرورش استان مازندران، معاونت پژوهش، برنامه‌ريزي و منابع انساني، گروه طرح و برنامه، 1382؛ )2 اسلامي، حسين. دانشوران ساري. ساري: دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1379؛ )3 افشار، زهره. كتابخانه مركزي دانشگاه علوم پزشكي مازندران. مصاحبه. 20 بهمن ؛1383 4) "بررسي وضعيت كتابخانه‌هاي عمومي استان مازندران در سال 1382". ساري: اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان مازندران، معاونت امور كتابخانه‌ها، 1383 (پلي‌كپي)؛ )5 برزگر، اردشير. تاريخ طبرستان. ج.  :3دانشوران تپوري. تصحيح و پژوهش محمد شكري فومني. تهران: نشر رسانش، 1380؛ )6 تقي‌پور، مهدي. كتابخانه عمومي و مركز اطلاع‌رساني آيت‌الله روحاني بابل. مصاحبه. 18 بهمن ؛1383 7) "جغرافيا، تاريخ و ويژگي‌هاي انساني مازندران". به نقل از:  http://www.tabarestan,4t.com[4Feb.2004]؛ )8 حيدري، علي‌اعظم. "كتابخانه‌ها: پايگاه توسعه و اطلاعات". در يار مهربان (ويژه‌نامه ششمين گردهمايي معاونين امور كتابخانه‌هاي عمومي كشور). ساري: اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان مازندران، روابط عمومي، 1380، ص. 4-5؛ )9 رجبي، محمدحسن. كتابخانه در ايران. تهران: دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، ؛1381 )10 رئيسي آتني، گلبرار. فرزانگان مازندران: شرح زندگي صد تن از علماي آمل. بابل: اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان مازندران، 1377؛ 11) سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور. "پايگاه اطلاع‌رساني مركز آمار ايران". به نقل ازhttp:www.sci.org.ir/persia/ index.htm.[11Apr. 2005]؛ 12) عصري، ليلا. كتابخانه مركزي دانشگاه علوم پزشكي بابل. مصاحبه. 19 بهمن 1363؛ 13) قلي‌نژاد، جمشيد. موسيقي بومي مازندران. ساري: اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان مازندران، انجمن موسيقي مازندران، 1379؛ 14) "گزارش آماري فعاليت‌هاي فرهنگي و هنري كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان". ]ساري[: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان استان مازندران، 1383 (پلي‌كپي)؛ )15 گزارش اقتصادي و اجتماعي مازندران 1381. ساري: سازمان مديريت و
برنامه‌ريزي استان مازندران، روابط عمومي، 1382؛ )16 "گزارش عملكرد كتابخانه‌هاي مناطق آموزش و پرورش استان مازندران". ]ساري[: سازمان آموزش و پرورش استان مازندران، معاونت پژوهش، برنامه‌ريزي و منابع انساني، گروه طرح و برنامه، 1383 (پلي‌كپي)؛ )17 "منابع و عملكرد كتابخانه‌ها و مراكز آموزشي (شامل دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزش عالي، آموزشگاه‌ها و...) استان مازندران در سال 1382". ]ساري[: اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان مازندران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1382 (پلي‌كپي)؛ )18 مهجوري، اسمعيل. تاريخ مازندران. ج  :1از پيش از اسلام تا سال 750 هجري قمري. ويرايش دوم. تهران: توس، 1380؛ )19 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. نامه اداري. مورخ 13 شهريور 1384؛ )20 همايونفرخ، ركن‌الدين. كتاب و كتابخانه‌هاي شاهنشاهي ايران. ج :2 تاريخچه كتابخانه‌هاي ايران از صدر اسلام تا عصر كنوني. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، اداره‌كل نگارش، .1347

          حسين نوراني؛ حيدر مختاري

[1]. Malawi National Library Service

[2]. Lilongwe   

[3]. Mzuzu   

[4]. MALA Bulletin   

[5]. Steve S. Mwiyeriwa