گيلان، كتابخانه‌هاي. سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
گيلان، كتابخانه‌هاي. استان گيلان واقع در جنوب غربي درياي خزر مساحتي حدود ۱۴۷۱۱ كيلومترمربع دارد و به‌خاطر همجواري با درياي خزر يكي از سرسبزترين و حاصلخيزترين استان‌هاي ايران است. جمعيت استان گيلان (طبق آمار سال 1383) ۲۱۹۵۳۸۹ نفر است (7). استان گيلان 15 شهرستان و 34 شهر دارد (:2 ج 1، ص 41، 45).
تاريخچه. گيلان در پذيرش تجدد از استان‌هاي پيشگام ايران بوده است. تئاتر به مفهوم امروزي آن در 1289ش. در گيلان شروع شد. حسن جودت در 1295 انجمن فرهنگ، يكي از بزرگ‌ترين و با نفوذترين انجمن‌هاي تئاتر گيلان را بنياد نهاد. نمايش فيلم در رشت در سال 1290ش. آغاز شد.
نخستين روزنامه‌ها در گيلان بلافاصله پس از مشروطيت (1325ق.) در رشت انتشار يافتند. اكثر 183 نشريه‌اي كه تاكنون در گيلان منتشر شده عمر كوتاهي داشته‌اند (:2 ج ،3 ص 661). بر اساس آمار 1382، در اين استان 44 نشريه منتشر مي‌شود (1:3).
چنانكه از يك نامه انجمن ايالتي گيلان در آخرين سال حكومت محمدعلي‌شاه برمي‌آيد، قرائتخانه سال‌ها پيش از آن در رشت وجود داشته است و در جوار آن كتابخانه‌اي براي مطالعه در محل و امانت گرفتن برقرار بوده است. پيش از انقلاب مشروطيت در برخي از شهرهاي استان گيلان مانند رشت، لاهيجان، و لنگرود در جوار مدارس ديني علميه كتابخانه‌هايي مانند كتابخانه روستايي كجيد در سحام وجود داشت، اما اينها كتابخانه‌هاي عمومي به معناي نوين نبوده‌اند.
كتابخانه‌هايي كه در اين مدارس بود مورداستفاده طلبه‌ها و مدرسان قرار مي‌گرفت. برخي از اين مدارس تا 1314ق. (1275ش.) مدرسه جامع، مدرسه مستوفي بزرگ، مدرسه مستوفي كوچك، و مدرسه حاج مجتهد در رشت بوده‌اند.
در حال حاضر در سطح استان گيلان 12 مدرسه علميه فعاليت دارند كه همه آنها داراي كتابخانه هستند. چهار مدرسه در رشت و بقيه در شهرهاي آستارا، آستانه اشرفيه، بندرانزلي، تالش، رودسر، فومن، لاهيجان، و لنگرود قرار دارند. مجموعه كتاب‌هاي چاپي و خطي آنها بيش از ۵۰۰۰۰ جلد است.
كتابخانه‌هاي شخصي. مهم‌ترين كتابخانه شخصي در استان گيلان، كتابخانه‌اي در ديلمان بود كه علويان مازندران آن را در قرن چهارم هجري به‌منظور استفاده دانشمندان شيعه ايراني ساختند و سلطان محمود غزنوي آن را به آتش كشيد. بنا به نوشته كتاب مجمل‌التواريخ والقصص به‌دستور محمود پنجاه خروار كتاب و دفتر كه نزد رافضيان و باطنيان بود از سراي ايشان بيرون كشيدند و سوزاندند (:5 15).
از كتابخانه‌هاي شخصي متأخر، كتابخانه صدرالشريعه داماد كامران ميرزا نايب‌السلطنه و نوه ميرعبدالباقي حجت‌الاسلام است كه در كتابخانه ايشان كتب خطي زيادي بود.
ديگر، كتابخانه‌اي است متعلق به محمد يكان (عبد محمد ابن آقاعلي) كه مورد احترام مردم تالشدولاب و هشتپر بود و در كتابخانه‌اش نسخه‌هاي خطي بسيار داشت (:15 40). كتابخانه آقاسيدجلال‌الدين اشرف به همت شيخ حسين آستانه‌اي تأسيس شد (:5 16؛ :11 331)، و ديگر كتابخانه ميرزاعبدالباقي شيخ الاسلام در ماسوله است كه فقيه بود و در 1272ق. متولد شد و در 1351ق. در ماسوله وفات يافت (:11 333).
كتابخانه‌هاي عمومي. نخستين كتابخانه عمومي جديد با نام كتابخانه ملي رشت* به ابتكار محمدعلي تربيت رئيس معارف و اوقاف گيلان (آموزش و پرورش وقت)، در 1306 شمسي تأسيس شد و از آغاز زيرنظر هيئت مديره‌اي به‌نام "جمعيت نشر معارف" اداره شده است. كتابخانه ملي رشت نهادي غيردولتي است و هزينه‌هاي آن با جمع‌آوري اعانات تأمين مي‌شود.
طبق آمار 1382 در استان گيلان 55 كتابخانه عمومي دولتي نيز وجود دارد كه در مجموع حدود 213,498 جلد كتاب، به غير از نشريه‌هاي ادواري، دارند. تعداد اعضاي آنها طبق آمار 728,54 نفر است. قديمي‌ترين اين كتابخانه‌ها كتابخانه عمومي شماره 1 شهر آستاراست كه در 1302 توسط گروهي از مردم اين شهر تأسيس شد و در 1345 به مالكيت وزارت فرهنگ و هنر وقت درآمد. هم‌اكنون اين كتابخانه بيش از ۱۵۰۰۰جلد كتاب دارد (:5 136؛ 17).
نخستين كتابخانه كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان در استان گيلان در 1346 در بخش لشت نشا واقع در شهرستان رشت تأسيس شد. كانون هم‌اكنون در استان‌هاي گيلان داراي 25 كتابخانه با مجموعه‌اي متجاوز از ۳۵۰۰۰۰جلد كتاب است. اين كتابخانه‌ها را 162 كارمند اداره مي‌كنند كه 73 نفر آنها كتابدار با تحصيلات رشته كتابداري هستند. كتابخانه‌هاي كانون در حال حاضر 560,16 نفر عضو دارند. كانون هم اكنون داراي 4 كتابخانه پستي در سطح استان است كه نخستين آنها به سال 1369 در رشت شروع به‌كار كرده است. همچنين 26 مركز فرهنگي و هنري ثابت در سطح استان با مجموعه 419,300 جلد، و يك مركز كتابخانه‌اي سيار در شهرستان آستارا دارد (:5 191؛ :14 1؛ 17).
سازمان جهاد كشاورزي استان گيلان در 1382 با همياري مردم روستاها 42 كتابخانه روستايي در سطح استان ايجاد كرده است. اين كتابخانه‌ها مجموعآ 791,58 جلد كتاب و 6963 نفر عضو دارند (:4 1-2).
تعداد مساجد گيلان كه تحت پوشش نظارتي سازمان تبليغات اسلامي و اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان گيلان هستند، جمعآ 126 مسجد است كه در حدود 828,120 جلد كتاب در كتابخانه‌ها و يا در قفسه‌هاي آنها جهت استفاده عموم مراجعان قرار دارد. در 1382 تعداد 31 مسجد در استان گيلان داراي كانون فرهنگي و كتابخانه، 6000 نفر عضو، و 202,52 جلد كتاب بودند (6؛ :9 30، 37، 44؛ 16؛ 17).
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. در اكثر مراكز آموزشي استان گيلان از كودكستان تا پيش دانشگاهي، محل يا قفسه‌اي براي جمع‌آوري و نگهداري كتاب‌ها به‌نام كتابخانه وجود دارد. طبق گزارش سازمان آموزش و پرورش استان گيلان 1618 كتابخانه در مراكز آموزشي اين استان، از كودكستان تا پيش‌دانشگاهي وجود دارد. اينها جمعآ در حدود ۱۶۰۰۰۰۰جلد كتاب دارند. اكثر آنها را كارمندان يا آموزگاران فاقد تخصص كتابداري اداره مي‌كنند. مثلا در 111 كتابخانه دبيرستاني داراي كتابدار، فقط 17 نفر (7 نفر كارشناس، 10 نفر كاردان) تحصيلات دانشگاهي كتابداري دارند (:15 1-2). طبق آمار 1382، تعداد كتابخانه‌هاي مدارس دولتي اين استان 1306 باب و مجموعه آنها ۱۶۷۹۸۰۰ جلد كتاب است (18).
كتابخانه‌هاي تخصصي. در استان گيلان 28 كتابخانه تخصصي متعلق به سازمان‌هاي دولتي وجود دارد. قديمي‌ترين آنها كتابخانه مركز تحقيقات ماهيان خاوياري درياي خزر وابسته به مؤسسه تحقيقات شيلات ايران است كه در 1320 شمسي در بندرانزلي تأسيس شد.
مجموعه‌هاي اين كتابخانه‌ها بر روي هم 620,186 جلد و بيشتر آن (96 درصد) به زبان فارسي است. نظام رده‌بندي اين كتابخانه‌ها برخي كنگره و برخي ديويي است و نيمي از آنها رده‌بندي استاندارد ندارند. تعداد كل پرسنل آنها 32 نفر است كه فقط 6 نفر از آنها تحصيلات دانشگاهي كتابداري دارند. كتابخانه سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان گيلان ()1362 بزرگ‌ترين كتابخانه تخصصي استان است. اين كتابخانه حدود ۱۶۰۰۰جلد كتاب دارد و 85 عنوان نشريه ادواري را مشترك است و داراي پايگاه‌هاي اطلاعاتي آماري مفصلي است.
ديگر كتابخانه‌هاي تخصصي مهم استان، كتابخانه مركز صداوسيماي گيلان (مجموعه 9030 جلد)، كتابخانه سازمان جوانان (7000 جلد)، كتابخانه سازمان آب منطقه‌اي (3428 جلد)، كتابخانه سازمان بهزيستي استان (4280 جلد)، و سازمان تبليغات اسلامي (6445 جلد) هستند. طبق آمار 1382 تعداد كتابخانه‌هاي تخصصي اين استان 21 باب و موجودي آنها 541,44 جلد كتاب است (:10 43؛ 17).
كتابخانه‌هاي دانشگاهي. نخستين كتابخانه‌هاي دانشگاهي در استان گيلان در مدرسه عالي بازرگاني رشت و مدرسه عالي مديريت لاهيجان در سال‌هاي 1348 و 1349 شروع به‌كار كردند. بعد از تأسيس دانشگاه گيلان در 1354 كتابخانه آن در فضاي 100 مترمربع با مجموعه‌اي حدود 7000 جلد كتاب احداث شد. به‌دنبال ادغام مدارس عالي بازرگاني و مديريت لاهيجان در دانشگاه گيلان در 1362 مجموعه منابع كتابخانه دانشگاه در حال حاضر (1382) به حدود ۱۷۰۰۰۰جلد در فضاي 1000 مترمربع رسيده است. كاركنان اين كتابخانه 32 نفر است كه 11 نفر آنان داراي تحصيلات كارشناسي كتابداري هستند. دانشگاه گيلان هم‌اكنون داراي 7 دانشكده است كه هريك كتابخانه اختصاصي خود را دارند.
همچنين بايد از كتابخانه منطقه‌اي علوم و تكنولوژي شعبه گيلان نام برد كه تحت‌نظر كتابخانه منطقه‌اي علوم و تكنولوژي شيراز* است و در 1378 در دانشگاه گيلان راه‌اندازي شد (:1 1؛ :8 123؛ :12 3). دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي و درماني گيلان در 1364 در رشت تأسيس شد. اين دانشگاه داراي كتابخانه مركزي و مركز اسناد و 7 كتابخانه دانشكده‌اي، يك كتابخانه آموزشكده بهداشت، و 7 كتابخانه بيمارستاني است (:13 1-2).
دانشگاه آزاد اسلامي واحد رشت كه در 1363 تأسيس شد داراي يك كتابخانه مركزي و يك كتابخانه در دانشكده علوم انساني است. اين دو، مجموعآ ۵۱۵۰۰ جلد كتاب، 47 عنوان نشريه به زبان فارسي، و 4 عنوان نشريه به زبان انگليسي دارند. از 10 نفر كاركنان آنها 7 نفر تحصيلات عالي در رشته كتابداري دارند. واحدهاي ديگر دانشگاه آزاد در شهرهاي لاهيجان، آستارا، و بندرانزلي نيز كتابخانه دارند. بر اساس آمار 1382 تعداد كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين استان 38 باب، موجودي آنها 550,688 جلد، تعداد اعضا 972,34 نفر، و تعداد مراجعان 811,229 نفر است (17).
مآخذ: )1 "آشنايي با كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه گيلان". رشت: دانشگاه گيلان، 1382]بروشور[؛ )2 اصلاح عرباني، ابراهيم. كتاب گيلان. تهران: گروه پژوهشگران ايران، 1374؛ )3 "اطلاعات نشريات استان گيلان". تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، معاونت امور مطبوعاتي و تبليغاتي، 1382 (پلي‌كپي)؛ 4) "خانه‌هاي ترويج و كتابخانه‌هاي روستايي تحت پوشش جهاد كشاورزي گيلان در 1382". رشت: وزارت جهاد كشاورزي استان گيلان، 1382، (پلي‌كپي)؛ )5 خماسي‌زاده، جعفر. تاريخ كتابخانه‌هاي گيلان. ]بي‌جا[: پارسايان، 1379؛ )6 سازمان تبليغات اسلامي استان گيلان به دانشگاه آزاد اسلامي، واحد بندرانزلي. نامه اداري. مورخ 20 تير ؛1383 7) سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور. "پايگاه اطلاع‌رساني مركز آمار ايران". به نقل از: http://www. sci. org. ir/ persia/ index. htm. [11 Apr.2005]؛ )8 سريري، ريحانه؛ سدادي، يوسف. "بررسي وضعيت كتابخانه‌ها و مركز اطلاع‌رساني دانشگاه گيلان و مقايسه آن با استانداردهاي معتبر دانشگاهي". رشت: دانشگاه گيلان، معاونت پژوهشي، 1379]طرح تحقيقاتي[؛ 9) شاخص‌هاي فرهنگي: وضعيت كانون‌هاي فرهنگي هنري مساجد كشور در سال‌هاي 1376 تا 1380. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، معاونت طرح و برنامه‌ريزي و تحول اداري، دفتر طرح و برنامه‌ريزي، 1382؛ )10 عقيلي، زهرا. نگاهي به كتابخانه‌هاي تخصصي استان گيلان. رشت: سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان گيلان، 1382؛ 11) فخرائي، ابراهيم. گيلان در گذرگاه زمان. رشت: طاعتي، 1354؛ 12) "كارنامه عملكرد كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه گيلان". رشت: دانشگاه گيلان، حوزه معاونت پژوهشي و فناوري، 1382 (پلي‌كپي)؛ )13 كتابخانه مركزي دانشگاه علوم پزشكي گيلان به دانشگاه آزاد اسلامي، واحد بندرانزلي. نامه اداري. مورخ 8 تير 1383؛ 14) "كتابخانه‌هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان استان گيلان. سند شماره 531/19/؛55 15) "گزارش شماره 9 وزارت آموزش و پرورش استان گيلان در مورد وضعيت كتاب و كتابخانه در سال 1382". رشت: وزارت آموزش و پرورش استان گيلان، 1382 (پلي‌كپي)؛ 16) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي استان گيلان، دبيرخانه امور مساجد استان گيلان به دانشگاه آزاد اسلامي، واحد بندرانزلي. نامه اداري. مورخ 16 تير 1383؛ 17) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. نامه‌اداري. مورخ 13 شهريور .1384
حسين ميرجود
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی