كتابخانه‌هاي ديجيتالي (رقومي) سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه‌هاي ديجيتالي (رقومي)[1] . علاقه به موضوع كتابخانه‌هاي ديجيتالي، در قالب مطالعات نظري و كاربردي از دهه 1990 افزايش يافت. در اين دهه، در امريكا، انگليس، و اتحاديه اروپا، اعتبارات دولتي كلاني به طراحي و ايجاد كتابخانه‌هاي ديجيتالي اختصاص يافت؛ و از طريق برگزاري كنفرانس‌ها و كارگاه‌هاي آموزشي و انتشار چند ويژه‌نامه توسط مجلات مهم كتابداري و اطلاع‌رساني، جنبه‌هاي مختلف كتابخانه‌هاي ديجيتالي مورد بحث و بررسي قرار گرفت.
با وجود اينكه از به‌كارگيري اصطلاح كتابخانه ديجيتالي بيش از يك دهه مي‌گذرد و مقالات بسياري درباره آن نوشته شده است، اما هنوز تعريفي جهاني درباره كاركرد و ماهيت آن نمي‌توان به‌دست آورد. به عبارت ديگر، اگرچه طي دهه گذشته اصطلاح كتابخانه ديجيتالي، به‌ويژه در متون كتابداري و اطلاع‌رساني فراوان به‌كار رفته است؛ ولي با نگاهي دقيق‌تر مي‌توان ابهامات و حتي تناقض‌هايي در اين تعاريف مشاهده كرد. اين ادعا كه مبتني بر رويكرد متن‌پژوهي[2] در منابع كتابداري و اطلاع‌رساني است، نشان مي‌دهد كه تعاريف متعدد و متنوعي درباره مفهوم كتابخانه ديجيتالي ارائه شده است و ديدگاه‌هاي مختلفي درباره ماهيت آن وجود دارد. تنوع اين تعاريف به اندازه‌اي است كه مي‌توان آن را يك بحران معرفت‌شناسي به‌شمار آورد.
نداشتن تصويري شفاف از مفهوم كتابخانه ديجيتالي، موجب مي‌شود ارتباط علمي محققان حوزه‌هاي مختلف (نظير علوم كتابداري و اطلاع‌رساني، علوم رايانه، فناوري اطلاعات، و مانند آن) براي بحث و تبادل‌نظر درباره جنبه‌هاي مختلف اين پديده با مشكل مواجه شده و فرايند تحقيق و توسعه در اين زمينه با بحران روبه‌رو گردد. سير تحول مفهوم كتابخانه ديجيتالي نشان مي‌دهد بحران كنوني صرفآ با پرداختن به مسائل فني و ابزاري برطرف نخواهد شد و پرداختن به جنبه‌هاي معرفت‌شناسي و مفهومي آن از اهميت بيشتري برخوردار است.
بورگمن معتقد است گرچه اصطلاح كتابخانه ديجيتالي مفهوم جديدي است، اما سير تحول آن را مي‌توان در تحقيقات مرتبط با نظام‌هاي بازيابي اطلاعات، پايگاه‌هاي اطلاعاتي، واسطه‌هاي كاربر[3] ، شبكه‌هاي اطلاعاتي، خودكارسازي كتابخانه، نشر الكترونيكي، و جز آنكه سابقه‌اي طولاني دارند، پي‌گيري كرد (7: 232). بورگمن در 1992، يكي از نخستين تعاريف مرتبط با مفهوم كتابخانه ديجيتالي را ارائه داد (6) كه بسياري از مقالات حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني آن را منشأ پرداختن به مباحث نظري در مورد مفهوم كتابخانه ديجيتالي دانسته‌اند. پس از آن در كتاب‌ها، مقالات، همايش‌ها، و نشست‌هاي مختلف تعاريف ديگري درباره كتابخانه‌هاي ديجيتالي ارائه شد. ماهيت ميان رشته‌اي كتابخانه‌هاي ديجيتالي و جذابيت محتوا (براي مثال ارزش‌افزايي از طريق نشر الكترونيكي، نمايه‌سازي خودكار اسناد، و جايگزيني براي كتابخانه‌هاي سنتي) باعث شد تا اين پديده مورد توجه محققان حوزه‌هاي مختلف ــ به‌ويژه علوم رايانه، كتابداري و اطلاع‌رساني، و فناوري اطلاعات ــ قرار گيرد و به اين ترتيب، تعاريف مختلفي نيز براي آن ارائه شود.
مي‌توان اين‌طور استنباط كرد كه سير تحول مفهوم كتابخانه ديجيتالي، به‌طور گسترده‌اي تحت‌تأثير رويكردهاي حوزه‌هاي تخصصي مختلف و نيازهاي سازماني و تعاريف عملياتي ارائه شده در پژوهش‌هاي كاربردي بوده است. از اين‌رو، درباره تعاريف ارائه شده براي مفهوم كتابخانه ديجيتالي به چند رويكرد بايد توجه كرد كه در بخش بعدي مورد بحث قرار مي‌گيرند.
كتابخانه ديجيتالي چيست؟ مروري بر تعاريف. مهم‌ترين نظرات و ديدگاه‌هاي علمي در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني در باب كتابخانه‌هاي ديجيتالي را مي‌توان در مقالات مجلات و ويژه‌نامه‌هاي اختصاص داده شده به موضوع كتابخانه‌هاي ديجيتالي در مجلات مهم اين حوزه ردگيري كرد. در ويژه‌نامه كتابخانه‌هاي ديجيتالي در >مجله انجمن اطلاع‌رساني و فناوري اطلاعات امريكا (جِي‌سيست)<[4] در سال 2000 يادداشت سردبير بر "خدمات" كتابخانه‌هاي ديجيتالي تأكيد نكرده است و تنها به نقش "فناوري‌ها" در ايجاد بستري ديجيتال براي دسترسي به اطلاعات توجه شده است (8: 213-215) و اين برخلاف نظر ويراستاران ويژه‌نامه كتابخانه‌هاي ديجيتاليِ مجله >پردازش و مديريت اطلاعات (آي.پي.ام.)<[5] است. آنان معتقدند ايجاد و توسعه كتابخانه‌هاي ديجيتالي حاصل فرايند پيچيده‌اي است كه چهار عنصر جامعه، فناوري، خدمات، و محتوا نقش اساسي و تعيين‌كننده‌اي را در آن ايفا مي‌كنند (22: 219-225).
در ويژه‌نامه سال 2000 مجله >لايبرري ترندز<[6] با موضوع "خدمات كتابخانه‌هاي ديجيتالي"، چند مقاله توسط محققان برجسته بين‌المللي تأليف شد و در آن جنبه‌هاي مختلف موضوع ارزيابي كتابخانه‌هاي ديجيتالي مورد بحث قرار گرفت. در يادداشت سردبير آن آمده است: اگرچه يك دهه از مطالعه و پژوهش در زمينه كتابخانه‌هاي ديجيتالي مي‌گذرد، اما متون اندكي را مي‌توان در زمينه ارزيابي كتابخانه‌هاي ديجيتالي مشاهده كرد. يكي از دلايل اين امر كه توسط برخي نويسندگان اين شماره مورد تأكيد قرار گرفته است، توسعه نيافتن كتابخانه‌هاي ديجيتالي به‌صورت تجربي است. ساراسويك[7] در مقاله خود تأكيد كرده است كه "كتابخانه‌هاي ديجيتالي در حال گذراندن مراحل تجربي خود هستند و هنوز به بلوغ كامل براي ارزيابي نرسيده‌اند" (24: 350-356). يكي از نكات مهمي كه در اين مجموعه در ارتباط با موانع ارزيابي كتابخانه‌هاي ديجيتالي به آن اشاره شده، اين است كه اغلب به دشواري مي‌توان دريافت كه "چه چيز را بايد به‌عنوان كتابخانه ديجيتالي مورد ارزيابي قرار داد". ديدگاه فوق مبهم و بحث‌انگيز بودن موضوع كتابخانه‌هاي ديجيتالي را در عرصه بين‌المللي نشان مي‌دهد. بررسي يادداشت‌هاي سردبير ويژه‌نامه‌هاي كتابخانه‌هاي ديجيتالي در مجلات مهم حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني، نشان مي‌دهد حتي سردبيران سرشناس آنها نيز درباره ارائه تعريفي دقيق از كتابخانه‌هاي ديجيتالي با يكديگر توافق ندارند.
صرف‌نظر از يادداشت سردبير، اختلاف‌نظر اساسي درباره ماهيت كتابخانه‌هاي ديجيتالي را مي‌توان در مقالات منتشر شده در اين‌باره مشاهده كرد. برخي محققان بر اين باورند كه اصطلاح كتابخانه ديجيتالي، همواره مقوله‌اي بسيار بحث‌انگيز و مبهم بوده است. لينچ عقيده دارد كه اصطلاح كتابخانه ديجيتالي ماهيتآ مشكل‌آفرين است؛ زيرا اين اصطلاح بايد ارتباط پيچيده‌اي بين مجموعه اطلاعات ديجيتالي با كتابخانه به‌عنوان يك سازمان يا نهاد برقرار سازد (20). به‌نظر گرين‌برگ[8] ، در اصطلاح كتابخانه‌هاي ديجيتالي استعمالي ضد و نقيض را مي‌توان مشاهده كرد: "اگر يك كتابخانه، كتابخانه باشد، آنگاه ديجيتالي نخواهد بود؛ اگر يك كتابخانه، ديجيتالي باشد، آنگاه ديگر كتابخانه نخواهد بود" (15: 106). بتين[9] با به‌كارگيري اصطلاح كتابخانه‌هاي ديجيتالي مخالف است و آن را بسيار گمراه‌كننده مي‌داند (3: 266).
شوارتس در مقاله خود باعنوان "طرح يك پروژه آموزشي براي درس كتابخانه‌هاي ديجيتالي"، به دانشجويان نشان داد كه 64 تعريف رسمي و غيررسمي از كتابخانه‌هاي ديجيتالي در متون و مقالات مختلف وجود دارد كه اين خود نشان مي‌دهد ماهيت كتابخانه ديجيتالي بحث‌انگيز و مبهم است (25: 385).
برخي تعاريف نتوانسته‌اند ابعاد كتابخانه ديجيتالي را به‌خوبي مشخص نمايند: "كتابخانه ديجيتالي، چيزي جز خدمات اطلاعاتي كتابخانه اماني نيست كه به‌صورت فيزيكي، مجازي، و يا تركيبي از هر دو ارائه مي‌شود و در آن منابع اطلاعاتي زيادي در قالب ديجيتالي قابل دسترس هستند. كتابخانه‌هاي ديجيتالي، نوعي كتابخانه الكترونيكي هستند كه استفاده‌كنندگان از نقاط مختلف جهان مي‌توانند به آن دسترسي پيدا كرده و انواع مختلفي از اطلاعات شامل متن، صوت، تصوير، ويدئو، و جز آن را در آن بازيابي كنند" (28: 13).
بورگمن، يكي از برجسته‌ترين محققان و مؤلفاني است كه در آثار متعدد خود درباره تعاريف ارائه شده براي كتابخانه‌هاي ديجيتالي بحث‌هاي نظري عميقي را مطرح كرده است. وي در مقاله خود بر اين نكته تأكيد دارد كه وضعيت فعلي تحقيق و توسعه كتابخانه‌هاي ديجيتالي، به‌ويژه در امريكا، تحت‌تأثير تعاريف پژوهش‌مداري است كه از كتابخانه‌هاي ديجيتالي ارائه شده است. به‌عبارت ديگر، مي‌توان اين‌طور استنباط كرد كه برخلاف مفاهيمي نظير كتابخانه‌هاي دانشگاهي، عمومي، و تخصصي براي كتابخانه‌هاي ديجيتالي تعريف قابل قبول و فراگيري وجود ندارد. به‌عبارت ديگر، هر طرح تحقيقاتي مي‌تواند براي كتابخانه ديجيتالي تعريفي ارائه دهد (4: 414).
تعاريف ديگري نيز وجود دارند كه ايجاد كتابخانه ديجيتالي را مستلزم دسترسي به متن كامل منابع اطلاعاتي به‌صورت رايانه‌اي دانسته‌اند و اين اطلاعات لزومآ نبايد نوشتاري باشند (14: 23).
دي‌گان[10] و تنر در كتاب >آينده دنياي ديجيتالي: راهبردهايي براي عصر اطلاعات< با بررسي تعاريف مختلف، ويژگي‌هاي زير را براي كتابخانه ديجيتالي برشمرده‌اند (10: 22): كتابخانه ديجيتالي، مجموعه‌اي از اطلاعات سازماندهي شده در قالب ديجيتال است؛ اطلاعات ديجيتالي بايد مبتني بر اصول مجموعه‌سازي، گردآوري و يا توليد شده باشند؛ اطلاعات ديجيتالي، بايد به‌صورت منسجم و مناسب، نظير ساير منابع اطلاعاتي كتابخانه‌ها، توسط استفاده‌كنندگان قابل دسترس و بازيابي باشند؛ اطلاعات ديجيتالي، بايد در مدت زمان طولاني به‌عنوان منابع اطلاعاتي پايدار قابل دسترس باشند.
اسلون برخلاف تصورات احتمالي در مورد غيرضروري بودن خدمات سنتي كتابخانه‌هاي فيزيكي و نيروي انساني (كتابداران) در محيط كتابخانه‌هاي ديجيتالي، معتقد است كه فناوري و منابع اطلاعاتي ديجيتالي به خودي خود نمي‌توانند منجر به پديد آمدن كتابخانه ديجيتالي شوند (27: 118).
يك مطالعه درباره كتابخانه‌هاي ديجيتالي نشان مي‌دهد وظايف اولويت‌بندي‌شده‌اي كه كتابداران در اداره كتابخانه‌هاي ديجيتالي دارند، شامل سازماندهي (فهرستنويسي و نمايه‌سازي)، انتخاب، سفارش، و طراحي واسط جست‌وجوست. اين تحقيق مهم‌ترين دلايل ايجاد و توسعه كتابخانه‌هاي ديجيتالي را افزايش دسترسي به اطلاعات، ارائه خدمات به استفاده‌كنندگان نهايي، و سازماندهي اطلاعات الكترونيكي مي‌داند كه معمولا به‌صورت نامنظمي قابل دسترس هستند (16: 247).
برخي محققان اين سؤال را مطرح كرده‌اند كه در محيط كتابخانه‌هاي ديجيتالي كه اساسآ به‌منظور ايجاد بستري براي دسترسي مستقيم استفاده‌كنندگان به اطلاعات و منابع اطلاعاتي بدون حضور فيزيكي يك واسط انساني توسعه يافته‌اند، آيا نيازي به ارائه خدمات مرجع وجود دارد؟ يك مطالعه در اين باره نشان مي‌دهد كتابخانه‌هاي ديجيتالي كنوني بيشتر بر جنبه‌هاي دسترسي به اطلاعات و جست‌وجو و بازيابي منابع اطلاعاتي در قالب الكترونيكي تأكيد داشته و بر جنبه‌هاي ارائه خدمات اطلاع‌رساني نظير كتابخانه‌هاي سنتي كمتر توجه كرده‌اند (9: 258-283). بدين‌ترتيب، اين سؤال مطرح است كه آيا كتابخانه ديجيتاليِ بدون خدمات مرجع ــ كه از مهم‌ترين رسالت‌هاي كتابخانه سنتي است ــ اساسآ كتابخانه محسوب مي‌شود؟ اين در حالي است كه بنابر نتايج پژوهش داونز[11] و فريدمن در صورت عدم‌حضور واسط‌هاي انساني، استفاده‌كنندگان نهايي بايد براي استفاده از كتابخانه‌هاي ديجيتالي آموزش ديده باشند (13: 281-291). در يادداشت سردبير "ويژه‌نامه كتابخانه‌هاي ديجيتالي" مجله >پردازش و مديريت اطلاعات< بر اين نكته تأكيد شده است كه هسته اصلي تحقيقات انجام شده درباره كتابخانه‌هاي ديجيتالي با شيوه‌هاي بهبود دسترسي به اطلاعات موردنياز استفاده‌كنندگان مرتبط است، در عين حال توجه به خدمات مرجع، نظام‌هاي پرسش و پاسخ، و هدايت كاربران نيز اهميت بسزايي دارد (22: 219-225).
البته، محققاني نيز هستند كه عقيده دارند توانايي كاربران در دسترسي به اطلاعات در محيط‌هاي ديجيتالي بسيار بهبود يافته است و نظام‌هاي رايانه‌اي قادرند بسياري از وظايف سنتي كتابداران مرجع را انجام دهند و كتابداران مرجع تنها در جست‌وجوهاي بسيار پيچيده نقش دارند. براي مثال، آرمز عقيده دارد پيشرفت در نظام‌هاي جست‌وجو و بازيابي اطلاعات در پايگاه‌ها و ابزارهاي كاوش اينترنت، نقش واسطه انساني (كتابداران مرجع) را بسيار كمرنگ ساخته است (2).
به‌طور كلي از بحث‌هاي فوق دو ديدگاه را مي‌توان مورد شناسايي قرار داد: 1) نياز به حضور انسان در كتابخانه‌هاي ديجيتالي به‌عنوان واسطي براي جست‌وجو، ارزيابي، و ارائه اطلاعات به استفاده‌كنندگان نهايي كه در واقع همان فرايندي است كه كتابداران در كتابخانه‌هاي سنتي انجام مي‌دهند؛ و 2) عدم‌نياز (يا نياز كم) به حضور نيروي انساني متخصص به‌عنوان واسطي براي كمك به استفاده‌كنندگان نهايي به‌منظور دسترسي به اطلاعات موردنياز.
ديدگاه دوم را با اين پرسش‌ها مي‌توان نقد كرد: الف) آيا استفاده‌كنندگان نهايي (مبتدي) خود مي‌توانند به تنهايي فرايند جست‌وجو و بازيابي اطلاعات را در محيط‌هاي ديجيتالي انجام دهند؟ و ب) آيا نظام‌هاي بازيابي اطلاعات از كارآيي و ساختار مناسب براي دسترسي به اطلاعات مرتبط برخوردارند؟
درباره رفتار اطلاع‌يابي كاربران و سنجش كارآيي نظام‌هاي بازيابي اطلاعات در محيط‌هاي الكترونيكي، نظير پايگاه‌هاي اطلاعاتي، تحقيقات مختلفي صورت گرفته است و در برخي از آنها اين پيش فرض كه استفاده‌كنندگان نهايي خود مي‌توانند به تنهايي فرايند جست‌وجو و بازيابي اطلاعات موردنياز در محيط‌هاي ديجيتالي را انجام دهند، به كلي رد شده است. براي مثال، در مورد اينكه موتورهاي كاوش ريزش كاذب دارند، تقريبآ اتفاق‌نظر وجود دارد و اين امر برخلاف نظر آرمز است كه در بالا به آن اشاره شد. در واقع، نمي‌توان اين پيش‌فرض را تعميم داد كه پيشرفت در نظام‌هاي جست‌وجو و بازيابي اطلاعات در پايگاه‌ها و ابزارهاي كاوش اينترنت، نقش ميانجي انساني (كتابداران مرجع) را بسيار كمرنگ ساخته است. به‌عبارت ديگر، توسعه اين‌گونه نظام‌ها، به‌ويژه موتورهاي كاوش، چالش‌هاي اساسي را در امر بازيابي اطلاعات به‌وجود آورده است.
ديدگاه‌ها و نظريه‌ها. با بررسي متون و مقالات و تعاريف ارائه شده درباره كتابخانه ديجيتالي، چهار ديدگاه را مي‌توان مورد شناسايي و بحث قرار داد:
1. ديدگاه محققان علوم رايانه. در اين ديدگاه كتابخانه ديجيتالي پايگاه و نظام بازيابي اطلاعات محسوب مي‌شود. محققان حوزه علوم رايانه معتقدند كتابخانه ديجيتالي نظامي است كه امكان دسترسي منسجم به مجموعه گسترده اطلاعات سازماندهي شده را به استفاده‌كنندگان مي‌دهد (21). در بيشتر تعاريف ارائه شده توسط محققان علوم رايانه، كتابخانه ديجيتالي، پايگاه اطلاعاتي و نظام بازيابي اطلاعات به‌شمار مي‌رود. به تعبير ديگر، اين محققان غالبآ كتابخانه‌هاي ديجيتالي را مجموعه‌اي مي‌دانند كه شامل منابع اطلاعاتي الكترونيكي و امكانات فني مرتبط با آنها براي توليد، جست‌وجو، و استفاده از اطلاعات است.
از اين لحاظ كتابخانه‌هاي ديجيتالي را مي‌توان نمونه گسترش يافته و تقويت شده نظام‌هاي ذخيره و بازيابي اطلاعات به‌شمار آورد كه امكان تغيير داده‌هاي ديجيتالي را در قالب‌هاي مختلف (متن، صوت، تصوير، ويدئو، و مانند آن) مي‌دهند و در محيط شبكه‌هاي اطلاعاتي قابل دسترس هستند. محتواي چنين كتابخانه‌هايي را داده‌ها و ابرداده‌ها تشكيل مي‌دهند، مانند ابرداده‌هاي توصيفي كه به توصيف جنبه‌هاي محتوايي داده‌ها مي‌پردازند و ابرداده‌هايي كه پيوندها يا ارتباطات ميان داده‌ها يا ابرداده‌هاي ديگر را در داخل يا خارج از كتابخانه ديجيتالي برقرار مي‌كنند (415:4).
محققان علوم رايانه، اصطلاح كتابخانه ديجيتالي را به‌عنوان واژه‌اي كه بر مجموعه‌هاي ديجيتالي دلالت دارد به‌كار مي‌برند، و معتقدند در مقايسه با اصطلاحاتي نظير پايگاه‌هاي اطلاعاتي يا نظام‌هاي بازيابي اطلاعات قابليت‌ها و امكانات بيشتري دارد. براي مثال، گستردگي حجم اطلاعات برخي پايگاه‌هاي اطلاعاتي تمام متن، نظير پايگاه‌هاي اطلاعاتي مجلات تمام متن، ممكن است انگيزه اصلي براي به‌كارگيري اصطلاحي ديگر باشد، تا به اين ترتيب بتوان ارزش اين‌گونه پايگاه‌هاي اطلاعاتي را از لحاظ تمام متن بودن، نسبت به پايگاه‌هاي اطلاعاتي كتابشناختي بيشتر برجسته ساخت. حال آنكه چنين بستري تنها مي‌تواند به‌عنوان بخش محدودي از يك كتابخانه ديجيتالي محسوب شود و بيشتر به‌عنوان يك پايگاه اطلاعاتي تمام متن يا كتابشناختي مطرح است. در حقيقت، هر فرد حقيقي يا حقوقي مي‌تواند در هر جا و هر زمان با پرداخت هزينه اشتراك چنين پايگاه‌هاي اطلاعاتي به سرعت به آن دسترسي پيدا كند.
آرمز در كتاب >كتابخانه‌هاي ديجيتالي< براي كتابخانه ديجيتالي اين تعريف را ارائه كرده است: "مجموعه نظام‌مند اطلاعات و خدمات كه در قالب‌هاي ديجيتالي ذخيره شده و از طريق شبكه قابل دسترس است... كتابخانه‌هاي ديجيتالي اطلاعات گوناگوني را براي استفاده كاربران دربردارند. كتابخانه‌هاي ديجيتالي، اندازه‌هاي متفاوت دارند ... و از بعضي جنبه‌ها با كتابخانه‌هاي سنتي بسيار متفاوتند، و از جهات ديگري در حد قابل توجهي مشابهت دارند (4:1ـ5). در كتاب >كتابخانه‌هاي ديجيتالي كاربردي<، كتابخانه ديجيتالي اين‌طور تعريف شده است: مجموعه اطلاعاتي كه در قالب ديجيتال سازماندهي شده‌اند (19). اين‌گونه تعاريف را مي‌توان به‌عنوان نمونه‌هايي از رويكرد محققان علوم رايانه درباره كتابخانه ديجيتالي مورد توجه قرار داد. گرچه چنين رويكردي در ميان محققان رايانه بيشتر به چشم مي‌خورد، اما به آن معنا نيست كه محققان ساير حوزه‌ها، حتي كتابداري و اطلاع‌رساني چنين ديدگاهي نداشته باشند. در تعاريف فوق به استفاده‌كنندگان نهايي، نيازهاي اطلاعاتي آنها، و فرايند انتخاب و گردآوري اطلاعات مبتني بر اصول كتابداري اشاره‌اي نشده است و از اين لحاظ ميان كتابخانه ديجيتالي و پايگاه اطلاعاتي يا نظام بازيابي اطلاعات تفاوتي قائل نشده‌اند.
2. ديدگاه محققان علوم كتابداري و اطلاع‌رساني. از اين ديدگاه كتابخانه ديجيتالي فراتر از يك پايگاه اطلاعاتي يا نظام بازيابي اطلاعات است و در آن عناصر ديگري مانند نياز اطلاعاتي، جامعه استفاده‌كنندگان نهايي، مالكيت معنوي، و دسترس‌پذيري اطلاعات نقش اساسي دارند.
بورگمن، به‌عنوان يكي از شناخته‌شده‌ترين نظريه‌پردازان حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني، مفهوم كتابخانه‌هاي ديجيتالي را اين‌گونه تشريح مي‌كند:
"كتابخانه‌هاي ديجيتالي از طريق فرايند گردآوري و سازماندهي اطلاعات و مبتني بر نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان ايجاد مي‌شوند. آنها بخشي از جامعه‌اي هستند كه افراد و گروه‌هاي آن با يكديگر تعامل دارند و از داده‌ها، اطلاعات، منابع دانش، و نظام‌هاي دانش‌مدار استفاده مي‌كنند. از اين لحاظ كتابخانه‌هاي ديجيتالي نمونه توسعه‌يافته، تقويت شده، و يكپارچه نهادها و مراكز اطلاع‌رساني در محيط‌هاي فيزيكي هستند؛ منابع اطلاعاتي نيز بر اساس نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان انتخاب و سازماندهي، حفاظت و نگهداري، و دسترس‌پذير مي‌شوند. چنين نهادها و مؤسساتي مي‌توانند در ديگر كتابخانه‌ها، موزه‌ها، آرشيوها، دانشگاه‌ها، و مانند آن نيز وجود داشته باشند، كه در اين‌صورت به جامعه مشخصي خدمات ارائه مي‌دهند. اما كتابخانه‌هاي ديجيتالي استفاده‌كنندگان زيادي را در مدارس، ادارات، خانه‌ها و مكان‌هاي عمومي، و جز آن مخاطب قرار مي‌دهند" (4: 415-416).
شوارتس، با بررسي تعاريف ارائه شده در مقالات و اهداف طرح‌هاي تحقيقاتي، ويژگي‌هاي اصلي كتابخانه ديجيتالي را به‌گونه‌اي تعريف كرده است كه با ديدگاه‌هاي كتابداران در مورد خدمات كتابداري و اطلاع‌رساني نزديك است (385:25). به‌زعم او كتابخانه ديجيتالي بايد: قادر به ارائه خدمات به استفاده‌كنندگان مشخص باشد؛ برمبناي ساختار سازماني منطقي و يكپارچه بنيان نهاده شده باشد؛ امكان يادگيري و نيز دسترسي به منابع اطلاعاتي را فراهم سازد؛ از نيروي انساني (كتابداران) و فناوري‌ها براي ارائه خدمات استفاده نمايد؛ امكان دسترسي سريع و مؤثر به منابع اطلاعاتي را فراهم سازد؛ امكان دسترسي رايگان (براي استفاده‌كنندگان) را فراهم كند؛ و امكان مالكيت و كنترل منابع خود را داشته باشد.
3. ديدگاه سازمان‌هاي مجري و سياست‌گذار. يكي از پر استنادترين تعاريف در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني تعاريف ارائه شده از سوي سازمان‌هاي سياست‌گذار (سازمان‌هايي كه به طراحي و ايجاد كتابخانه‌هاي ديجيتالي نمي‌پردازند اما در امر سياست‌گذاري ملي و بين‌المللي فعال هستند) متعلق به فدراسيون كتابخانه‌هاي ديجيتالي[12] است. اين فدراسيون بين‌المللي با هدف توسعه ساختاري و محتوايي كتابخانه‌هاي ديجيتالي در سراسر جهان و مطالعه و بررسي جنبه‌هاي مختلف آن تأسيس شده است و از اين لحاظ يكي از مهم‌ترين و معتبرترين نهادهاي بين‌المللي است. فدراسيون كتابخانه‌هاي ديجيتالي چنين تعريفي را درباره كتابخانه ديجيتالي ارائه داده است:
"كتابخانه‌هاي ديجيتالي سازمان‌هايي هستند كه در آن كاركنان متخصص به انتخاب، سازماندهي، و كمك براي دسترسي به منابع اطلاعاتي مي‌پردازند و در آن فرايند تفسير، توزيع، و حفاظت از يكپارچگي اطلاعات ديجيتال و نيز اطمينان از وجود مجموعه‌اي از آثار ديجيتال در مدت زمان طولاني مورد توجه قرار مي‌گيرد تا از اين طريق بتوان منابع اطلاعاتي ديجيتال را با سرعت و به صورت اقتصادي براي استفاده يك جامعه يا مجموعه‌اي از جوامع در دسترس قرار داد" (11).
اين تعريف ابعاد مختلف كتابخانه ديجيتالي را به‌عنوان يك سازمان مورد توجه قرار داده است. در اين تعريف بر عناصري همچون نيروي انساني متخصص (كتابداران)، انتخاب منابع اطلاعاتي، سازماندهي اطلاعات، ارزيابي، اشاعه و حفاظت اطلاعات، جنبه‌هاي اقتصادي، و از همه مهم‌تر جامعه استفاده‌كنندگان تأكيد كرده است. در اين تعريف برخلاف نظر محققان علوم رايانه، كتابخانه ديجيتالي فراتر از يك نظام پيشرفته بازيابي اطلاعات (براي مثال، گردآوري مجموعه‌اي از پايگاه‌هاي اطلاعاتي كتابشناختي و تمام متن) محسوب مي‌شود. به عبارت ديگر، با توجه به تعريف فوق مي‌توان اين‌طور استنباط كرد كه كتابخانه ديجيتالي همان خدمات و عملكردهايي است كه كتابخانه‌هاي سنتي بايد در محيط ديجيتالي ارائه دهند و اين تعريف با تعاريف ارائه شده از سوي محققان علوم كتابداري و اطلاع‌رساني مشابهت زيادي دارد.
سازمان‌هاي مجري كتابخانه‌هاي ديجيتالي آنهايي هستند كه يا در حال مطالعه مقدماتي براي ايجاد چنين بستري هستند و يا اينكه آن را به‌صورت عيني ايجاد كرده‌اند. در هر دو صورت، در اغلب اين‌گونه طرح‌ها تعريفي از كتابخانه ديجيتالي ارائه شده است. براي مثال، در طرح ابتكاري كتابخانه‌هاي ديجيتالي[13] در امريكا آمده است:
"هدف از ايجاد كتابخانه ديجيتالي ارائه ابزارها و بسترهاي پيشرفته به‌منظور گردآوري، ذخيره‌سازي، سازماندهي اطلاعات در قالب ديجيتالي، و دسترس‌پذير ساختن اطلاعات مبتني بر امكانات جست‌وجو، بازيابي، و پردازش اطلاعات از طريق شبكه‌هاي ارتباطي و به‌صورت كاربر پسند است" (12).
برخلاف تعريف فدراسيون كتابخانه‌هاي ديجيتالي، در اين تعريف اشاره‌اي به نياز استفاده‌كنندگان و نقش آنها در كتابخانه ديجيتالي نشده است، اما از عناصر مشابه ديگري نظير انتخاب، سازماندهي، و اشاعه اطلاعات ديجيتالي نام برده شده است.
4. ديدگاه‌هاي پژوهش‌مدار. اغلب تعاريف پژوهش‌مدار درباره كتابخانه‌هاي ديجيتالي به‌منظور حل يك موضوع پژوهشي ارائه شده‌اند. دامنه اين‌گونه تعاريف محدود و به موضوع تحقيق بستگي دارد. برخي از اين تعاريف ممكن است براي درك كلي ماهيت كتابخانه‌هاي ديجيتالي و ابعاد و ويژگي‌هاي آنها كامل نباشند. از اين‌رو، ممكن است در يك تحقيق خدماتي نظير مجموعه پايگاه‌هاي اطلاعاتي كتابشناختي و مجلات الكترونيكي تمام متن (نظير آنچه هم اينك از طريق شبكه رُزنت در ايران قابل دسترس است) كتابخانه ديجيتالي تعريف شود و در تحقيق ديگري برخي سايت‌هاي اينترنتي، كتابخانه ديجيتالي محسوب شوند. حتي گاه ممكن است مقالات و متون شبكه جهاني وب را به‌عنوان مصداق كتابخانه ديجيتالي مورد اشاره قرار داده باشند. البته، هر تحقيقي مي‌تواند بنابر تعريف عملياتي‌اي كه اجزاي يك مسئله ارائه مي‌دهد، ويژگي‌ها و خصوصيات يك پديده يا متغير را تعريف كرده و نتايج به‌دست آمده از تحقيق خود را به آن محدود كند. اما اين احتمال نيز وجود دارد كه چنين تعاريفي در ساير متون مورد استناد قرار گيرند و از طريق استناد وارد بحث‌هاي نظري شوند. به اين ترتيب، با گذشت زمان ممكن است با تعاريف مختلفي از يك مفهوم واحد مواجه شويم كه ظاهرآ اصطلاح كتابخانه ديجيتالي نيز از اين امر مستثني نبوده است.
نقد تعاريف. مهم‌ترين دلايل ابهام و گوناگوني در تعاريف ارائه شده براي مفهوم كتابخانه‌هاي ديجيتالي را مي‌توان تا حد زيادي مرتبط با موارد زير دانست:
1. نبودن تصويري شفاف از ماهيت وجودي و عملكرد واقعي كتابخانه‌هاي ديجيتالي. به‌طور كلي، بحث نظري درباره پديده‌اي كه هنوز به‌طور كامل توسعه نيافته و ويژگي‌ها و خصوصيات آن كاملا مشخص نشده است، مي‌تواند منجر به ارائه تصاوير متفاوتي از آن گردد. در واقع، هر نهاد يا سازماني مي‌تواند منطبق با نياز خود با تعريفي كه از كتابخانه ديجيتالي ارائه مي‌دهد مدعي طراحي و توسعه چنين بستري شود. براي مثال، اين سؤال مطرح است كه آيا اشتراك مجموعه پايگاه‌هاي اطلاعاتي كتابشناختي و نشريات الكترونيكي ناشران بزرگ دنيا را مي‌توان مصداقي از كتابخانه ديجيتالي دانست. به‌عبارت ديگر گاهي مشاهده مي‌شود كه برخي مراكز يا نهادها با اشتراك مجموعه وسيعي از اين‌گونه پايگاه‌ها و ارائه خدمات از طريق وب سايت خود مدعي ايجاد و راه‌اندازي كتابخانه ديجيتالي شده‌اند. همچنين، ممكن است مراكز ديگري از طريق قرار دادن اُپك خود در محيط وب چنين تصويري را از يك كتابخانه ديجيتالي ارائه داده باشند. اين سؤال مطرح است كه آيا دو رويكرد فوق را مي‌توان مصداقي از كتابخانه ديجيتالي به‌شمار آورد؟ روشن است بدون داشتن تعريفي پذيرفته شده و قابل قبول براي كتابخانه ديجيتالي نمي‌توان درباره اين موضوع قضاوت كرد.
2. ميان‌رشته‌اي بودن مقوله كتابخانه‌هاي ديجيتالي. ميان‌رشته‌اي بودن جنبه‌هاي مختلف ساختاري و محتوايي كتابخانه ديجيتالي باعث شده است تا علايق تحقيقاتي جديدي براي محققان حوزه‌هاي مختلف (از علوم كتابداري و رايانه گرفته تا جامعه‌شناسي و پزشكي) به‌منظور مطالعه و بررسي جنبه‌هاي مختلف كاربردي اين پديده به‌وجود آيد و به اين ترتيب، تعاريف مختلفي نيز توسط آنها ارائه شود. براي مثال، محققان حوزه رايانه بيشتر به مطالعه كاربرد فناوري‌هاي نوين، روش‌هاي ذخيره و بازيابي اطلاعات، و امكانات شبكه در محيط كتابخانه‌هاي ديجيتالي علاقه‌مند هستند. حال آنكه محققان حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني اغلب محتوا، سازماندهي، رفتار، و نياز اطلاعاتي استفاده‌كنندگان در كتابخانه‌هاي ديجيتالي را مورد توجه قرار داده‌اند. محققان حوزه جامعه‌شناسي و اقتصاد نيز به ترتيب تأثير كتابخانه‌هاي ديجيتالي بر بافت‌هاي اجتماعي و الگوهاي اقتصادي را مورد مطالعه قرار داده‌اند. بنابراين، رويكرد تخصصي محققان به موضوع كتابخانه ديجيتالي مي‌تواند بر روي تعاريف ارائه شده درباره آن تأثيرگذار باشد.
بورگمن، عقيده دارد كه چالش‌ها و ابهامات موجود طي سال‌هاي گذشته براي ارائه تعريفي قابل قبول و پذيرفته شده از كتابخانه‌هاي ديجيتالي باعث كاهش سرعت نظريه‌پردازي، پژوهش، طراحي، و توسعه كاربردي كتابخانه‌هاي ديجيتالي شده است. همچنين، اين امر باعث شده است، محققان و طراحان كتابخانه‌هاي ديجيتالي نتوانند ارتباط منطقي و همكاري نزديكي را درباره جنبه‌هاي مختلف كتابخانه‌هاي ديجيتالي با يكديگر برقرار كنند (5: 52). به‌عبارت ديگر، براي ايجاد بستري مناسب جهت ارتباطات علمي ميان محققان حوزه‌هاي مختلف (اعم از علوم رايانه، كتابداري و اطلاع‌رساني، فناوري اطلاعات، و جز آن) ارائه تعريفي قابل قبول براي كتابخانه‌هاي ديجيتالي حياتي است.
كتابخانه ديجيتالي، الكترونيكي، يا مجازي: تفاوت‌ها كجاست؟ علاوه بر اختلاف‌نظر بر سر مفهوم كتابخانه ديجيتالي، ابهاماتي نيز در مورد تفاوت ميان اصطلاح كتابخانه ديجيتالي با اصطلاحات مرتبط ديگر شامل كتابخانه الكترونيكي[14] ، كتابخانه مجازي[15]، و كتابخانه دو وجهي[16] مشاهده مي‌شود. اين سؤال مطرح است كه آيا تمامي اصطلاحات فوق دلالت بر مفاهيم يكساني دارند يا با يكديگر اختلاف دارند. پژوهش در متون كتابداري و اطلاع‌رساني از يك‌سو و منابع كنترل واژگان نظير اصطلاحنامه و سرعنوان موضوعي از سويي ديگر نشان داد كه ميان مفاهيم مذكور تفاوت اساسي وجود ندارد. به تعبير ديگر مي‌توان گفت در اغلب متون كتابداري و اطلاع‌رساني اين اصطلاحات به‌جاي يكديگر به‌كار رفته‌اند؛ چنانكه دي‌گان و تنر در كتاب خود با بررسي تعاريف مختلف، اين اصطلاحات را مفاهيم مشابهي به‌شمار آورده‌اند (20:10).
با جست‌وجو در پايگاه اطلاعاتي چكيده‌نامه كتابداري و اطلاع‌رساني (ليزا)[17] ، مي‌توان تصويري از ميزان استفاده از اصطلاحات مذكور در مقالات كتابداري و اطلاع‌رساني ارائه داد (18). براي مثال، جست‌وجوي كليدواژه‌هاي كتابخانه‌هاي ديجيتالي، كتابخانه‌هاي الكترونيكي، و كتابخانه‌هاي مجازي در عنوان مقالات در ويرايش 2003 پايگاه ليزا نشان داد كه اصطلاحات مذكور به ترتيب در عناوين 685، 521، و 299 مقاله به‌كار رفته‌اند. همچنين، جست‌وجوي كليدواژه‌هاي فوق در موضوع مقالات در پايگاه ليزا نشان داد كه اصطلاحات مذكور به ترتيب به‌عنوان موضوع مقالات در 1232، 479، و 434 مقاله ظاهر شده‌اند. اگرچه اين بررسي آماري نشان مي‌دهد كه اصطلاح كتابخانه‌هاي ديجيتالي بيشتر از ساير اصطلاحات، در عنوان و موضوع مقالات منتشر شده توسط مجلات حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني به‌كار برده شده است، اما لزومآ دليلي براي مشابهت يا تفاوت مفهومي ميان آنها تلقي نمي‌شود. آنچه كه مي‌تواند به‌عنوان معيار مستند براي كشف مشابهت يا تفاوت اصطلاحات مذكور مورد استفاده قرار گيرد، بررسي مدخل‌هاي سرعنوان‌هاي موضوعي و اصطلاح‌نامه‌هاست. بررسي مدخل‌هاي مرتبط در >سرعنوان‌هاي موضوعي كتابخانه كنگره> (17) به‌عنوان يك منبع مستند عمومي براي كنترل واژگان و نيز >اصطلاحنامه اطلاع‌رساني و كتابداري انجمن اطلاع‌رساني امريكا<[18] به‌عنوان اصطلاحنامه معتبر تخصصي در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني نشان مي‌دهد اين دو منبع، تفاوتي ميان مفهوم كتابخانه‌هاي ديجيتالي و كتابخانه‌هاي الكترونيكي قائل نشده‌اند. به‌عبارت ديگر، اصطلاح كتابخانه‌هاي ديجيتالي در هر دو منبع به‌عنوان اصطلاح مرجح آورده شده است و اصطلاح كتابخانه‌هاي الكترونيكي به‌عنوان اصطلاح مترادف كتابخانه‌هاي ديجيتالي انتخاب شده است. بنابراين، مبتني بر اين دو منبع كنترل واژگان مي‌توان مدعي شد كه ميان اصطلاح كتابخانه ديجيتالي و كتابخانه الكترونيكي تفاوت مفهومي وجود ندارد.
ميان اصطلاحات كتابخانه ديجيتالي و كتابخانه مجازي در اين دو منبع اختلاف‌نظر وجود دارد: در سرعنوان موضوعي كتابخانه كنگره امريكا، تفاوتي ميان دو اصطلاح فوق ديده نمي‌شود. در واقع، همان‌طور كه در زير نشان داده شده است، دو اصطلاح كتابخانه الكترونيكي و كتابخانه مجازي مترادف اصطلاح كتابخانه ديجيتالي هستند. اما در >اصطلاحنامه اطلاع‌رساني و كتابداري انجمن اطلاع‌رساني امريكا<، كتابخانه الكترونيكي به‌عنوان اصطلاح معادل، و كتابخانه مجازي به‌عنوان اصطلاح مرتبط با مفهوم كتابخانه ديجيتالي آورده شده است.
با بررسي يادداشت‌هاي دامنه دو اصطلاح كتابخانه‌هاي ديجيتالي و كتابخانه‌هاي مجازي در >اصطلاحنامه انجمن اطلاع‌رساني امريكا< تفاوت مفهومي فاحشي ميان آنها نمي‌توان پيدا كرد. به‌نظر مي‌رسد طراحان اين اصطلاحنامه مي‌توانستند اين دو اصطلاح را مترادف يكديگر نيز به‌كار برند. تعاريف اين اصطلاحنامه از مفاهيم مورد بحث اين است:
كتابخانه‌هاي ديجيتالي، كتابخانه‌هايي هستند كه محتواي آنها اساسآ در قالب ديجيتال ذخيره شده باشد و بتوان از طريق امكانات (شبكه‌هاي) رايانه‌اي، چه در سطح شبكه‌هاي محلي و چه از طريق شبكه‌هاي ارتباطي از راه دور به آنها دست يافت. كتابخانه مجازي، نظامي است كه در آن منابع اطلاعاتي از طريق شبكه‌هاي اطلاعاتي به‌جاي دسترسي فيزيكي از طريق مكاني مشخص توزيع مي‌شوند (23: 28، 103).
در هر دو تعريف تنها بر دسترسي به منابع اطلاعاتي از طريق شبكه‌هاي اطلاع‌رساني تأكيد شده است و تفاوت برجسته ديگري را نمي‌توان در آنها مشاهده كرد.
يكي ديگر از اصطلاحاتي كه در متون كتابداري و اطلاع‌رساني به‌كار رفته است، واژه "كتابخانه دو وجهي" است كه در هيچ يك از اين دو منبع به‌عنوان اصطلاح مرجح يا نامرجح آورده نشده است. اين در حالي است كه اين اصطلاح در اصطلاحنامه پايگاه چكيده مقالات كتابداري و اطلاع‌رساني (ليزا) به‌عنوان مترادف اصطلاح كتابخانه ديجيتالي آورده شده است (18). رويكرد اصطلاحنامه ليزا در ارتباط با مفاهيم كتابخانه ديجيتالي، كتابخانه الكترونيكي، و كتابخانه مجازي با سرعنوان موضوعي كتابخانه كنگره و اصطلاحنامه اطلاع‌رساني و كتابداري انجمن اطلاع‌رساني امريكا متفاوت است. همان‌طور كه نشان داده شده است در اصطلاحنامه ليزا، اصطلاحات كتابخانه الكترونيكي و كتابخانه مجازي به‌عنوان مترادف اصطلاح كتابخانه ديجيتالي انتخاب نشده‌اند و مدخل‌هاي جداگانه‌اي براي آنها درنظر گرفته شده است.
Digital Libraries
RT: Electronic Library Concept
Virtual Library Concept
UF: Hybrid Libraries
درباره مقايسه مدخل‌هاي سه منبع كنترل واژگان مورد بررسي مي‌توان گفت احتمالا تنوع تعاريف و ديدگاه‌ها در مورد مفاهيم كتابخانه‌هاي ديجيتالي، الكترونيكي، مجازي، و دو وجهي در متون و مقالات مختلف باعث شده است سرعنوان‌هاي موضوعي و اصطلاحنامه‌هاي تخصصي حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني تحت‌تأثير قرار گيرند. زيرا، يكي از روش‌هايي كه طراحان اصطلاحنامه‌ها از طريق آن به انتخاب رابطه مفهومي ميان اصطلاحات مي‌پردازند، بررسي تعاريف ارائه شده در متون تخصصي مرتبط است. مادامي كه اين اختلاف‌ها و ابهامات در متون تخصصي درباره مفاهيم مذكور باشد، احتمالا بر روي منابع كنترل واژگان نيز تأثيرگذار خواهد بود.
محتواي كتابخانه‌هاي ديجيتالي. با بررسي تعاريف مختلف مي‌توان دريافت كتابخانه‌هاي ديجيتالي مي‌توانند انواع مختلفي از اطلاعات و خدمات اطلاع‌رساني را دربرداشته باشند.
بخش مهمي از مجموعه كتابخانه‌هاي ديجيتالي، نمونه‌هاي الكترونيكي منابع چاپي يا غيرچاپي موجود در كتابخانه‌ها هستند كه مي‌توانند كتاب‌ها، مجلات، و منابع ديداري و شنيداري، نسخ خطي، نقشه‌ها، و جز آن را شامل شوند. در واقع، كتابخانه‌ها خودشان به توليد محتوا و ديجيتالي كردن منابع اطلاعاتي اقدام مي‌كنند. البته، هنگامي كه كتابخانه‌ها خود قصد دارند مجموعه‌اي از منابع اطلاعاتي چاپي نظير كتاب، نقشه، نشريات، نسخ خطي؛ يا غيرچاپي نظير فيلم، موسيقي، عكس، و جز آن را به قالب ديجيتالي تبديل كنند، بايد در هنگام انجام چنين فرايندهايي ارزش‌هاي افزوده نشر الكترونيكي را مدنظر قرار دهند. براي مثال، ديجيتالي كردن پايان‌نامه‌هاي دانشگاهي يا گزارش‌هاي تحقيقاتي مؤسسات و سازمان‌ها و ارائه آن در فرمت PDFنمي‌تواند هدف نهايي يك كتابخانه ديجيتالي به‌شمار آيد. به‌تعبير ديگر، در چنين فرايندي ارزش‌هاي افزوده ديگري نيز نظير امكانات جست‌وجوي ساده و پيشرفته، نمايه‌سازي موضوعي اسناد و مدارك، امكان جست‌وجوي تمام متن (البته در اسناد و مداركي كه اين شيوه در بازيابي اطلاعات مرتبط كاربرد دارد)، افزودن پيوندهاي فرامتني به ركوردهاي اطلاعاتي براي ايجاد شبكه مفهومي در يك پايگاه و موارد ديگري كه به استفاده‌كنندگان امكان دسترسي آسان و سريع به اطلاعات مرتبط را مي‌دهند، بايد مورد توجه قرار گيرند.
بخش ديگري از محتواي كتابخانه‌هاي ديجيتالي را منابع اطلاعاتي در محيط اينترنت تأمين مي‌كنند. به اين ترتيب، كتابخانه‌ها مي‌توانند به شناسايي، ارزيابي كيفي، سازماندهي، و فهرستنويسي منابع اطلاعاتي در اينترنت بپردازند. گردآوري اين گونه منابع اطلاعاتي در اينترنت از اين لحاظ اهميت دارد كه برخي از منابع اطلاعاتي در محيط اينترنت منحصربه‌فرد بوده و داراي نمونه چاپي نيستند و يا داراي ارزش‌هاي افزوده‌اي هستند كه نمونه‌هاي چاپي آنها اين ويژگي را ندارند. براي مثال، هم اينك پايگاه اطلاعات كتابشناختي و مجلات الكترونيكي علمي بسياري وجود دارند كه مي‌توانند بخش مهمي از محتواي يك كتابخانه ديجيتالي را فراهم كنند. به‌طور مثال، از طريق سايت راهنماي مجلات الكترونيكي علمي رايگان (دي.اُ.اِي.جِي)[19] مي‌توان به بيش از 325 مجله علمي داوري شده در حوزه‌هاي مختلف دسترسي پيدا كرد. اين نكته روشن است كه مجلات الكترونيكي نمايه شده در اين راهنما از طريق كتابخانه‌هاي سنتي (به‌صورت چاپي) قابل دسترسي نيستند و استفاده‌كنندگان بايد از طريق اينترنت آنها را مورد مطالعه قرار دهند. اين نوع منابع اطلاعاتي مي‌توانند بخش مهمي از يك كتابخانه ديجيتالي را تأمين كنند كه در حقيقت در دنياي چاپي وجود ندارند. از اين‌رو، كتابداران براي اداره محتواي كتابخانه‌هاي ديجيتالي بايد علاوه بر دانش سنتي علم كتابداري و اطلاع‌رساني، مهارت‌هاي نويني را فرا گيرند. برخي از مهم‌ترين مهارت‌هاي اداره كتابخانه‌هاي ديجيتالي عبارتند از: مهارت جست‌وجوي كارآمد در اينترنت و استفاده از انواع ابزارهاي كاوش عمومي و تخصصي، ارزيابي كيفي منابع اطلاعاتي در اينترنت، سازماندهي و فهرستنويسي منابع اينترنتي، و طراحي راهنماهاي موضوعي سايت‌هاي اينترنتي و وب‌شناسي‌ها براي سهولت دستيابي استفاده‌كنندگان كتابخانه ديجيتالي به منابع اطلاعاتي موردنياز در اينترنت.
يكي ديگر از مجموعه‌هاي مهم كتابخانه‌هاي ديجيتالي، پايگاه‌هاي اطلاعاتي و مجموعه متن كامل مجلات علمي و تخصصي هستند كه هم اينك بخش عمده‌اي از آنها به‌صورت تجاري توسط ناشران و عرضه‌كنندگان اين‌گونه خدمات و محصولات قابل دسترسي هستند. به‌طور مثال، پايگاه‌هاي اطلاعاتي مجلات علمي و تخصصي الزيوير ساينس[20] ، ابسكو[21] ، امرالد[22] ، جان‌وايلي[23]، و كلوور[24] مي‌توانند بخش مهمي از منابع علمي موردنياز محققان را براي دسترسي به متن كامل مجلات در زمينه‌هاي تخصصي مختلف تأمين كنند.
اغلب اين سؤال مطرح مي‌شود كه پايگاه‌هاي اطلاعاتي فوق را كه حاوي صدها نشريه علمي و تخصصي تمام متن يا كتابشناختي هستند مي‌توان به خودي خود مصداقي از يك كتابخانه ديجيتالي به‌شمار آورد. در برخي تعاريف ارائه شده توسط محققان علوم رايانه، مي‌توان چنين تمايل و ديدگاهي را مبتني بر به‌شمار آوردن اين‌گونه خدمات و پايگاه‌ها به‌عنوان يك كتابخانه ديجيتالي، مشاهده كرد[25] . اما مبتني بر تعاريف ارائه شده توسط كتابداران كه كتابخانه ديجيتالي را سازمان به‌شمار مي‌آورند، نمي‌توان اين‌گونه خدمات را به تنهايي يك كتابخانه ديجيتالي محسوب كرد، اما در صورتي كه كتابخانه‌ها اين خدمات را مبتني بر نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان خود مشترك شده باشند، مي‌توانند به‌عنوان بخش مهمي از كتابخانه ديجيتالي مطرح باشند. به‌عبارت ديگر، اگرچه ممكن است دسترسي به متن كامل صدها مجله علمي و تخصصي و حوزه‌هاي مختلف براي استفاده‌كنندگان از يك كتابخانه دانشگاهي بسيار باارزش و با اهميت باشد، اما در يك كتابخانه عمومي كه استفاده‌كنندگان نيازهاي اطلاعاتي ديگري نيز دارند، از ارزش كمتري برخوردار هستند. اگر يك كتابخانه ديجيتالي نتواند مبتني بر نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان خود به انتخاب، گردآوري، و سازماندهي منابع اطلاعاتي در قالب ديجيتالي بپردازد و صرفآ از الگوهاي از پيش تعريف‌شده‌اي استفاده نمايد كه اغلب ناشران بزرگ آنها را ديكته مي‌كنند، به‌وظيفه اصلي خود يعني مجموعه‌سازي مبتني بر نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان عمل نكرده‌اند. به تعبير ديگر، هر فرد حقيقي يا حقوقي تنها با پرداخت حق‌اشتراك پايگاه‌ها و خدمات فوق مي‌تواند در مدت زمان بسيار كوتاهي مدعي ايجاد و راه‌اندازي كتابخانه ديجيتالي شود.
نكته ظريف ديگر اينكه در تعريف فدراسيون كتابخانه ديجيتالي بر "اطمينان از وجود مجموعه‌اي از آثار ديجيتال در مدت زمان طولاني" تأكيد شده است. همچنين، برخي تعاريف ارائه شده توسط محققان علوم كتابداري، به تسلط كتابخانه‌هاي ديجيتالي بر مالكيت و كنترل منابع ديجيتالي خود اشاره شده است. از اين‌رو، مثلا، كتابخانه‌اي كه امروز به‌واسطه اشتراك پايگاه‌ها و خدمات تجاري (نظير خدمات رُزنت در ايران) مدعي راه‌اندازي و اشتراك يك كتابخانه ديجيتالي شده است، در آينده نزديك ممكن است به دلايل مختلف نظير كسر بودجه براي تمديد اشتراك، غيرقابل دسترس شوند. بنابراين، اين موضوع از اهميت بسزايي برخوردار است كه كتابخانه‌ها خود بتوانند به توليد و ديجيتالي كردن بخش گسترده‌اي از منابع اطلاعاتي موردنياز استفاده‌كنندگان بپردازند تا از طريق آنان بتوانند دسترس‌پذير بودن منابع ديجيتالي را در مدت زمان طولاني تضمين كرده و بر مالكيت منابع ديجيتالي خود تسلط داشته باشند.
نتيجه‌گيري. مقالات و متون متعددي در زمينه كتابخانه‌هاي ديجيتالي منتشر شده است و ظاهرآ حجم انتشار اين مقالات به‌طور فزاينده‌اي در حال افزايش است. اين‌گونه مقالات قرار است جنبه‌هاي مختلف تحقيقات جاري در زمينه كتابخانه‌هاي ديجيتالي نظير محتوا و مجموعه، ابرداده، استانداردها، سازماندهي دانش، جنبه‌هاي حقوقي و اقتصادي، استفاده‌پذيري، و غيره را به‌منظور حل مسائل مختلف در اين زمينه مورد بحث و بررسي قرار دهند (26: 198-199)؛ در حالي كه بحران مربوط به كتابخانه‌هاي ديجيتالي، صرفآ با پرداختن به مسائل تحقيقاتي فوق برطرف نخواهد شد، بلكه مي‌توان اين‌طور استنباط كرد كه بحران كنوني كتابخانه‌هاي ديجيتالي مربوط به هويت و مفهوم واقعي اين پديده است كه هنوز به‌طور كامل شناخته نشده است و ابهاماتي در مورد عملكردهاي مورد انتظار از آن وجود دارد.
تعاريف تحقيقاتي ارائه شده، اغلب مسائل تحقيق را مورد توجه قرار داده‌اند. حال آنكه تعاريف ارائه شده از سوي كتابداران چالش‌هاي تجربي مرتبط با تبادل و انتقال كاركردها و خدمات كتابخانه‌هاي سنتي به محيط ديجيتالي را مدنظر قرار داده‌اند. متخصصان رايانه نيز كتابخانه ديجيتالي را به‌عنوان بستري براي جست‌وجو و بازيابي اطلاعات نظير پايگاه‌هاي اطلاعاتي به‌شمار آورده‌اند. كتابداران، تمايل دارند ديدگاهي كلان را از مفهوم كتابخانه‌هاي ديجيتالي ارائه دهند. آنها كتابخانه را سازماني مي‌دانند كه به انتخاب، گردآوري، سازماندهي، حفاظت، و نگهداري اطلاعات موردنياز استفاده‌كنندگان مي‌پردازد و سعي دارد بهترين بستر را براي دسترسي سريع و كارآمد به منابع اطلاعاتي فراهم سازد، اين همان مفهومي است كه قرن‌ها وجود داشته است و كتابداران از طريق نقش اجتماعي و تجاربي كه در رويارويي با نيازهاي اطلاعاتي استفاده‌كنندگان به‌دست آورده‌اند، باعث تكامل خدمات آن شده‌اند. با ظهور شبكه‌هاي رايانه‌اي و رسانه‌هاي ديجيتالي، كتابخانه‌ها در حال استفاده از نظام و محمل ديگري براي انتقال اطلاعات هستند. بنابراين، با توجه به چنين ديدگاهي كتابخانه‌هاي ديجيتالي را مي‌توان كتابخانه‌هاي آينده به‌شمار آورد كه سازمان آن به‌منظور انطباق با محيط ديجيتالي تغيير پيدا كرده است.
نقطه‌نظر نهايي اين مقاله از ديدگاه كتابدارانه اين است كه كتابخانه ديجيتالي، يك سازمان است با وظايف و مأموريت‌هاي مشابه كتابخانه‌هاي سنتي. منابع موجود در كتابخانه ديجيتالي بايد مبتني بر اصول مجموعه‌سازي و درنظر گرفتن نياز جامعه مخاطب گردآوري شود. همان‌طور كه در غرب تجربه شده است، اختصاص بودجه‌هاي دولتي يكي از مهم‌ترين دلايل پرداختن به موضوع كتابخانه‌هاي ديجيتالي بوده است. در كشور ما نيز ظاهرآ بودجه چند ده ميلياردي تكفا نيز به اندازه كافي وسوسه يا انگيزه واقعي ايجاد چنين بستري را در برخي وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها، سازمان‌هاي دولتي، و جز آن ايجاد كرده است. با نگاهي كتابدارانه كه كتابخانه ديجيتالي را يك سازمان با خدمات و اهداف كتابخانه‌هاي سنتي مي‌پندارد، هنگامي مي‌توان مدعي ايجاد چنين بستري شد كه سياست‌هاي اطلاع‌رساني، خدمات، و عملكردهاي مورد انتظار از يك كتابخانه در محيط غيرديجيتالي به‌صورت سازمان يافته جايگاه خود را به‌دست آورده باشد. در غير اين‌صورت، ديدگاه ما نيز با ديدگاه متخصصان علوم رايانه كه كتابخانه ديجيتالي را يك پايگاه اطلاعاتي يا نظام ذخيره و بازيابي اطلاعات پيشرفته تلقي مي‌كنند، تفاوتي نخواهد داشت.
مآخذ: 1) آرمز، ويليام واي. كتابخانه‌هاي ديجيتال. ترجمه زهير حياتي و هاجر ستوده. تهران: نشر كتابدار، 1380؛
2) Arms, W.Y. "Automated Digital Libraries: How Effectively Can Computers be Used for the Skilled Tasks of Professional Librarianship?". D-Lib Magazine. Vol.6, No. 7-8 (2000). [On-line]. Available: http://www.alib.org/ dlib/july00/arms/07arms.html. [1Sept.2003]; 3) Battin, P. "Leadership in a Transformation Age". In B.L. Hawkins and P. Battin. The Mirage of Continuity: Reconfiguring Academic Information Resources for the 21st. Century. Washington, DC: Council on Library and Information Resources and the Association of American Universities, 1998, PP.260-270; 4) Borgman, C.L. "Digital Libraries and the Continuum of Scholarly Communication". Journal of Documentation. Vol.56, No.4 (2000): 412-430; 5) Idem. From Gutenberg to the Global Information Infrastructure: Access to Information in the Networked World. Cambridge, MA: MTT Press, 2000; 6) Idem. "National Electronic Library Workshop Report". In E.A. Fox. Sourcebook on Digital Libraries: Report for National Science Foundation. [sl]: National Science Foundation, 1992; 7) Idem. "What are Digital Libraries? Competing Visions". Information Processing and Management. Vol.35, No.3 (1999): 227-243; 8) Chen. H. "Introduction to the Special Topic Issue (Digital Library)". Journal of the American Society for Information Science. Vol.53, No.3 (2002): 213-215; 9) Chowdhury, G.G. "Digital Libraries and Reference Services: Present and Future". Journal of Documentation. Vol.58, No.3 (2002): 258-283; 10) Deegan, M; Tanner, S. Digital Futures: Strategies for the Information Age. London: Library Association Publishing, 2002; 11) Digital Library Federation. "A Working Definition of Digital Library", 1999. [On-line]. Available: http:// www. clir. org/ diglib/ dldefintion.htm. [13 Sept. 2003]; 12) "Digital Libraries Initiative, National Science Foundation-Phase 2". [On-line]. Available: http://www.dli2.nsf.gov/under.html. [3Dec.2003]; 13) Downs, R.R.; Friedman, E.A. "Digital Library Support for Scholarly Research". Information Processing and Management. Vol.35, No.3 (1999): 281-291; 14) Fox,E.A. and [et.al]."Digital Libraries".Communications of the ACM. Vol.32, No.4, Special Issue (1995): 22-28; 15) Greenberg, D. "Camel Drivers and Gatecrahers. Quality Control in the Digital Research Library". In B.L. Hawkins and P. Battin. The Mirage of Continuity: Reconfiguring Academic Information Resources for the 21st. Century. Washington, DC: Council on Library and Information Resources and the Association of American Universities,1998, PP.105-116; 16) Kochtanek, T.R.; Hein, K.K. "Delphi Study of Digital Libraries". Information Processing and Management. Vol.35, No.3 (1999): 245-254; 17) Library of Congress Subject Heading. [CD-Rom]. US: Library of Congress, 2000; 18) "LISA (Library and Information Science Abstract)", 2003. [On-line]. Available: http://utdbase.ut.ac.ir. [10 Sept. 2003]; 19) Lesk. M.E. Practical Digital Libraries, byted, and Bucks. San Francisco: Morgan Kaufman, 1997; 20) Lynch, C.A. Accessibility and Integrity of Networked Information Collections. Washington:Office of Technology Assessment, 1993; 21) Lynch, C.A.; Garcia-Molina, H. "Interoperability, Scaling, and the Digital Libraries Research Agenda, 1995. [On-line]. Available" http://www. hpcc.gov/reports/reports- nco/iita-dlw/main.html. [6 March. 2000]; 22) Marchionini, G.; Fox, E. A. "Progress toward Digital Libraries: Augmentation Through Integration".Information Processing and Management. Vol.35, No.3 (1999): 219-225; 23) Milstead, J. ASIS Thesaurus of Information Science and Librarianship.2nd. ed. New Jersey: Information Today, 1998; 24) Sarzcevic, T. Digital Library Evaluation: Toward Evolution of Concepts". Library Trends. Vol.49, No.2 (2000): 350-356; 25) Schwartz, C. "Digital Libraries: an Overview". The Journal of Academic Librarianship. Vol.26, No.6 (2000): 385-395; 26) Shiri, A. "Digital Library Research: Current Developments and Trends". Library Review. Vol.52, No.50 (2003): 198-202; 27) Sloan, B. (1998). "Service Perspectives fot the Digital Library Remote Reference Services". Library Trends, Vol.47, No.1 (1998): 117-143; 28) Sreenivasulu. V. "The Role of a Digital Librarian in the Management of Digital Information System". The Electronic Library. Vol.18, No.1 (2000): 12-20.
كيوان كوشا
[1]. Digital Libraries
[2]. Literature Review
[3]. User Interfaces
[4]. Journal of the American Society of Information Science and Technology (JASIST)
[5]. Information and Processing Management (IPM)
[6]. Library Trends
[7]. Saracevic
[8]. Greenberg
[9]. Battin
[10]. Deegan
[11]. Downs
[12]. Digital Libraries Federation
[13]. Digital Libraries Initiative
[14]. Electronic Library
[15]. Virtual Library
[16]. Hybrid Library
[17].اين پايگاه خود داراي يك اصطلاحنامه تخصصي كتابداري و اطلاع‌رساني است كه به‌منظور افزايش كارآيي جست‌وجو در اين پايگاه طراحي شده است.
[18]. ASIS Thesaurus of Information Science and Librarianship
[19]. Directory of Open Access Journals (DOAJ)
[20]. Elsevier Science
[21]. EBSCO
[22]. Emerald
[23]. John Wiley
[24]. Kluwer
[25]. دانشگاه آزاد اسلامي و دانشگاه صنعتي اميركبير چنين ديدگاهي را از يك كتابخانه ديجيتالي ارائه داده‌اند كه صرفآ مبتني بر اشتراك پايگاه‌هاي اطلاعاتي و نشريات الكترونيكي از ناشران بزرگ دنياست
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی