مجارستان، كتابخانههاي. سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
مجارستان، كتابخانههاي. جمهوري مجارستان، واقع در اروپاي مركزي، از شمال به چكسلواكي، از شرق به اوكراين و روماني، از جنوب به يوگسلاوي، و از غرب به اتريش محدود ميشود. جمعيت آن (طبق آمار سال )2005 835,006,10 نفر و مساحت آن 93032 كيلومترمربع است. زبان آن مجاري است كه در بين زبانهاي اروپايي تنها با زبان فنلاندي و استوني همخانواده است.
تاريخچه. مردم مجارستان كه در قرن نهم به اين كشور مهاجرت كردند، در ابتدا نوشتههايي بهخط اقوام اسكانديناوي بر روي چوب حكاكي ميكردند، اما به زودي زبان لاتين اروپايي را اتخاذ كردند. قديميترين سندي كه به زبان مجاري نوشته شده است، سند تأسيس كليساي تيهاني ابي[1] است كه بهسال 1055 تعلق دارد. از 1190 تا 1200 تاريخ مجارستان بهوسيله نويسندهاي ناشناس به زبان لاتين در گستا هانگاروم[2]نوشته شده است. قديميترين متن منسجم مجاري نيز كه خطابهاي مربوط به مراسم تدفين است، به سال 1200 تعلق دارد.
كتابخانه كليساي بنديكتي در پانونهالما در 1001 تأسيس شد. همچنين سياهههايي از موجودي چند كتابخانه صومعهاي كوچك از اواخر قرن 11 برجاي مانده است. يكي از غنيترين كتابخانههاي غيرديني اروپا، كتابخانه كوروينيانا[3] ، كدكسهاي بسيار آراسته را در خود جاي داده بود كه شاه ماتياش هونيادي[4] (1458-1490) آنها را گردآوري كرده بود. اين كتابخانه در دوران 150 ساله حكومت تركها ويران شد و تنها 168 كدكس از موجودي آن برجاي مانده است كه 43 جلد از آنها در كتابخانههاي مجارستان نگهداري ميشود. نخستين چاپخانه مجارستان در 1473 در بودا[5] تأسيس شد و نخستين كتاب به زبان مجاري در 1533 در كراكف به چاپ رسيد. نخستين ترجمه انجيل به زبان مجاري در 1541 در شاروار منتشر شد.
قرن شانزدهم شاهد تأسيس كتابخانههاي دانشكدهاي پروتستان (شاروشپاتاك 1531 و دبرتسن 1538) و بهدنبال آن كتابخانههاي دانشكدهاي كاتوليك (نادي سومبات 1561) بود كه تا امروز نيز فعاليت آنها ادامه دارد. در قرن هجدهم فرهنگستان فناوري (شلمتسبانيا[6] 1735) و فرهنگستان كشاورزي كتابخانههاي خود را پايهگذاري كردند. در آغاز قرن نوزدهم كتابخانههاي خصوصي اشراف، پايهاي براي تشكيل مجموعههاي غني كتابخانههاي عمومي گرديد. مجموعههاي اهدايي كنت فرنتس سچيني و كنت يوژف تلكي اساس مجموعههاي كتابخانه ملي و كتابخانه فرهنگستان علوم مجارستان را تشكيل داد.
در دهههاي نخستين قرن نوزدهم مكانهايي براي مطالعه و سرگرمي تأسيس گرديد و تا 1868 كتابخانههاي شهرداري و عمومي متعددي بنيانگذاري شد. در 1913 تعداد 53 كتابخانه شهرداري در مجارستان وجود داشت. نخستين مرجع قانوني تصميمگيري در امور كتابخانه، شوراي ملي موزهها و كتابخانهها بود كه در 1897 ايجاد شد.
اروين سابو، يكي از شاخصترين چهرههاي كتابداري مجارستان، نخستين كتابخانه عمومي به سبك انگليسي را در آغاز قرن بيستم پايهريزي و پديدههاي نويني مانند ردهبندي دهدهي ديويي، فعاليتهاي كتابشناختي، خدمات كتابخانهاي در شعب مختلف، و خدمات مرجع را به مجارها معرفي كرد.
كتابداري مجارستان در دوران پس از جنگ جهاني دوم شاهد پيشرفتهاي عظيمي بود، كتابخانههاي بزرگ بايد نوسازي ميشدند و كتابخانههاي عمومي نياز به سازماندهي مجدد داشتند. كار در 1949 طبق مدل كتابخانههاي شوروي آغاز شد، اما از دهه 1960 با بازتر شدن فضاي سياسي كشور، كتابداران مجارستان به سوي الگوهاي اروپاي غربي و امريكايي متمايل شدند. هيئتوزيران در سالهاي ،1952 1956، و 1976 فرمانهايي در مورد كتابداري تصويب كرد و در سالهاي 1956 و 1976 نيز فرمانهاي ديگري در زمينه كتابداري از تصويب شوراي رياست جمهوري گذشت. كتابداران مجارستان در سالهاي 1952، 1955، 1970، و 1981 براي تبيين نقش و وظايف خود همايشهاي ملي برگزار كردند.
فعاليتهاي كتابداري در مجارستان زيرنظر وزارت فرهنگ، با مشاركت شوراي كتابداري مجارستان و كتابخانه ملي اداره ميشود. قانون كتابداري مصوب 1976، ترتيب پيچيدهاي ايجاد كرد كه برمبناي آن كتابخانهها از يكسو در چرخه همكاري با يكديگر ارتباط دارند و از سوي ديگر با بيش از 100 نظام كتابخانهاي مرتبط ميشوند. مراكز هماهنگي سعي دارند امور كتابخانهها را برحسب زمينههاي موضوعي يا منطقهاي هماهنگ سازند. تغيير اين نظام در دهه 1990 بهدنبال دگرگونيهاي بنيادي در مجارستان، مورد بحث قرار گرفت.
در حال حاضر بيش از 000,15 كتابخانه در مجارستان فعاليت ميكنند. مشكل اصلي كتابداري مجارستان نيز وجود تعداد زياد كتابخانههاست. امكان كاهش تعداد كتابخانهها بهدليل نياز مردم وجود ندارد و همكاري مناسبي نيز ميان آنها شكل نگرفته است. مجموعههاي كتابخانههاي عمومي و تخصصي پراكنده و ناكامل است و همه كتابخانهها بهشدت در پي خودكفايي هستند. اين امر به دوبارهكاري و اتلاف منابع مالي منجر ميشود. بحران اقتصادي اوايل دهه 1990، برخي
كتابخانهها، بهخصوص كتابخانههاي اتحاديه كارگري، را بهتعطيلي كشاند.
كتابخانه ملي. كتابخانه ملي سچيني كه در 1802 پايهگذاري شد، با مجموعهاي بالغ بر 000,869,6 جلد (طبق برآورد سال 2003) بزرگترين كتابخانه مجارستان است. اين كتابخانه ميكوشد مجموعه كاملي از انتشارات و منابع شنيداري توليد شده در مجارستان و انتشارات خارج از كشور به زبان مجاري، و آثار مربوط به مجارستان را گردآوري كند (در حدود 000,000,15 مجار در دنيا وجود دارد كه تقريبآ 000,500,3 نفر از آنها در كشورهاي همسايه، و حدود 000,000,1 نفر در امريكاي شمالي و جنوبي سكونت دارند).
كتابخانه ملي مسئوليت گردآوري نسخههاي واسپرده و توزيع آنها و تهيه فهرستگانهاي ملي از كتب و نشريات خارجي را برعهده دارد. همچنين اين كتابخانه بهعنوان مركز اداره امانت بين كتابخانهاي در كشور، مركز مبادله بينالمللي انتشارات، مركز واسپاري، محل استقرار دفترهاي آي.اس.بي.ان. و آي.اس.اس.ان.، اداره مركزي ثبت كتابخانهها، آزمايشگاه مركزي مرمت، مركز تحقيق و توسعه، و مركز كمكهاي حرفهاي به كتابخانههاي كشور از طريق مركز علوم و روششناسي كتابداري (1959) انجام وظيفه ميكند. افزون بر اينها مسئوليت تهيه و انتشار كتابشناسي ملي جاري و گذشتهنگر را بر عهده داشته و مركز هماهنگي كتابخانههاي عمومي مجارستان است.
>كتابشناسي ملي مجارستان< فهرست انتشارات چاپي و نوارهاي صوتي مجارستان را تهيه ميكند و در يك بخش با عنوان فرعي >گنجينه پيايندها<[7] ، فهرست مقالات نشريات ادواري را نيز تهيه ميكند. پيوستهاي كتابشناسي ملي مجار بهصورت فصلنامه منتشر ميشوند و شامل انتشارات برون مرزي مجارها بهزبانهاي خارجي، و انتشارات برون مرزي مجارها بهزبان مجاري است. >كتابشناسي ملي پيايندهاي مجارستان< سالانه، و> كتابشناسي كتابشناسيهاي مجارستان<، هر دو سال يكبار منتشر ميشود. از ،1961 درهمكردهاي سالانه كتابشناسي ملي مجارستان بهطور مرتب انتشار مييابد. گروهي كه در كار تدوين كتابشناسي گذشتهنگر هستند، كتابشناسي دورههايي را كه كتابشناسي ملي آنها را نپوشانده است، و ويرايشهاي تجديدنظر شده و بسط يافته آثار بزرگ قرن گذشته را منتشر ميكنند. كتابشناسي ملي مجارستان، انتشارات 1945 تا 1960 را در پنج جلد منتشركرده است. انتشارات 1921 تا 1944 در نه جلد منتشر خواهد شد (تا 1990 پنج جلد از اين مجموعه انتشار يافته است). از سري كتابشناسيهاي مبسوط و روزآمد، دو جلد از >انتشارات اوليه مجارستان<[8] مربوط به سالهاي 1473 تا 1600 و 1601 تا 1635 و متممهايي براي كتابشناسي ملي قرن هجدهم و نوزدهم منتشر شده است. از ،1978 كتابشناسي ملي جاري، پردازش رايانهاي ميشود، اما تنها به شكل چاپي منتشر ميگردد. پايگاه اطلاعاتي ملي پيايندها از 1988 بهصورت پيوسته دسترسپذير شده است. كتابخانه ملي مسئوليت اداره دو كتابخانه كليساي سابق را نيز برعهده دارد. كتابهاي قديمي اين دو كتابخانه ارزش تاريخي دارد (كتابخانه يوژف بايزا در ديونديوش[9] ، تأسيس 1973؛ و كتابخانه آنتال رگولي در زيرتس[10] ، تأسيس 1720).
آرشيوها. آرشيوهاي ملي مجارستان (تأسيس )1756 مجموعهاي بالغ بر 167,35 متر سند نوشتاري، و 000,000,47 فريم فيلم گرفته شده از روي اسناد از آغاز تا 1945 دارند. آرشيو مركزي جديد (1970) كه منابع پس از 1945 را جمعآوري ميكند، 100,18 متر سند نوشته و 000,208 فريم ريزنگار گردآوري كرده است. در 1988، تقريبآ 20 آرشيو منطقهاي در مجارستان فعاليت داشتند. آرشيوهاي تخصصي مجارستان شامل آرشيوهاي 12 ايالت، بهعلاوه چند نهاد اجتماعي و 37 كليسا هستند. مجموعه اسناد آرشيوها در 1988 جمعآ 440,209 متر بود.
كتابخانههاي دانشگاهي. هر يك از مؤسسات آموزش عالي، سامانه كتابخانههاي خود را دارند كه شامل يك كتابخانه مركزي و كتابخانههاي دانشكدهاي، بيمارستاني، و ساير كتابخانههاي وابسته است. كتابخانههاي دانشگاهي عمومآ بهعنوان مراكز ارتباطي در سطح كشور عمل ميكنند. چهار سامانه كتابخانه دانشگاهي در حوزه علوم (بوداپست ،1561 دبرتسن 1916، پچ، و سگد 1921)؛ چهار سامانه در حوزه پزشكي (بوداپست 1828، دبرتسن، پچ، و سگد)؛ سه سامانه در حوزه فناوري (بوداپست 1848، ميشكولتس[11] 1735، و وسپرم[12] 1949)؛ و نه نظام در كشاورزي فعاليت ميكنند.
كتابخانههاي مهم كشاورزي در رشته دامپزشكي (1872) و باغباني (1894) در بوداپست؛ جنگلداري (1735) در شوپرون؛ و كتابخانههاي ديگري در كِستي (1797)، دبرتسن (1868)، گودولو، و موشونماديارووار[13] (1818) واقع شدهاند. مجموعههاي اين كتابخانهها بين 000,500 تا 000,000,3 جلد است.
بسياري از آموزشكدههاي هنر و تعليم و تربيت كه در قرنبيستم در مجارستان تأسيس شدهاند و دورههاي دانشگاهي دارند، داراي كتابخانههايي با بيش از 000,100 جلد كتاب هستند. بزرگترين اين كتابخانهها در دانشگاه لورانت اوتوش، در بوداپست است. كتابخانه مركزي اين دانشگاه بيش از 000,000,15 (364:2) جلد، و 130 كتابخانه وابسته به آن، 000,500,2 جلد كتاب در مجموعههاي خود دارند.
كتابخانههاي عمومي. كتابخانههاي عمومي مجارستان شامل سه نوع كتابخانه شوراهاي شهري، اتحاديه كارگري و نيروهاي مسلح هستند. نظامهاي كتابخانهاي شورا در هر 19 استان كشور فعاليت دارد. نظام كتابخانههاي اتحاديههاي كارگري نيز توسط استان اداره ميشود، اما در بوداپست اداره اين نوع كتابخانهها برعهده اتحاديه كارگري است. كتابخانههاي شورا، كه متوسط مجموعه آنها بين 000,200 تا 000,250 جلد است، اصليترين نقش را در ارائه خدمات كتابخانهاي محلي ايفا ميكنند. اين مؤسسات از 1952 با نام كتابخانههاي استاني خوانده ميشوند. كتابخانههاي شورا، همچنين براي بيماران بيمارستانها و نيز اقليتهاي ملي مانند آلمانيها و اسلوواكها خدمات كتابداري ارائه ميدهند. بهمنظور ارائه بهينه خدمات به اقليتها، 15 كتابخانه پايه، در جوامعي كه اقليتها سكونت دارند، به عرضه منابع موردنياز آنها ميپردازند. كتابخانههاي اتحاديه كارگري به شاغلان در كارخانهها و ادارات خدمت ميكنند و در برخي مناطق صنعتي بهكل جمعيت خدمت ميرسانند. در 1988 مجموعه منابع 6388 كتابخانه شورا و اتحاديه كارگري، تقريبآ 000,872,53 فقره بوده است و 000,127,2 عضو كتابخانه در يك سال بيش از 000,000,47 كتاب به امانت گرفتهاند. شمار اعضاي كتابخانهها بهتدريج روبه كاهش ميرود. مجموعه كتابخانههاي عمومي منابع ديداري ـ شنيداري عمده، اسناد، تكنگاشتها، و نوارهاي صوتي را شامل ميشود. اين كتابخانهها بيش از 100 مركز موسيقي را نيز اداره ميكنند.
كتابخانه بزرگ سابو اروين (1904) در بوداپست، با 106 شعبه و مجموعهاي بالغ بر 000,300,4 جلد مهمترين كتابخانه عمومي مجارستان است و نظام كتابخانه عمومي در كشور را هدايت ميكند. كتابخانه مركزي آن كه مركز ملي منابع جامعهشناسي است، بزرگترين مجموعه ملي مجارستان را درخود جاي داده است. كتابخانه شومودي[14] در سگد (1880)، و كتابخانههاي بخشهاي بكشچابا[15] و سومباتلي نه فقط به سبب دارا بودن مجموعههايي غني، بلكه بهواسطه ساختمانهاي مجهز خود شهرت يافتهاند. كتابخانه دولتي گوركي، منابع ادبي را به زبانهاي خارجي گردآوري ميكند و مركز هماهنگي كتابخانههاي پايه براي اقليتهاست.
كتابخانههاي آموزشگاهي. از 1975، شوراها هزينههاي هنگفتي براي مجموعهسازي كتابخانههاي آموزشگاهي صرف كردهاند. اما اين كتابخانهها هنوز ضعيفترين نهادها در مجارستان هستند. در هريك از 3500 مدرسه عمومي و حدود 1000 مدرسه متوسطه، كتابخانه وجود دارد، ولي بسياري از اين كتابخانهها فاقد مكان اختصاصي و نيروهاي متخصص هستند. كتابخانههاي آموزشگاهي بهنظام كتابخانههاي شهرها و بخشها تعلق دارند و توسط سازمان آموزش مداوم و يا كتابخانههاي بخشها، اداره ميشوند و فعاليت آنها بهوسيله كتابخانه و موزه ملي تعليم و تربيت كه مركز آموزش اطلاعرساني نيز بهشمار ميرود، هماهنگ ميشود. بخش كودكان كتابخانههاي عمومي نيز در خدمت دانشآموزان مدارس قرار دارد.
كتابخانههاي تخصصي. بر اساس آمارهاي موجود، در سال 1978 تعداد 1822 كتابخانه تخصصي در مجارستان فعاليت داشته است. تعداد اين كتابخانهها از آن تاريخ به بعد كاهش نيافته است، اما آمار دهه 1980 تنها كتابخانههايي را پوشش داده است كه دستكم يك كتابدار تمام وقت داشتهاند. با توجهبه اين امر، در اوايل دهه 1980، شمار كتابخانههاي تخصصي، شامل كتابخانههاي دانشگاهي، 860 باب گزارش شده است، كه مجموعآ بيش از 000,500,42 عنوان كتاب را در خود جاي دادهاند. بررسيهاي آماري پس از 1983 تنها به 123 كتابخانه اصلي اشاره دارند كه مسئوليت سازماندهي دواير همكاري در حوزههاي موضوعي خاص خود را عهدهدار هستند و با در اختيار داشتن 65 درصد منابع كتابخانههاي تخصصي، بيشترين خدمات از اين گروه كتابخانهها را ارائه ميدهند. ويژگي اصلي كتابخانههاي تخصصي مجارستان خدمات سنتي آنهاست. خودكارسازي در آنها در نيمه اول دهه 1980 هنوز در مراحل اوليه بوده است. برخي مراكز، خدمات اشاعه گزينشي اطلاعات (اس.دي.آي.) از پايگاههاي اطلاعاتي خارجي را بهصورت رايانهاي ارائه ميكنند. خودكارسازي فعاليتهاي آنها از اواسط دهه 1980 آغاز شده است.
كتابخانههاي تخصصي بر اساس نهادهاي ناظر بر آنها در نظامهاي خاصي سازماندهي شدهاند. بهطور مثال، كتابخانه
فرهنگستان علوم مجارستان (1826) كتابخانههاي 51 مؤسسه تحقيقاتي را سرپرستي ميكند. بههمين ترتيب، كتابخانههاي تخصصي بهداشت، كشاورزي، موزه، و ساير كتابخانههاي تخصصي تحت نظامهاي خاص خود فعاليت ميكنند. فعاليتهاي نظامهاي مختلف بهوسيله كتابخانههاي تخصصي بزرگ هماهنگ ميشود. بهطور مثال، كتابخانه و مركز ملي اطلاعرساني فني (1883) فعاليتهاي كتابخانههاي بيش از 800 شركت صنعتي و مؤسسه تحقيقاتي را هماهنگ ميسازد. همچنين مركز اطلاعرساني وزارت كشاورزي و غذا (1951) و كتابخانه و مركز اطلاعرساني پزشكي (1960)، بهترتيب هماهنگكننده فعاليتهاي 148 و 197 كتابخانه هستند. كتابخانههاي كليساها، بهويژه كليساهاي كاتوليك، و كليساهاي اصلاحطلبان مذهبي مجموعههايي غني در اختيار دارند.
حرفه كتابداري. شماري از دانشگاهها در مجارستان به آموزش كتابداري اشتغال دارند. از 1949 دانشگاه لورنت اوتوش در بوداپست بهتربيت كتابداران پرداخته است. برنامه آموزش كتابداري براي دانشجويان تمام وقت پنج سال و براي دانشجويان مكاتبهاي شش سال است. فارغالتحصيلان ساير دانشگاهها بايد پس از فراغت از تحصيل، يك دوره سه ساله كارآموزي و يا يك دوره يكساله آموزش سندپردازي را بگذرانند. در سه دانشگاه تربيت معلم (سومبايتي، نييرديهازا[16] ، و بوداپست) مدرك كتابداري، پس از چهار سال همراه با گذراندن ساير دروس تعليم و تربيت به فارغالتحصيلان داده ميشود. كتابخانههاي بزرگ نيز براي كمك كتابداران، دورههاي آموزشي 200 ساعته برگزار ميكنند. نظام آموزش مستمر عمدتآ بر فعاليتهاي مركز علوم كتابداري و روششناسي متكي است.
انجمن كتابداران مجارستان (1935) كه سازماني غيردولتي است، بهوسيله يك هيئت مديره انتخابي اداره ميشود. رئيس و منشي انجمن نيز از طريق رأيگيري انتخاب ميشوند. 3500عضو انجمن ميتوانند در فعاليتهاي بخشهاي مختلفي مانند كتابخانههاي كودكان، كتابخانههاي فني و موسيقي و سازمانهاي منطقهاي شركت كنند. انجمن، منافع حرفهاي را پيش ميبرد و برنامههاي آموزش مستمر را سامان ميدهد. مجمع عمومي انجمن هر سال يكبار برگزار ميشود.
فرهنگستان علوم مجارستان نشريه >نقد و بررسي كتب مجارستان<[17] (1879) را منتشر ميكند كه عمدتآ شامل پژوهشهايي با ماهيتي تاريخي است. شوراي كتابداريمجارستان و مركز علوم كتابداري و روششناسي نيز نشريهاي با عنوان >نقد و بررسي كتابداري<[18] (1955) انتشار ميدهند
كه تأكيد آن بيشتر بر مسائل و مشكلات جاري است. هر دو نشريه، چكيدههايي به زبان انگليسي ارائه ميكنند. نقد و بررسي متون و منابع تخصصي مجارستان نيز با عنوان >چكيدهنامههاي علوم كتابداري و اطلاعرساني مجارستان<[19]
بهزبان انگليسي، و با ويراستاري مركز علوم كتابداري و روششناس، سالي دو بار منتشر ميشود.
مآخذ:
1) Balazs, Peter,editor. Guide to the Archives of Hungary, 1976; 2) Kiss, JenÎ. Libraries in Hungary, 1988; 3) The National Szechenyi Library, 1985.
ينو كيش[20] (WELIS)
ترجمه نجلا حريري
[1]. Tihany Abbey
[2]. Gesta Hungaroum
[3]. Bibliotheca Corviniana
[4]. King Matyas Hunyadi
[5]. Buda
[6]. SelmeczbÄnya
[7]. Repertory of Serials
[8]. Early Hungarian Printings
[9]. GyÎngyÎs
[10]. ZÕrc
[11]. Miskolc
[12]. Veszprem
[13]. MosonmagyarÆvÄr
[14]. Somogyi
[15]. Bekescsaba
[16]. NyiregyhÄza
[17]. Hungarian Book Review
[18]. library Review
[19]. Hungarian library and Information Science Abstracts
[20]. JenÎ Kiss