كتابخانه‌هاي روستايي سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه‌هاي روستايي. كتابخانه‌هاي روستايي با هدف پرورش فكر و افزايش مهارت روستاييان و روستاياران (اهل حرفه‌هايي كه به روستاييان خدمات مي‌رسانند) تشكيل مي‌شوند. اين نوع كتابخانه با ارائه خدمات عمومي و جنبي، گذران اوقات فراغت و سرگرمي فكري روستاييان را ممكن مي‌سازد و با تأمين منابع در توسعه پايدار كشاورزي و عمران روستايي، نقش پشتيبان اطلاعاتي را ايفا مي‌كند و به اين‌ترتيب، در تمام طرح‌ها و پروژه‌هاي روستايي و كشاورزي جايگاه ويژه‌اي را به خود اختصاص مي‌دهد. به عبارتي پايگاه و مركز گردآوري و اشاعه اطلاعات روستا، كتابخانه روستايي است (6: 25).
نقش ديگر كتابخانه روستايي پشتيباني از سوادآموزي و يادگيري مداوم است. كسب دانش‌هاي لازم براي بهبود كيفيت زندگي و ترويج دانش كشاورزي و دامپروري، و توليد صنايع و محصولات جانبي كشاورزي در ميان آنان يكي از دغدغه‌هاي اصلي كتابخانه‌هاي روستايي در كشورهاي در حال توسعه است. دولت‌ها مي‌كوشند با بهره‌گيري از فناوري‌هاي نوين اطلاع‌رساني براي ارتقاي سطح زندگي ساكنان روستاها، از مهاجرت آنان به شهرها بكاهند و كتابخانه‌هاي روستايي مي‌توانند ابزاري براي اين منظور باشند (2: 142).
تاريخچه. خدمات كتابداري براي روستا در آغاز بيشتر شكل كتاب‌رساني داشت و فكر تشكيل كتابخانه‌اي ثابت به‌تدريج مطرح شد. بدين‌ترتيب، كتابخانه‌هاي سيار روستايي از نظر تاريخي مقدم بر كتابخانه‌هاي ثابت روستايي بوده‌اند.
براي كتاب‌رساني از چهارپايان، درشكه، سورتمه، اتومبيل، اتوبوس، هلي‌كوپتر، و حتي افراد استفاده شده است. كتابخانه ثابت روستايي معمولا در مدرسه، مسجد، كليسا، و گاه ساختماني مستقل مستقر مي‌شود.
كتابخانه روستايي ثابت در جهان عمر درازي ندارد. نخستين كتابخانه‌هاي روستايي با جنبش‌هاي ملي و اصلاح‌طلبانه و اندكي قبل از قرن بيستم راه‌اندازي شده‌اند (4: 38-39). مجارستان از نخستين كشورهايي است كه در آستانه قرن بيستم به تأسيس كتابخانه‌هاي روستايي پرداخت. پس از آن هندوستان كتابخانه‌هاي روستايي را به‌عنوان يكي از مهم‌ترين ابزار پشتيباني برنامه‌هاي فرهنگي در روستا پذيرفت. در 1942 حدود 1300 روستا داراي كتابخانه بودند (10: 25-29).
شوروي سابق نيز از كشورهاي مهم دارنده كتابخانه‌هاي روستايي بود. اين كشور در 1972 در حدود 90000 كتابخانه روستايي داشت (9: 13ـ17).
در بلغارستان، بنابر سنتي قديمي، باشگاه‌هاي مطالعه روستايي (شيتاليشتا) وجود داشت. اين باشگاه‌ها كتابخانه، سينما، تالار سخنراني، تئاتر، نمايشگاه، و مجموعه‌هاي موزه‌اي و اركستر داشتند. تا 1939 تعداد كتابخانه‌هاي روستايي در اين كشور دو برابر شد و هر دهكده با بيش از 500 سكنه، كتابخانه‌اي روستايي داشت. به‌تدريج، مجموعه‌هاي كتابخانه‌ها به 9 برابر افزايش يافت و تعداد كتاب‌هاي در گردش و امانت 11 برابر شد (12: 30-32).
در جامائيكا از 1949 كتابخانه‌هاي روستايي توسعه يافتند و در 1972 تعداد 70 كتابخانه شبكه‌اي و 121 مركز كتاب به حدود 1175000 روستايي خدمت مي‌كردند. اداره پست موظف به ارسال رايگان كتاب براي كتابخانه‌هاي روستايي است (11: 213-218).
الجزاير، تانزانيا، اتيوپي، گينه بيسائو، ماداگاسكار، مالي، سودان، سوريه، اكوادور، ونزوئلا، هند، و ايران 12 كشوري بودند كه در برنامه مبارزه با بي‌سوادي يونسكو، براي كمك به امر توسعه اقتصادي، در دهه 1970 مورد توجه قرار گرفتند. از اين ميان برخي كشورها مانند اتيوپي، تانزانيا، و گينه حركت‌هاي درستي براي ايجاد و راه‌اندازي كتابخانه روستايي صورت دادند و تجربيات آنها الگوهاي مناسبي به‌دست داد و مورد توجه كتابداران قرار گرفت (4: 41).
در نيمه دوم قرن بيستم با تشكيل سازمان‌هاي بين‌المللي از جمله: سازمان خواروبار و كشاورزي (فائو)، سازمان بهداشت جهاني (هو)، و سازمان‌هاي غيردولتي به ايجاد درمانگاه، مدرسه، تعاوني‌ها، خانه‌هاي فرهنگ روستايي، اتاق‌هاي مطالعه، و مانند آن توجه شد (5: 38-41). دولت چين در دو دهه آخر قرن بيستم حدود 4000 كتابخانه روستايي تأسيس كرد و خدمات كتاب‌رساني را به 20000 روستا ارائه داد. در پايان سال 2000 برنامه‌اي تدوين شد تا در تمام روستاها و مناطق دورافتاده حداقل يك كتابخانه داير شود(7: 4).
تاريخچه در ايران. ارائه خدمات كتابداري به روستاها در ايران مانند بسياري از كشورها در آغاز به‌صورت كتاب‌رساني و سيار بوده است (6: 23). نخستين بار در 1325 بنيادي به‌نام "بنياد خاور نزديك" با راه‌اندازي كتابخانه‌اي سيار در منطقه ورامين (اطراف تهران) اقدام به كتاب‌رساني به مناطق روستايي كرد. فعاليت‌هاي اين بنياد تا 1345 ادامه داشت.
در 1336 اداره كل تعليمات حرفه‌اي بانوان، زيرنظر وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش) به‌منظور ارتقاي معلومات زنان روستايي در پاره‌اي از روستاها اقدام به توزيع و ارسال كتاب كرد. از ادامه اين فعاليت‌ها گزارشي در دست نيست.
در 1340، سازمان ترويج كشاورزي (وابسته به وزارت كشاورزي) باشگاه‌هايي به‌نام "چهاردال" كه كمك به بسط و توسعه دين، دانش، درستي، و دوستي را شعار خود قرار داده بودند، تشكيل كتابخانه در روستاها را نيز در وظايف خود لحاظ كردند. از ادامه كار اين باشگاه‌ها در زمينه تدارك كتابخانه روستايي چيزي نمي‌دانيم (1: 145).
سپاهيان دانش (ديپلمه‌هايي كه در طي خدمت نظام وظيفه، معلمان روستا بودند) از 1343 براي سوادآموزي به روستاييان به روستاها اعزام شدند. در برنامه آموزش آنها، اصول كتابداري و تشكيل كتابخانه در روستا وجود داشت. نوش‌آفرين انصاري، از استادان كتابداري دانشگاه تهران، بر اساس تجربه كار در كتابخانه‌هاي عمومي و روستايي هند، جزوه‌اي با شمارگان بسيار زياد درباره كتابخانه و كتابداري روستايي منتشر كرد كه در اختيار سپاهيان دانش و ديگر علاقه‌مندان قرار گرفت (4: 42).
يك‌سال پس از تأسيس "كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان" و در اجراي اساسنامه آن، كانون نخستين كتابخانه سيار روستايي را در 1345 در منطقه دره‌شوري براي عشاير فارس راه‌اندازي كرد.
از شهريور 1347، "وزارت تعاون و امور روستاها"، تأسيس خانه‌هاي فرهنگ روستايي را با هدف بالا بردن سطح اطلاعات عمومي و اجتماعي و ايجاد زمينه‌هاي مساعد براي پرورش و رشد استعداد روستاييان آغاز كرد. يكي از برنامه‌هاي "خانه فرهنگ روستايي" تشكيل و راه‌اندازي كتابخانه در روستا بود. اين كتابخانه‌ها يكي از اتاق‌هاي خانه فرهنگ روستايي را به خود اختصاص مي‌دادند. برخي از اين كتابخانه‌ها تا امروز به فعاليت‌هاي خود ادامه داده‌اند (8: 54-55).
وزارت "جهاد سازندگي" از 1358 تا 1362، تعداد 1481 كتابخانه روستايي راه‌اندازي كرد. وجود منع قانوني براي مشاركت وزارت جهادسازندگي در فعاليت‌هاي فرهنگي در روستاها و تأثير جنگ ايران و عراق باعث شد فعاليت كتابخانه‌هاي روستايي تا 1372 دچار وقفه شده و تعداد آنها به 1250 باب كاهش پيدا كند. در 1375 وزارت جهادسازندگي و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي كوشيدند روند توسعه كتابخانه‌هاي روستايي را احيا كنند، اما تلاش‌هاي آنها راه به‌جايي نبرد. پس از ادغام وزارت جهادسازندگي و وزارت كشاورزي و تشكيل وزارت جهاد كشاورزي هنوز وظايف و تكليف كتابخانه‌هاي روستايي در ابهام است و شواهد نشان مي‌دهد، اين وزارتخانه ديگر رغبتي به اين موضوع ندارد (3: 164-165).
مآخذ: 1) انصاري، نوش‌آفرين (محقق). "تشكيل كتابخانه در روستاها". در مجموعه مقالات درباره كتاب و كتابداري. تهران: توس، 1354، ص 145-184؛ 2) بوروشي، بو. "تأملي درباره توسعه كتابخانه‌هاي روستايي چين". ترجمه كاظم حافظيان رضوي. در گزيده مقالات ايفلا 96. (چين: 25-31 اوت 1996). تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1376، ص 134-144؛ 3) جليلي، فريبرز. "كتابخانه‌هاي روستايي، بايدها و نبايدها: گزارشي از پنجمين نشست انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني ايران". كتاب ماه، كليات. س. پنجم، 11 (1381): 162- 167؛ 4) حافظيان رضوي، كاظم. "كتابخانه و كتابداري در روستا، پيش‌نويس كتاب درسي براي آموزش كتابداران". پايان‌نامه كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني. دانشكده علوم تربيتي و روان‌شناسي، دانشگاه تهران، 1369؛ 5) همو. "كتابخانه‌هاي روستايي، پايگاه‌هاي فرهنگي؛ همچنان نياز به حمايت دولت و مردم دارند". دام، كشت و صنعت. س. دوم، 24 (آذر 1380): 38-44؛ 6) همو. "كتابخانه‌هاي روستايي، سير تحول و ضرورت‌هاي آن در عصر اطلاع‌رساني و فناوري اطلاعات". كتاب ماه، كليات. س. هفتم، 12 (1383): 20-27؛ 7) حرّي، عباس. شصت و دومين نشست عمومي ايفلا". در گزيده مقالات ايفلا 96. (چين: 25-31 اوت 1996). تهران: كتابخانه ملي جمهوي اسلامي ايران، 1376، ص 3-11؛ 8) "9 سال تلاش در خانه‌هاي فرهنگ روستايي". تهران: وزارت كشاورزي و عمران روستايي، سازمان خانه‌هاي فرهنگ روستايي، 1356؛
9) Fenelonov, E.A. "Libraries in Rural Areas in the U.S.S.R.". Unesco. Bull. Libr. Vol.26, No.l (1972): 13-17; 10) Mehta, J.C. "Rural Libraries in India". Ibid. Vol. 26, No.1 (1972): 25-29; 11) Robinson, Joyce L. Rural Library Development in Jamaica. Ibid. Vol.27, No.4 (1972): 213-218; 12) Takacs, Milkos. "Work and Organization of Village Libraries in Hungary". Ibid. Vol.26, No.1 (1972): 30-32.
كاظم حافظيان رضوي
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی