كتابخانه‌هاي مساجد. كتابخانه‌هاي مساجد نخستين و در عين حال رايج‌ترين كتابخانه‌هاي عمومي در جهان اسلام بوده‌اند كه توسط خود مردم ساخته، سازماندهي، و اداره مي‌شدند (2: 521). بسياري از اين كتابخانه‌ها مجموعه كوچك كتاب‌هاي ديني بودند كه در يكي از شبستان‌هاي مسجد و يا در جوار آن نگهداري مي‌شدند و ظاهراً هيچ محل ثابتي براي آنها وجود نداشته است. اين كتابخانه‌ها بيشتر در كنار منبر و محراب و در دسترس عموم قرار مي‌گرفت. ايجاد كتابخانه در چنين محلي سبب مي‌شد كه كتابخانه بيشتر در معرض ديد، و در نتيجه، قابل دسترس‌تر باشد (3: 423).

تاريخچه. تعيين تاريخ ايجاد نخستين كتابخانه مسجد كار دشواري است. به‌نظر مي‌رسد كه هنگام بحث درباره كتابخانه‌هاي اسلامي، به‌جاي تأكيد بر نخستين كتابخانه، بايد به بزرگ‌ترين آنها اشاره داشت؛ زيرا در قرون اوليه اسلامي كتابخانه‌هاي بسياري به‌طور همزمان در بلاد مختلف ايجاد شد. اما مسلم است كه كتابخانه‌هاي مساجد طي قرن دوم هجري به‌وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعاليت خويش ادامه دادند (13: 85).

در اواسط قرن دوم هجري، مسلمانان  به نگارش و تدوين كتاب، به‌ويژه در زمينه علوم قرآني و سيره و حديث اهتمام ورزيدند و در اواخر همين قرن كتاب‌هايي در ساير موضوعات از جمله سيره رسول اكرم (ص) و مغازي، غرايب‌الحديث، همچنين قرائت، نقطه‌گذاري، اعراب، و وقوف قرآن تأليف كردند (9: 71).

كتابخانه مسجد قرطبه در اندلس، كتابخانه‌هاي مسجد قرويين در شهر فاس مراكش (1: 228)، كتابخانه مسجد قيروان در تونس، و كتابخانه‌هاي مسجد نور و مسجد عباسيه در اسكندريه مصر از جمله كتابخانه‌هاي مهم مساجد در قرون دوم تا نهم هجري بودند (4: 88).

از قرن نهم به بعد، بسياري از مسلمانان با اين انديشه كه موضوعات غيرمذهبي با اعتقادات ديني منافات دارد، بسياري از كتاب‌ها را از مجموعه كتابخانه‌هاي مساجد خارج كردند (13: 85).

از شواهد تاريخي برمي‌آيد كه همه مساجد داراي كتابخانه نبوده‌اند، اما تقريباً در همه مساجد جامع، مجموعه‌هاي كتاب وجود داشته است. برخلاف مساجد معمولي كه فراوان و عمومآ كوچك بودند و براي آن ساخته مي‌شدند كه مؤمنان نمازهاي روزانه خود را در آن به‌جاي آورند؛ مساجد جامع، بزرگ و وسيع بودند و نماز جمعه و نمازهاي عيدفطر و قربان در آنها برگزار مي‌شد. بنابر اين، مي‌توان ادعا كرد كه ايجاد كتابخانه در مساجد جامع با نقش آنها به‌عنوان محل اجتماعات همگاني سازگار بوده است (4: 83). از آنجا كه برخي از كتابخانه‌هاي مساجد، تالارها يا اتاق‌هاي مطالعه بزرگي داشته‌اند، بسياري از نشست‌هاي مختلف نيز در آنها برگزار مي‌شد و بسياري از فعاليت‌ها و كاركردهاي مساجد در كتابخانه‌هاي آنها انجام مي‌گرفت (12: 42).

كتابخانه‌هاي مساجد در ايران. تطّور كتابخانه‌هاي مساجد در ايران، سرگذشتي تقريبآ مشابه كتابخانه‌هاي مساجد ساير كشورهاي اسلامي دارد.

از قرن نهم به بعد كتابخانه‌هاي مساجد دچار انحطاط شدند. حمله مغولان به ايران بسياري از كتابخانه‌هاي مساجد را از بين برد (12: 48). بعد از مغول و به‌خصوص از زمان صفويه كه مساجد رونق دوباره‌اي يافتند، كتابخانه‌هاي مساجد نيز آرام آرام شكل گرفتند. اين روند تا پيروزي انقلاب اسلامي (1357) به كندي ادامه يافت؛ اما پس از آن، مساجد دوباره كانون توجه مردم و به‌خصوص جوانان شدند و سازمان‌هاي مختلفي براي رونق فعاليت آنها به‌وجود آمد، مانند مركز رسيدگي به امور مساجد، مؤسسه عمران مساجد، و ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد.

ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد كه در 1372 تأسيس شد، توليت كتابخانه‌هاي مساجد را به‌دست گرفته و برنامه‌ريزي و ساماندهي اين كتابخانه‌ها را آغاز كرد. بنابر آخرين آمار رسمي بالغ بر 70000 مسجد در كشور وجود دارد (5). از اين تعداد، حدود 7000 مسجد داراي كتابخانه هستند (11: 24). اما تنها 1275 كتابخانه به‌صورت رسمي و به‌عنوان كتابخانه مسجد زيرپوشش ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد قرار دارد كه بر اساس وسعت فضا، حجم منابع، جامعه استفاده‌كننده، تجهيزات و وسايل، و نيروي انساني ثابت و متغير به پنج درجه تقسيم شده‌اند.

كتابخانه‌هاي زير پوشش اين ستاد يا به‌صورت مستقل در مساجد قرار گرفته‌اند و يا زيرپوشش كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد فعاليت مي‌كنند. در حال حاضر، به‌طور رسمي 151 كتابخانه درجه يك، 182 كتابخانه درجه دو، 246 كتابخانه درجه سه، 281 كتابخانه درجه چهار، و 415 كتابخانه درجه پنج وجود دارد (8). از 1275 كتابخانه، 490 كتابخانه در مراكز استان‌ها (39 درصد)؛ 450 كتابخانه در شهرستان‌ها (35 درصد)؛ 260 كتابخانه در روستاها (20 درصد)؛ و 75 كتابخانه در شهرك‌ها (6 درصد) استقرار دارند.

طبق آمار موجود تعداد افرادي كه در 1374 از كتابخانه‌هاي مساجد استفاده مي‌كردند 9730 نفر بوده‌اند (6: 3). اين رقم در حال حاضر (1384) به 345750 نفر عضو دائم رسيده است.

بيش از 83 درصد اعضا را دانش‌آموزان و دانشجويان زير 25سال تشكيل مي‌دهند. از اين ميان، 65درصد مؤنث هستند (10: 58).

تا سال 1379، مجموعه‌هاي كتابخانه‌هاي مساجد از طريق هديه و وقف‌هاي مردم و موارد اندكي نيز از طريق خريد تأمين مي‌شدند. از آن به‌بعد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي هر ساله سهميه 500 جلدي رايگان براي هر كتابخانه تحت‌پوشش ستاد عالي مساجد درنظر گرفت. اين ابتكار موجب غناي بي‌سابقه اين مجموعه‌ها شده است. ترتيب اين تخصيص از اين قرار است: وزارت ارشاد از محل بودجه‌هاي حمايتي خود، كتاب‌هاي چاپ اول ناشران را مي‌خرد و در انبار مؤسسه نمايشگاه‌هاي فرهنگي ايران انبار مي‌كند؛ نماينده ستاد عالي مساجد در محل حضور يافته و آنچه را مناسب مي‌يابد انتخاب كرده و تشريفات ارسال و توزيع آنها را در بين كتابخانه‌هاي مساجد انجام مي‌دهد.

پس از 1374، تأمين تجهيزات كتابخانه‌اي نيز در اختيار كتابخانه‌هاي زير پوشش ستاد عالي مساجد قرار گرفت. تعداد و نوع اين تجهيزات نيز بسته به فضاي موجود در مسجد و ميزان استفاده تعيين مي‌شود. فضاي كتابخانه‌هاي مساجد از 10-12 تا 1600 مترمربع در نوسان است. بر اساس استاندارد ستاد عالي مساجد براي اين نوع كتابخانه‌ها حداقل فضاي كتابخانه مسجد در مناطق شهري 100 متر مربع و در مناطق روستايي و حومه شهرها 70 متر مربع تعريف شده است (7: 13). بر اين اساس كتابخانه‌هايي تحت پوشش ستاد عالي كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد قرار مي‌گيرند كه فضاي مفيد آنها براي ايجاد كتابخانه در حد استاندارد باشد. ستاد به كتابخانه‌هاي كوچك نيز به تناوب با اهداي كتاب و تجهيزات ياري مي‌نمايد، اما براي آنكه زير پوشش ستاد عالي قرار گيرند، لازم است كتابخانه در حد استاندارد باشد.

دسترسي به مواد در كتابخانه‌هاي مساجد بسيار سهل است. در اين كتابخانه‌ها هيچ كتابي خاص نيست و تمام كتاب‌ها را به همه اعضا امانت مي‌دهند. شرط عضويت، ارائه معرفي‌نامه و پرداخت حق‌عضويت است. كتابدار و استفاده‌كننده همه اهل يك محل هستند و يكديگر را مي‌شناسند. اين وضع، نياز به مقررات اداري را به حداقل رسانده است. در كتابخانه‌هاي مساجد از كار داوطلبانه استفاده مي‌شود و گردانندگان، عمومآ جوانان محل هستند. ستاد عالي مساجد بودجه‌اي براي پرداخت حقوق كتابداران كتابخانه‌هاي مساجد ندارد، چنانچه حقوقي به ايشان پرداخت شود، از صندوق مسجد مربوط و هيئت امناي آن است.

هدف اصلي كتابخانه‌هاي مساجد خدمت به جامعه مؤمنان است. ارائه خدمت به ساير شهروندان، به‌ويژه اهل محل، در درجه بعدي قرار دارد. با اين وجود، استفاده از كتابخانه در محل براي همگان آزاد است و امانت كتاب به تشخيص كتابدار، به هركس كه تقاضا كند، صورت مي‌گيرد.

در كتابخانه‌هاي مساجد علاوه بر ارائه خدمات و منابع اطلاعاتي، فعاليت‌هاي تبليغات ديني نيز صورت مي‌گيرد.

 مآخذ: 1) جراري، عبدالله بن عباس. تقدم العرب في‌العلوم و الصناعه و استاذيتهم لاروپا. قاهره: دارالفكر العربي، 1961م.=1381ق.=1340؛ 2) دياني، محمدحسين."زمينه‌هاي نوشكوفايي كتابخانه‌هاي مساجد (نمونه مساجد شهر اهواز)". در مجموعه مقالات كنگره بين‌المللي كتاب و كتابخانه در تمدن اسلامي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1379، ص 519-532؛ 3) رفعت، ابراهيم. مرآه الحرمين. قاهره: دارالكتب،1925م. = 1334ق. = 1304؛ 4) سباعي، محمد مكي. تاريخ كتابخانه‌هاي مساجد. ترجمه محمد عباسپور، محمد جواد مهدوي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1373؛ 5) سيماي جمهوري اسلامي ايران. "اخبار شبانگاهي ساعت 21". شبكه 1، 5/8/1381؛ 6) "گزارش عملكرد ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي هنري مساجد كشور در برنامه دوم توسعه (1373-1377)". تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ستاد عالي كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد، [1379]؛ 7) گيلوري، عباس؛ هاشمي، ابوالفضل. پيش‌نويس استاندارد كتابخانه‌هاي مساجد. تهران: ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد كشور، 1379؛ 8) "ليست كتابخانه‌هاي مساجد و امكانات موجود در آنها به تفكيك استان‌ها". تهران: ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد، مديريت امور كتابخانه‌ها، 1380 (پلي‌كپي)؛ 9) مديرشانه‌چي، كاظم. "كتابخانه‌هاي اسلامي". در مجموعه مقالات كتاب و كتابخانه در اسلام. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1374، ص 63-83؛ 10) هاشمي، ابوالفضل. "بررسي ميزان رضايت اعضاء از خدمات كتابخانه‌هاي مساجد كشور زيرپوشش دبيرخانه ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد كشور". پايان‌نامه كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني. دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران شمال، 1382؛ 11) همو. كتابخانه‌هاي مساجد: تاريخ، ساختار و نقش آنها در جامعه. تهران: ستاد عالي كانون‌هاي فرهنگي هنري مساجد، اداره كتابخانه‌ها، 1380؛ 12) هاشمي، ابوالفضل؛ گيلوري، عباس. كتابخانه‌هاي مساجد ايران از آغاز تاكنون (به ضميمه آئين‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها). ـ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ستاد عالي هماهنگي كانون‌هاي مساجد، 1383؛

13) Mackensen, Ruth Stellhorn. "Muslim Libraries and Sectarian Propagand". The American Journal of Semitic Languages and Literatures, 51 (January 1935): 85-86.

          ابوالفضل هاشمي