كتابخانه‌هاي مرجع سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه‌هاي مرجع[1] . كتابخانه مرجع بر حسب سنت به كتابخانه‌اي گفته مي‌شود كه در آن منابعي گرد مي‌آيد كه براي مراجعه موردي تأليف شده‌اند نه براي آنكه به‌طور مستمر خوانده شوند. به‌علاوه، در آن مجموعه‌اي از روزنامه‌ها و نشريات ادواري نگهداري مي‌شود؛ همچنين به بخش آرام يك كتابخانه كه منابع فوق‌الذكر را در آن گرد آورده و يك متخصص بر آن گمارده باشند نيز بخش مرجع مي‌گويند.
كتابخانه‌هاي مرجع در قرن نوزدهم توسعه يافتند. در انگلستان به‌دنبال تصويب قانون كتابخانه‌هاي عمومي در 1850، شماري كتابخانه عمومي مرجع تأسيس شد. اين كتابخانه‌ها ابتدا براي گردآوري منابع در زحمت بودند، ولي با گذشت زمان تعدادي از آنها كه در شهرهاي بزرگ نظير منچستر و بيرمنگام قرار داشتند، نمونه‌هاي برجسته‌اي در نوع خود شدند كه علاوه بر ارائه خدمت به مراكز محلي، در سطح منطقه نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفتند. بسياري از كتابخانه‌هاي محلي كوچك‌تر نيز خدمت مرجع را اغلب جدا از بخش امانت و يا به‌صورت بخشي از يك اتاق، چنانچه فضا اجازه مي‌داد، شكل دادند.
در شكل ايده‌آل، كتابخانه مرجع بايد فراهم آورنده منابع كتابخانه‌اي به‌هنگام باشد كه به‌طور منظم ويرايش شوند، از قابليت دسترسي آسان برخوردار بوده، و بودجه كافي داشته باشند. مجموعه كتابخانه مرجع بايد براي پاسخگويي به سؤال‌هاي فوري و بررسي‌هاي عميق‌تر، انواع منابع چاپي نظير كتاب‌ها، نشريات ادواري، منابع رديف دوم، نوشته‌هاي طبقه‌بندي نشده، انتشارات زودگذر نظير آگهي‌ها و بروشورها، و مواد ديداري و شنيداري را در دسترس داشته باشد. در اين كتابخانه همچنين بايد دسترسي به خدمات پيوسته، لوح فشرده، و اينترنت فراهم باشد. كتابخانه مرجع بايد در تمام موضوع‌ها، البته با تأكيد بر نيازهاي تخصصي محلي نظير نيازهاي اهل كسب و كار يا مطالعات محلي، به مجموعه‌سازي بپردازد.
كتابداران كتابخانه مرجع بايد آموزش‌ديده، مجرب، و به تعداد كافي باشند تا بتوانند خدمات خود را در تمام اوقات عرضه كنند و بر كاركنان در حال آموزش نظارت داشته باشند. كتابدار مرجع بايد مهارت مصاحبه مرجع داشته و با منابع نيز آشنا باشد. فرايند مرجع بايد خوب و كامل و بدون اتلاف وقت و نيرو باشد و با استفاده از روندي حرفه‌اي صورت گيرد؛ پاسخگويي به پرسش‌ها نيز بايد سريع، و مهم‌تر از همه دقيق و صحيح باشد.
محيط كتابخانه مرجع بايد از نظر ساخت و تركيب و اندازه، مناسب باشد و محل پاسخگويي به مراجعان به‌صورت واضح مشخص شده و كتابدار هميشه در آن حضور داشته باشد.
گرچه بسياري از كتابخانه‌هاي خوب براي رسيدن به اين استانداردها مي‌كوشند، ولي معمولا ناچارند با شرايط كنار آيند. تعداد انگشت‌شماري از كتابخانه‌هاي مرجع مي‌توانند تمام آنچه را كه در كتاب‌هاي راهنماي مواد مرجع نظير >راهنماي والفرد براي منابع مرجع<[2] آمده است، در اختيار داشته باشند. اندكي از آنها بودجه كافي براي روزآمدسازي مستمر منابع خود دارند و عمومآ مشكل محدوديت دسترسي به منابع خارج از كتابخانه را به‌علت محدوديت‌هاي مالي تجربه كرده‌اند.
تعداد كاركنان كتابخانه‌هاي مرجع به‌ندرت كافي است. داشتن گروهي آموزش‌ديده، متخصص، و با تجربه براي ارائه خدمات مستمر به مردم بسيار دشوار است. اغلب از كارمندان دفتري آموزش نديده مي‌خواهند در نقاط پاسخگويي به‌كار بپردازند. حتي در كتابخانه‌هاي مرجع با كاركنان متخصص، مراجعه‌كننده ممكن است تنها 55 درصد شانس به‌دست آوردن پاسخ صحيح سؤال را، با توجه به عوامل مزاحم در مطالعه، داشته باشد. با آموزش مناسب اين رقم مي‌تواند به شكل قابل ملاحظه‌اي بهبود يابد. گرچه به نظر مي‌رسد تعداد كمي از كتابخانه‌ها قادر و يا مشتاق باشند كه در اين مسير سرمايه‌گذاري و هزينه كنند.
يكي از شاخص‌ترين تحولات دهه 1990، گرايش به ادغام خدمات مرجع و امانت در قالب يك واحد يا در بخش‌هاي كتابخانه خاص خدمت به كسب و كار و بازرگاني بود. در 1992، پژوهشي اساسي در مورد چگونگي خدمات اطلاع‌رساني در كتابخانه‌هاي عمومي انگليس، توسط گروه اطلاع‌رساني انجمن كتابداران[3] (1993) انجام گرفت. نتايج اين پژوهش نشان داد كه تنها يكي از ده كتابخانه مورد بررسي داراي كتابخانه مرجع و يا بخش مرجع جداگانه با كتابدار مرجع مجزا بودند.
بخش مرجع غيرمجزا ممكن است گوشه‌اي براي مواد مرجع داشته باشد كه معمولا براي پاسخگويي كوتاه و سريع است. ممكن است منابع مرجع و امانت در كنار هم در قفسه قرار گيرند. ديگر اينكه به‌جاي ميز كتابدار مرجع، مي‌توان در كتابخانه مركز، واحدي براي پاسخگويي به سؤالات داشت. ميز پاسخگويي و يا اطلاع‌رساني معمولا بايد توسط كتابداران حرفه‌اي اداره شود، زيرا ممكن است ايشان مجبور باشند خدمات ديگري علاوه بر كمك و راهنمايي موضوعي و سؤال‌هاي كتابشناختي از منابع امانت و مرجع عرضه كنند، و از آن فراتر، شايد لازم باشد اطلاعات محلي نيز در اختيار مراجعه كننده قرار دهند.
تأكيد بر اطلاع‌رساني به‌جاي مرجع بدون انتقاد نبوده است. گرچه وجود نيت خدمت و كارآيي بيشتر در اين تغيير، قابل تحسين است، اما به احتمال زياد غرض از آن كاهش تعداد كاركنان و صرفه‌جويي در هزينه بوده است.
بدون ترديد پيشرفت‌هايي نظير ظهور خدمات اطلاع‌رساني پيوسته، كيفيت كار مرجع را در تأمين اطلاعات از پايگاه‌هاي اطلاعاتي محلي ميزبان‌هاي عمده بين‌المللي بهبود داده است. گرچه مجموعه منابع چاپي هنوز منبع اصلي پاسخ به پرسش‌هاي مرجع به‌شمار مي‌روند، كه متأسفانه داراي ضعف‌هاي اساسي نظير روزآمد نبودن هستند. اين وضعيت به‌خصوص زماني بدتر مي‌شود كه منابع مالي كتابخانه اجازه تهيه و جايگزيني سالنامه‌ها يا ويرايش‌هاي جديد منابع را ندهد. انتشارات الكترونيكي قادرند مكمل آثار چاپي باشند و دسترسي به انبوه اطلاعات را، كه پيش از آن غيرقابل دسترسي بود، فراهم نمايند. به‌علاوه، بيشتر اطلاعات منابع الكترونيك در مقايسه با شكل چاپي آن روزآمد است.
خدمات پيوسته (كه هزينه آن را مي‌توان اندازه گرفت) و فشارهاي سياسي، دو عامل تهديدكننده براي ارائه خدمات مرجع رايگان به‌شمار مي‌روند. در دهه 1980 بحث‌هاي بسياري بر سر رايگان يا پولي بودن خدمات مرجع درگرفت و عنوان شد كه در هر كتابخانه خدمات مرجع دوگانه‌اي را مي‌توان ارائه داد؛ يكي خدمت مرجع و اطلاع‌رساني برتر است و به كساني ارائه مي‌شود كه قدرت پرداخت بهاي آن را دارند؛ اين نوع خدمت هر كجا ايجاد شده است، عمده مشتريان آن شركت‌ها و صاحبان مشاغل خصوصي و كساني بوده‌اند كه در پي اطلاعات نسب‌شناسي هستند.
با ظهور ابرشاهراه اطلاعاتي، نقش آتي كتابخانه مرجع مورد ترديد قرار گرفته است. ابرشاهراه اطلاعاتي، دسترسي به بسياري از منابع اطلاعاتي چاپي نظير "دايره‌المعارف بريتانيكا" و علاوه بر آن، منابع چاپ نشده و به‌طور عمده بي ارزش را فراهم مي‌كند. رشد اينترنت با امكان دسترسي به اطلاعات از طريق رايانه‌هاي خانگي، نشانه تغييراتي در زير ساخت انتشاراتي و راه‌هاي ارتباطي اطلاعات است. گرچه هم‌اكنون فناوري براي كتابخانه مجازي وجود دارد، ولي سرعت برقراري ارتباط كتابخانه مرجع با شبكه به ناچار محتاطانه و كُند خواهد بود. كتابداران مرجع و استفاده‌كنندگان به كندي از انتشارات چاپي به انتشارات الكترونيكي حركت كرده‌اند. اين خود حاكي از آن است كه اتكاي تمام و كامل به "كتابخانه مجازي" فعلا بسيار بعيد است.
مآخذ:
1) Hernon, P.; McClure, C.R. "Unobtrusive Reference Testing: the 55 Percent Rule". Library Journal, Vol. 111 (1986): 37-41; 2) Library Association Information Services Group. Information Matters. [England]: Library Association, 1993; 3) Walford's Guide to Reference Material (1989-91). 5th. ed. [England]: Library Association, [sd].
پيتر. دبليو. لي[4] (IEILS)
ترجمه محمود شمسبد
[1] . Reference Libraries
[2]. Walford᾽s Guide to Reference Material
[3]. Library Association Information Services Group
[4]. Peter W. Lea
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی