بنیاد مختومقلی فراغی

مخزن[1]  كتابخانه. امروزه به بخشي از فضاي كتابخانه كه مجموعه در آن نگهداري مي‌شود و مراجعه‌كنندگان به آن راه ندارند و يا دستيابي‌شان به آن محدود است، مخزن گفته مي‌شود. در كتابخانه‌هايي كه با روش به اصطلاح "قفسه بسته" اداره مي‌شوند، مخزن قسمت اعظم مجموعه را در خود جاي مي‌دهد. اما در كتابخانه‌هاي قفسه باز مخزن تنها بخش اندكي را دربرمي‌گيرد كه به دلايل ايمني يا كم استفاده بودن و مانند آن، از دسترس مستقيم عموم دور نگهداشته مي‌شود.

تاريخچه. در كتابخانه‌هاي كهن مخزن عمومآ داراي چندين اتاق بود و در هر اتاق، كتاب‌ها بسته به شكل و قالبي كه داشتند روي ميزها، درون تعدادي صندوق، اشكاف يا گنجه، يا محفظه‌هاي لانه كبوتري، و غيره نگهداري مي‌شدند. براي مثال، در كتابخانه آشور بانيپال (668-626ق.م.)، الواح گلي كه هر كدام چند سانتي‌متر مربع مساحت داشت، در ظروف سفالين نگهداري مي‌شد و اين ظروف در قفسه‌هاي اتاق‌هاي متعدد قرار مي‌گرفت. در يونان باستان "كتابخانه معبد داراي چند اتاق بود كه داخل اتاق‌هاي كتابخانه طومارها در محفظه‌ها يا قفسه‌هاي چسبيده به ديوار نگهداري مي‌شد". در كتابخانه اسكندريه، مخزن به ده تالار بزرگ اطلاق مي‌شد كه در راستاي ديوارهاي وسيع آنها، گنجه‌هاي عظيمِ[2] شماره‌گذاري شده و عنوان‌دار قرار گرفته بود و هر تالار به مخزن يكي از بخش‌هاي دانش اختصاص داشت (2: 132،166). در قرون وسطي كتاب‌ها را در گنجه‌هاي مخصوص و دربسته و مُقَفَّل نگاه مي‌داشتند يا عطف كتاب‌ها را با زنجير به ميزها مي‌بستند (1: 8). در كتابخانه‌هاي مساجد دوران اوليه اسلام، مجموع كتاب‌هاي هر مسجد را در قوطي‌هاي چوبي يا در طاقچه‌هايي كه براي اين منظور در ديوارها تعبيه مي‌شد نگهداري مي‌كردند. با بزرگ شدن مجموعه كتاب‌هاي مساجد، اغلب كتابخانه‌ها از محفظه و قفسه هم استفاده كردند (3: 262).

بزرگي و كوچكي مخزن كتابخانه هميشه تابعي از ميزان مجموعه موجود در آن بوده است و كتابخانه‌هاي عصر حاضر نيز بسته به نوع، شرايط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، و غيره داراي ابعاد و اندازه‌هاي مختلفي هستند و مخزن آنها از دو يا چند قفسه، حاوي چند صد جلد كتاب گرفته تا مخازن كتابخانه‌هاي بزرگ كه داراي ميليون‌ها جلد كتاب است، متغير است.

در معناي عام مخزن به نوع باز و بسته تقسيم مي‌شود:

مخزن باز. كتابخانه با مخزن يا گنجينه باز، يا سيستم باز، كتابخانه‌اي است كه مراجعان اجازه دارند بدون هرگونه محدوديتي وارد آن شده، به كتاب‌هاي موجود دسترسي داشته و آنها را از نزديك بررسي كنند. در اين نوع مخزن كتاب‌ها بر اساس شماره رده‌بندي موضوعي در قفسه‌ها قرار مي‌گيرند، و اين به مراجعه‌كنندگان در استفاده از منابع خيلي كمك مي‌كند.

ارنست اِي. ساويج[3]  معتقد است كه مخزن باز در كتابخانه‌ها از كهن‌ترين انديشه‌هاست (2: 20). به روايت ژول اوپر[4] ، آشورشناس قرن گذشته "مجموعه عظيم الواح گلي آشوربانيپال به‌منظور آموزش فراهم آمده بود و در وسط قصر او براي استفاده آزاد همگان قرار داشت" (3: 55).

به تجربه معلوم شده است كه اغلب مراجعان، به‌ويژه مراجعان به كتابخانه‌هاي عمومي براي جست‌وجوي كتاب‌هاي خاص با موضوعاتي معين يا حتي با عناويني مشخص به كتابخانه نمي‌روند. آنها به كتابخانه مي‌روند زيرا مي‌خواهند چيز جالبي براي مطالعه پيدا كنند از اين‌رو، هر روشي كه گشت‌وگذار در ميان قفسه‌ها را امكان‌پذير ساخته و دستيابي آزاد به كتاب‌ها و ورق زدن آنها را ميسر سازد، استفاده از كتاب‌ها را افزايش خواهد داد (5: 3-52). كنيون نيز عقيده دارد كه "يكي از ويژگي‌هاي اساسي هر كتابخانه عمومي كارآمد ]و البته هر نوع كتابخانه ديگر[ دسترسي مستقيم به منابع است".

مخزن باز تا رشد كتابخانه‌هاي عمومي در اواخر قرن نوزده و اوايل قرن بيست معني و مفهوم واقعي خود را پيدا نكرد. به‌گفته تامپسون "توسعه روش دسترسي آزاد اساسآ به قرن بيستم مربوط مي‌شود و نهضت كتابخانه‌ها در امريكا نيز در آن تأثير بسزايي داشت" (2: 66-67).

مخزن بسته. مخزن بسته در مقابل مخزن باز قرار دارد و مراجعان اجازه ورود به مخزن و دسترسي و تماس مستقيم با كتاب‌ها را ندارند. در اين نوع مخزن، مراجعان با استفاده از فهرست كتابخانه، شماره بازيابي كتاب موردنظر را به كتابدار مي‌دهند تا كتابدار آن را از مخزن بازيابي كرده، تحويل آنان دهد. يك دليل عمده براي اتخاذ سياست مخزن بسته، كمبود جا و استفاده بهينه از فضاي مخزن است. در اين نوع كتابخانه‌ها، گاهي كتاب‌ها را برحسب شماره رديف و يا قطع آنها (و نه برحسب شماره رده‌بندي موضوعي) در قفسه‌ها مي‌چينند تا از فضاي كتابخانه به بهترين نحو استفاده كرده باشند. برخي عقيده دارند كه در مخزن بسته از فضاي كتابخانه براي استقرار كتاب‌ها بهتر مي‌توان استفاده كرد؛ كتاب‌ها كمتر به سرقت مي‌روند؛ نظم لازم بر قفسه‌هاي كتاب بهتر حاكم مي‌شود؛ كتاب‌ها كمتر در معرض تورّق غيرمسئولانه مراجعان قرار مي‌گيرند و در نتيجه، كمتر فرسوده و پاره مي‌شوند.

گاهي نيز اتفاق مي‌افتد كه كتابخانه‌ها در نحوه اداره مخزن راه ميانه را در پيش مي‌گيرند. براي مثال، ورود به مخزن را براي عده‌اي معين (مثلا اعضاي هيئت علمي در يك كتابخانه دانشگاهي) باز، و براي ديگران بسته اعلام مي‌كنند. در اغلب موارد نيز كتابخانه‌ها براي برخي مواد مانند كتاب‌ها و مجلات، مخزن باز و براي برخي ديگر مانند اسناد و نسخه‌هاي خطي، مخزن بسته دارند. در بعضي از كتابخانه‌هاي امروزي كه مخزن بسته دارند كار انتقال كتاب از مخازن به ديگر قسمت‌هاي كتابخانه به وسيله سيستم انتقال كتاب صورت مي‌گيرد. در اين سيستم كتاب‌برها بر روي ريل‌هايي كه در قسمت‌هاي مختلف كتابخانه تعبيه شده حركت مي‌كنند؛ و كار جابه‌جايي كتاب در قسمت‌هاي مختلف كتابخانه به‌صورت مكانيزه انجام مي‌گيرد.

مخزن فشرده. كتابخانه‌هايي كه براي استقرار منابع خود با كمبود جا مواجه هستند، علاوه بر افزايش ارتفاع قفسه‌ها و تعداد طبقات، كه استفاده از نردبان را الزامي خواهد ساخت، مي‌توانند از مخازن فشرده استفاده كنند. مخزن فشرده عبارت است از انبار كردن كتاب‌ها در قفسه‌هاي متحرك يا گردان كه با حركت قفسه‌ها امكان دسترسي به كتاب‌ها ميسر مي‌شود. استفاده از اين نوع مخازن، با اينكه گنجايش كتابخانه را تا 114 درصد بالا مي‌برد (4: ذيل "مخزن فشرده")، ولي به‌علت خطراتي كه براي مراجعان دارد بيشتر براي كتابخانه‌هايي توصيه مي‌شود كه داراي مخزن بسته هستند يا نقش كتابخانه‌هاي واسپاري را ايفا مي‌كنند.

در مخازن فشرده از روش‌هاي قفسه‌هاي متحرك و گردان استفاده مي‌كنند. در يك نوع از اين قفسه‌بندي‌ها، گاهي قفسه‌هاي متعدد با چرخ‌هاي كوچك در زير، روي ريل‌هايي كه در كف مخزن كار گذاشته شده‌اند طوري حركت مي‌كنند كه عطف كتاب‌هاي هر دو قفسه روبه‌روي هم قرار مي‌گيرند و تا وقتي كه يك قفسه از قفسه ديگر به اندازه كافي فاصله نگيرد، كتاب‌ها قابل رؤيت و دسترسي نيستند. حركت قفسه‌ها گاهي با برق و زماني هم با دست انجام مي‌گيرد.

در نوع ديگري از قفسه‌بندي متحرك، ريل‌ها در سقف كار گذاشته مي‌شوند و چرخ‌هاي كوچك در بالاي قفسه‌ها آنها را معلق (آويزان) نگاه مي‌دارند. انواع ديگري از قفسه‌بندي فشرده نيز وجود دارد كه از حوصله اين بحث خارج است.

نحوه قرار گرفتن قفسه‌ها تعيين‌كننده راهروهاي اصلي و فرعي مخزن است. پهناي راهروي اصلي كه رفت‌وآمد در آن زيادتر از بقيه قسمت‌هاست، به‌طور معمول بيشتر از فاصله رديف قفسه‌ها و در حدود 130 الي 140 سانتي‌متر اختيار مي‌شود. فاصله هر دو رديف قفسه هم، بسته به فضاي در اختيار، طول رديف قفسه‌ها، و كثرت استفاده در مخازن بازوبسته فرق مي‌كند. رايج‌ترين فاصله 90 سانتي‌متر است. در اين فاصله عبور و مرور و توقف و تورّق كتاب‌ها به راحتي صورت مي‌گيرد، در عين حال، آن قسمت از قفسه‌ها كه از استفاده مداوم برخوردارند، بايد داراي فاصله رديف‌هاي عريض‌تر، مثلا برابر 100 الي 120 سانتي‌متر باشد. بديهي است در صورت كمبود جا و نياز به استقرار تعداد بيشتري از قفسه‌ها، مخصوصآ در مخازن بسته، مي‌توان فضاي باز بين قفسه‌ها را باز هم كمتر كرد و به 60 سانتي‌متر رساند. ويليام جِي. هوبارد عقيده دارد كه فاصله رديف قفسه‌ها بين 81 الي 91 سانتي‌متر در مخازن باز رضايت‌بخش است، البته بخش مرجع و نشريات به‌علت رفت‌وآمد زياد به فاصله بيشتري احتياج دارند، و براي مخازن بسته 76 سانتي‌متر يا كمتر مناسب است. زيرا تورّق در اينجا مطرح نيست (:6 43). بايد توجه داشت كه هرچه فاصله رديف قفسه‌ها كمتر باشد نفوذ نور چراغ‌ها از سقف به داخل آنها كمتر شده و خواندن عطف كتاب‌ها، به‌ويژه كتاب‌هاي طبقه‌هاي پايين قفسه‌ها مشكل‌تر مي‌گردد. نحوه استقرار قفسه‌ها در مخزن بايد به‌گونه‌اي باشد كه از نفوذ نور طبيعي خورشيد به داخل جلوگيري نكند. بدين‌منظور آنها را بايد حتي‌الامكان عمود بر ديواري قرار داد كه پنجره‌ها در آن نصب شده‌اند. طبيعي است براي جلوگيري از آسيب نور مستقيم خورشيد بايد تدابير لازم اتخاذ گردد.

 مآخذ: 1) آذرنگ، عبدالحسين. آشنايي با چاپ و نشر. تهران: سازمان مطالعه كتب علوم انساني و دانشگاه‌ها (سمت)، 1375؛ 2) تامپسون، جيمز. تاريخ اصول كتابداري. ترجمه محمود حقيقي. تهران: مركز نشر دانشگاهي، 1366؛ 3) سباعي، محمد مكي. نقش كتابخانه‌هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي. ترجمه علي شكويي. تهران: سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1373؛ 4) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "مخزن فشرده"؛ 5) مختاري معمار، حسين. درآمدي بر كتابداري. شيراز: نشر قو، 1374؛

6) Hubbard, William. J. Stack Management: A Practical Guide to Shelving and maintaining Library Collections. Chicago: ALA, 1981.

حسين مختاري معمار

بازنويسي داكا