بنیاد مختومقلی فراغی

كتابخانه‌هاي زندان. به هر نهاد يا سازمان تأديبي كه افرادي به‌صورت بازداشت در آن به‌سر مي‌برند زندان و كتابخانه‌اي كه براي استفاده زندانيان ايجاد شود كتابخانه زندان مي‌گويند. كتابخانه‌ها با هدف كمك به فراهم آوردن شرايط بازگشت مطلوب زندانيان به زندگي در اجتماع به‌وجود مي‌آيند (3: 2؛ 10: ج 8، ذيل واژه).

اهم وظايف كتابخانه زندان ايجاد و تقويت عادت به مطالعه در زندانيان؛ حمايت از خودآموزي و آموزش‌هاي انفرادي و تحصيلات رسمي در تمام سطوح؛ پرورش خلاقيت‌هاي فردي؛ و فراهم آوردن دسترسي زندانيان به اطلاعات مورد نياز در زمينه‌هاي مختلف است (3: 2). همچنين تأمين نيازهاي برنامه‌هاي بازپروري فرهنگي و پر كردن اوقات فراغت و ايجاد علايق مثبت در افراد و فراهم آوردن مواد خواندني شغلي و حرفه‌اي كاركنان از ديگر وظايف اين نهاد است (2: 472).

با توجه به اينكه اكثر كساني كه در اين مراكز نگهداري مي‌شوند از سطوح پايين جامعه برخاسته و از حداقل امكانات تحصيلي، فرهنگي، و تربيتي برخوردار بوده‌اند؛ با تجهيز كتابخانه‌هاي زندان و فراهم آوردن مواد مناسب، تا حدي نقيصه فوق جبران مي‌شود خصوصآ در شرايطي كه اينان وقت آزاد و بسيار براي خواندن كتاب دارند.

تاريخچه. بنا به شواهد تاريخي، نخستين زندان‌هاي داراي مجموعه‌هاي كتاب، زندان‌هاي قرن نوزدهم اروپا و امريكا بودند. اين زندان‌ها مجموعه‌هاي پراكنده داشتند و زندانيان تحت شرايطي مي‌توانستند از آنها استفاده كنند (6: 32). در سال 1841، در كشور هلند قانوني به تصويب رسيد كه به موجب آن هر زندان بايد كتابخانه داشته باشد. در اين كشور نخستين كتابخانه‌هاي زندان، حتي پيش از كتابخانه عمومي پايه‌ريزي شده است (8: 109). چارلز ديكنز نويسنده سرشناس انگليسي نيز طي سفر به امريكا در 1842، در >يادداشت‌هاي امريكايي<[1] مشاهدات خود را از يك زندان چنين بيان مي‌دارد: "زنداني كتاب مقدس، انجيل، لوحه، و مداد در اختيار دارد و به‌طور محدود اجازه دارد از ساير كتاب‌ها نيز استفاده كند و قلم و جوهر و كاغذ نيز تحت‌شرايطي در اختيار وي قرار مي‌گيرد" (6: 32؛ 11: ج 24، ص 118). مجموعه‌هاي كتاب از 1842 در زندان‌هاي امريكا وجود داشته است، اما ارائه خدمات كتابخانه‌اي به زندانيان از 1900 به بعد صورت گرفته و نخستين سابقه فهرستنويسي منابع مربوط به 1905، و استخدام نخستين كتابدار مربوط به 1907 بوده است. با تأسيس انجمن كتابخانه‌هاي زندان در امريكا (1932) كتابخانه‌هاي زندان رسميت يافت و انتشار نخستين راهنماي اين كتابخانه‌ها در همان سال نقطه عطفي در تاريخ كتابخانه‌هاي زندان به حساب مي‌آمد (2: 473). به‌رغم وجود اين سوابق، رواج خدمات كتابخانه‌اي در زندان‌ها و مؤسسات بازپروري در نيمه دوم قرن بيستم رخ داده است.

ارائه خدمات كتابخانه‌اي در زندان معمولا از طريق يكي از اين دو راهكار صورت مي‌گيرد: 1) در كشورهايي كه از شبكه كتابخانه‌هاي عمومي خوب و پيشرفته برخوردار هستند، ارائه خدمات جزء وظايف كتابخانه‌هاي عمومي و واحدهاي سيار آن است. اين امر در رهنمودهاي ايفلا براي كتابخانه‌هاي عمومي نيز مورد تأكيد قرار گرفته است؛ 2) در مراكز بزرگ و زندان‌هاي ايالتي و ملي كه تعداد زندانيان زياد و مسائل امنيتي شديد است، ارائه خدمات از طريق تأسيس كتابخانه‌ها درون زندان صورت مي‌گيرد (6: 33-36).

كتابخانه‌هاي زندان نوعي كتابخانه عمومي محسوب مي‌شوند كه مواد آن بايستي با دقت بيشتر گزيده شوند. معمولا بودجه كتابخانه‌هاي زندان از طرف دولت و به تناسب تعداد زندانيان تعيين مي‌شود (5: ذيل "كتابخانه‌هاي زندان"). در بسياري از زندان‌ها، شوراها يا انجمن‌هاي موجود در محل، مسئوليت تأمين منابع را برعهده دارند (2: 475-476). اين موضوع نشان‌دهنده آن است كه مجموعه‌سازي كتب زيرنظر دولت و با تأييد مقامات رسمي صورت مي‌گيرد. تأمين كتاب براي زندانيان علاوه بر مجموعه موجود در محل مي‌تواند از طريق امانت بين كتابخانه‌اي؛ استفاده از كتابخانه‌هاي عمومي محل خصوصآ در ندامتگاه‌ها و كانون‌هاي اصلاح و تربيت؛ و خدمات سيار كتابخانه‌هاي عمومي انجام گيرد.

كشورهاي پيشگام. در ايالات متحده امريكا كتابخانه زندان نوعي كتابخانه عمومي است. بسياري از بازداشتگاه‌ها داراي اتاق، تالار يا فضايي به‌نام كتابخانه هستند كه خدمات كتابخانه‌هاي سيار عمومي و مدارس نيز در آن به زندانيان عرضه مي‌گردد. برخي زندان‌ها نيز داراي وسايل و مجموعه‌هاي كافي هستند و از خدمات كتابداران نيمه‌وقت استفاده مي‌كنند. برخي بازداشتگاه‌ها نيز كه از بودجه دولت‌هاي محلي تأمين مي‌شوند، داراي كتابخانه‌اند و ضمن رعايت بعضي استانداردها عضو شبكه‌هاي آموزشي قرار دارند (2: 475).

در كشور انگلستان، و هر جا كه زندان وجود داشته باشد، كتابخانه عمومي محلي خدمات لازم را به آن كتابخانه ارائه مي‌دهد و همواره كتابخانه زندان را به‌عنوان شعبه‌اي از خود مي‌شمارد و بودجه دولتي آن كتابخانه‌ها را پرداخت مي‌نمايد (2: 472).

در كشور سوئد، خدمات كتابخانه‌هاي عمومي به زندان‌ها بسيار موفق است. اين خدمات به‌صورت آزمايشي در 1970 توسط يك كتابخانه سيار در دو زندان كشور آغاز شد. و خدماتي از قبيل امانت كتاب، نمايش فيلم، جلسه گفت‌وگو با نويسندگان، نقد و بررسي آثار، كنسرت موسيقي، و نمايشگاه ارائه داد (6: 34-35). در حال حاضر كتاب‌رساني به زندان‌ها و مراكز كوچك توسط واحدهاي سيار كتابخانه‌هاي عمومي صورت مي‌گيرد و مراكز بزرگ با داير كردن كتابخانه‌اي مركزي بزرگ و يك واحد سيار به ارائه خدمات مربوط به كتاب مي‌پردازند.

در ايتاليا، كتابخانه‌هاي زندان مجموعه مواد خود را علاوه بر تخصيص اعتبارات دولتي و وزارتخانه‌اي از طريق هداياي ناشران، كتابخانه‌هاي ديگر، و شهروندان عادي، به‌دست مي‌آورند و خود زندانيان نيز در گزينش مواد كتابخانه همكاري دارند (9).

به‌عنوان تجربه‌اي از يك كشور در حال توسعه مي‌توان از زندان تيهار، بزرگ‌ترين زندان آسيا در هند و يكي از بزرگ‌ترين زندان‌هاي جهان (با بيش از 8000 زنداني) نام برد. به همت رئيس وقت زندان، خانم كران بدي، اين زندان از نهادي بدنام به محيطي انساني تبديل شد. از عمده برنامه‌هاي زندان تيهار، اجراي آموزش رسمي درون محيط زندان به كمك زندانيان باسواد بود. بعد از آن، ايجاد كتابخانه‌هايي بود كه با اهداي كتاب‌ها از سوي مؤسسات آموزشي، تشكلات مختلف، و ناشران، درون زندان شكل گرفت. استقبال ناشران بيش از حد انتظار بود. كتاب‌هاي بسيار در موضوعات عمومي مانند علوم، رايانه، پزشكي، ادبيات، تاريخ، مذهب، و كتاب‌هاي كودكان همسو با برنامه‌هاي آموزشي تأمين شد. روزنامه‌هاي تازه و مجلات، داخل بندها توزيع مي‌شد. ضمن آنكه با همكاري كتابخانه عمومي دهلي كتابخانه‌هاي سيار نيز ايجاد شد. كتاب‌ها بنا به تقاضاي زندانيان به‌طور منظم بين آنها توزيع مي‌شد. اين اقدامات علاوه بر تحولات بنيادي ديگر در زمينه‌هاي بهداشت و درمان، رفع كمبودهاي اساسي و مبارزه با اعتياد، تيهار را از محيطي خشن و فوق امنيتي به محيط انساني‌تري مبدل كرده است (1: 206-217).

كتابخانه‌هاي زندان در ايران. در ايران گزارش جامع و مدوّني از وضعيت كتاب‌رساني در زندان‌ها در دست نيست. كتابخانه، نه به مفهوم امروزي، بلكه به‌صورت مجموعه‌هاي كتاب از ده‌ها سال قبل، در زندان‌هاي ايران وجود داشته است. اين مجموعه‌ها براي كتابداران، افسران آموزشي و كاركنان، اغلب كم مصرف و مشكل‌آفرين بوده است (2: 478). ايران شبكه كتابخانه‌هاي عمومي مناسبي كه بتواند زندان‌ها را نيز تحت‌پوشش قرار دهد، ندارد (6: 38). در كتاب راهنماي كتابخانه‌هاي تخصصي و دانشگاهي ايران به‌انضمام راهنماي كتابخانه‌هاي زندان، فهرست كتابخانه‌هاي زندان كشور با اطلاعات آماري و مختصري آمده است. غالب اين كتابخانه‌ها بعد از انقلاب اسلامي 1357 تأسيس شده‌اند (4: 349، 398).

يك كتابخانه نمونه در ميان كتابخانه‌هاي زندان در ايران "كتابخانه كانون اصلاح و تربيت تهران" است كه به همت اعضاي شوراي كتاب كودك در 1374 ايجاد شده است و اكنون با مجموعه‌اي در حدود 4000 جلد مشغول به‌كار است (4: 395؛ 7: 40). قبل از آن نيز كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، كتابخانه‌اي با چند هزار جلد كتاب در آنجا داير كرده بود. اين كتابخانه اكنون تقريبآ از ميان رفته و بقاياي آن به مجموعه كتابخانه كانون اصلاح و تربيت افزوده شده است (7: 39).

كودكان و نوجوانان در كانون حمايت مستلزم توجه بيشتري هستند. اهم فعاليت‌ها و توجهات كتابداران و ديگر تشكل‌ها نيز بر اجراي برنامه‌هاي آموزش رسمي براي كانون‌هاي اصلاح و تربيت، آن هم با تأكيد بر تهران و ديگر شهرهاي بزرگ قرار دارد[2] .

كتابخانه زندان اوين و كتابخانه مركزي زندان اصفهان از ديگر كتابخانه‌هاي مهم زندان‌هاي ايران هستند، اما استفاده‌كنندگان آنها به شكل تأسفباري كم گزارش شده است (4: 375). مجموعه‌هاي اغلب كتابخانه‌هاي زندان‌هاي كشور از نظر موضوعي پراكنده و اغلب در موضوعات مذهبي ـ عقيدتي هستند كه توسط مسئولان فرهنگي اداره سازمان زندان‌ها انتخاب مي‌شوند. به سبب حرفه‌اي نبودن اين افراد، اطمينان كمي وجود دارد كه اين كتاب‌ها به شكل منظم و همخوان با نيازهاي زندانيان، و بر اساس برنامه‌ها و سازمان زندان‌ها گزينش شوند. از اين‌رو، احتمال مي‌رود اين مجموعه‌ها براي زندانيان عادي قابل استفاده نباشند. خوانندگان اندك اين مجموعه‌ها بيشتر به مطالعه كتاب‌هاي حقوقي و داستاني علاقه دارند. برخي زندانيان يا به دلايل امنيتي به مجموعه دسترسي ندارند و يا رغبتي به مطالعه نشان نمي‌دهند. اغلب اوقات، كتاب خواندن آخرين چيزي است كه زندانيان براي پر كردن اوقات فراغت و يا استمداد و درمان به آن روي مي‌آورند.

 مآخذ: 1) بدي، كران. غيرممكن وجود ندارد: اصلاحات در يكي از بزرگ‌ترين زندان‌هاي جهان. ترجمه گيتا گركاني. تهران: مؤسسه فرهنگي هنري نوروز هنر، 1381؛ 2) تسبيحي، غلامحسين. "نقش كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني در رابطه با زندان‌هاي كشور". در محمد فرح‌زاد. مجموعه مقالات كنگره بين‌المللي كتاب و كتابخانه در تمدن اسلامي (دفتر دوم كتابخانه). مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي فرهنگي، 1379، ص 470-482؛ 3) تعاوني، شيرين (خالقي). استانداردهاي خدمات كتابخانه‌هاي زندان برگرفته از رهنمودهاي ايفلا براي ارائه خدمات كتابخانه‌اي به زندانيان. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1381؛ 4) همو. راهنماي كتابخانه‌هاي تخصصي و دانشگاهي ايران به انضمام: راهنماي كتابخانه‌هاي زندان. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1382؛ 5) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "كتابخانه‌هاي زندان"؛ 6) قزل اياغ، ثريا. "جايگاه آموزشي ـ فرهنگي كتابخانه در زندان". خبرنامه داخلي شوراي كتاب كودك. س. سي‌وهشتم، 3 (پاييز 1375): 30ـ44؛ 7) همو. "كتابخانه كانون اصلاح و تربيت مركز تجربه‌اي كوچك با اميدهايي بزرگ".پيام كتابخانه. س. ششم، 3 و 4 (پاييز و زمستان 1375): 37-44؛ 8) كيزر، فرانسيس. "مقدمه‌اي بر رهنمودهاي بين‌المللي جهت ارائه خدمات كتابخانه‌اي به زندانيان". ترجمه محمد فرح‌زاد. پيام كتابخانه. س. سوم. 2 و 3 (تابستان و پاييز 1372): 109-114؛

9) Barlotti, M.Angela. "Prison Library in Italy". Procceding 69th. World Library and Information Congress,IFLA (Berlin 1-9 August 2003). [On-line]. Available: http://www.ifla.org/ IV/ifla69 papers/127e-Barlotti.pdf [21Feb.2005]; 10) Corea, Ishvari and[et.al]. Encyclopaedia of Information and Library Science. Vol.8, S.V."Prison Library"; 11) Cheeseman, Margaret. "Prison (Correctional) Libraries". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. 24, PP. 117-124.

          فاطمه (سنبل) همتيان