بنیاد مختومقلی فراغی

كتاب گويا. كتاب گويا، كتابي است كه براي نابينايان و ساير كساني كه مشكل خواندن دارند روي انواع رسانه‌هاي صوتي از قبيل صفحه، نوار، ديسك، و جز آن ضبط مي‌شود و آن را به‌وسيله دستگاه مي‌شنوند. به اين نوع كتاب، متن شنيداري يا كتاب شنيداري نيز مي‌گويند. ابتكار توليد كتاب گويا در امريكا صورت گرفته است (:3 ذيل "كتاب گويا").

در پاسخ به نياز حاصل از بررسي انجمن كتابداران امريكا در 1929 دكتر روبرت اروين، مدير اجرايي بنياد امريكايي نابينايان در نيويورك كه خود نابينا بود، برنامه‌اي را براي ضبط كتاب روي صفحه‌هاي گرامافون تدوين كرد. به‌تدريج، پيشرفت زيادي در تهيه كتاب‌هاي گويا حاصل شد و اين رسانه كه ابتدا از طريق صفحه گرامافون و تجهيزات سنگين و گران قيمت ضبط صدا قابل بهره‌برداري بود، به نوارهاي مغناطيسي منتقل شد. اكنون با تجهيزات پيشرفته رايانه‌اي نوشته كتاب‌ها تبديل به فايل صوتي مي‌شوند.

در اوايل دهه هفتاد ميلادي براي تبديل نوشته‌هاي چاپي به خط بريل و ساير شكل‌هاي مورداستفاده خوانندگان نابينا، ماشين گويا موسوم به كرزويل ابداع شد. اين دستگاه، مواد چاپي گوناگون مانند كتاب، مجله، و نامه‌ها را مي‌خواند و نخستين ماشين نويسه‌خوان نوري[1]  است (6). سرعت خواندن مي‌تواند به دلخواه كاربر تغيير كند.

نحوه انتخاب كتاب براي تهيه كتاب‌هاي گويا. انتخاب كتاب براي ضبط به‌صورت گويا بايد جوابگوي نيازها و علايق متفاوت باشد. به‌علاوه، لازم است كتاب‌هايي برگزيده شوند كه از نظر قابليت خواندن، جذابيت، و كيفيت نگارش مطلوب باشند. در گويا كردن آثار ادبي بايد به تنوع سليقه‌ها توجه كرد.

كتاب گويا و حق مالكيت معنوي. طبق قانون مالكيت معنوي حق‌بهره‌برداري از اثر، متعلق به كسي است كه حق‌مؤلف* (كپي رايت) اثر را در اختيار دارد. از اين‌رو، هر اثري را نمي‌توان در سطح وسيع گويا كرد. هرچند برخي نويسندگان اجازه گويا شدن آثارشان را در اختيار مؤسساتي قرار مي‌دهند كه به اين كار اشتغال دارند و حتي برخي نويسندگان با صداي خود آثارشان را گويا مي‌كنند (:5 71).

در ايران، تلاش براي فراهم‌آوري مواد خواندني مكتوب مناسب نابينايان نزديك به صد سال سابقه دارد. نخستين‌بار ارامنه اصفهان برخي كتاب‌ها را به بريل برگرداندند. اما نخستين مؤسسه‌اي كه رسمآ براي خدمت به نابينايان تأسيس شد، مؤسسه‌اي بود كه دكتر خزائلي در دهه 1340 بنيان‌گذاري كرد (1:1). در حال حاضر سازمان رودكي يكي از فعال‌ترين سازمان‌هاي ايران در حوزه توليد كتاب گويا، به‌ويژه براي بزرگسالان است. سازمان رودكي ضبط اين كتاب‌ها را بااستفاده از گويندگان حرفه‌اي يا داوطلب انجام مي‌دهد و كتابخانه گوياي آن يكي از غني‌ترين كتابخانه‌هاي گويا در كشور است و خدمات امانت كتاب گويا را به‌صورت حضوري و پستي انجام مي‌دهد.

كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان*، كتابخانه عمومي حسينيه ارشاد*، مدرسه نابينايان خزائلي، مؤسسه نهادگذاري مطالعات علمي و پژوهشي گويا، شوراي كتاب كودك*، و نيز برخي ناشران از جمله سازمان‌هايي هستند كه درخصوص تهيه و توليد كتاب‌هاي گويا در ايران فعاليت كرده‌اند (2؛ :7 6).

كتابشناسي ملي ايران* از 1373، كتاب گويا را به‌عنوان قالب مستقلي در مجموعه آثار منتشر شده شناخته و آنها را با مشخصات كامل معرفي مي‌كند. در فهرستبرگه اين نوع آثار، براي نام گوينده و سازمان تهيه‌كننده كتاب گويا شناسه افزوده تهيه شده و مشخصات اصل اثر (يعني نسخه چاپي كه بر اساس آن كتاب گويا تهيه شده است) در منطقه يادداشت‌ها ذكر مي‌شود.

در سال 1374 نيز فهرستگان كتاب‌هاي گوياي ايران منتشر شد. اين كتابشناسي 1069 كتاب گويا را كه در 15 مركز نگهداري مي‌شود، معرفي كرده است (:4 60-61).

 مآخذ: 1) تعاوني، شيرين (خالقي). فهرستگان كتاب‌هاي گوياي ايران. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1374؛ 2) زال‌زاده، آزيتا. نشر ابتكار نو. تهران. مصاحبه، 13 آبان 1383؛ 3) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "كتاب گويا"؛ 4) مكتبي، رويا (ليلا). "كتابشناسي آثار براي نابينايان". خبرنامه داخلي شوراي كتاب كودك، 4 (زمستان 1379): 60-؛62

5) Cylke, Frank Kupt; Wintle, Mary Jack and Hagle, Alfred D. "Talking Book". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol.30. PP. 70-95; 6) Jacob, Steve. "A History Technology Advances Inspired by Disability". [On-line]. Available: http:// www. infinitec. org/ learn/ learningaboutat/ ATYTT/techhistory.htm. [12 Apr.2005]; 7) Taavoni, Shirin. "Libraries for the Blind in Iran". In 57th IFLA General Conference and Council. [18-24 August. 1991]. [sl]: IFLA, 1991.

          تاج‌الملوك ارجمند؛ ليلا مكتبي‌فرد