گلستان، كتابخانه‌هاي. استان گلستان در شمال ايران و حاشيه جنوب شرقي درياي خزر قرار دارد. از شمال به كشور تركمنستان، از غرب به درياي خزر و استان مازندران، از جنوب به استان سمنان، و از شرق به استان خراسان محدود مي‌شود. اين استان در دي ماه 1376 با تصويب مجلس شوراي اسلامي از استان مازندران جدا شد.

استان گلستان با مساحتي برابر ۲۲۲۲۰كيلومترمربع، داراي 11 شهرستان، 18 شهر، 16 بخش، 45 دهستان، و 1077 آبادي است. شهرستان‌هاي اين استان عبارتند از: آزادشهر، آق‌قلا، بندرتركمن، بندرگز، راميان، علي‌آباد، كردكوي، كلاله، گرگان، گنبد، و مينودشت. مركز استان گلستان شهر گرگان است و (طبق آمار 1383)، جمعيت آن 691,613,1 نفر است.

مردم ساكن در اين استان را دو گروه عمده فارس‌ها (شامل بوميان و مهاجران) و تركمن‌ها(شامل دو تيره يموت و گوكلان) تشكيل مي‌دهند. فارس‌ها عمدتآ به لهجه‌هاي گرگاني و مازندراني، و تركمن‌ها در عين آشنايي با زبان فارسي، به زبان تركمني تكلّم مي‌كنند (:8 1، 3). اقتصاد و معيشت مردم بيشتر بر اساس كشاورزي، باغداري، صنعت، دامداري، و شيلات قرار دارد (:3 17).

تاريخچه. از حدود ششصد سال قبل از ميلاد مسيح، در نوشته‌هاي مورخان يوناني و در حجاري‌هاي عهد هخامنشيان، از استان گلستان (جلگه گرگان) به‌عنوان سرزميني آباد و فعال ياد شده است؛ هرودوت نام آن را "پارتن" و نويسندگان قديم آن را "هيركانيا" ضبط كرده‌اند و در كتاب اوستا از آن با نام "وهركانا" ياد شده است. مسلمانان به سركردگي يزيد بن مهلّب در 98ق. گرگان را فتح كردند و چندي بعد، اين منطقه به مركز مخالفان اموي و مأمن پيروان علي (ع) تبديل شد (:6 47-48). اين سرزمين تا قرن هفتم به ايالت گرگان (جرجان) و از قرن هفتم تا چهاردهم به ايالت استرآباد موسوم بوده است و در عهد صفويه بدان دارالمؤمنين مي‌گفته‌اند (:8 2). از وقايع مهم و تاريخي اين سرزمين تشكيل دولت آل زيار است.


از مشاهير گرگان مي‌توان ميرمحمدباقر استرآبادي (-1040ق.)، معروف به ميرداماد؛ و ابوالقاسم ميرفندرسكي استرآبادي (970-1050ق.) از فيلسوفان عصر صفوي را نام برد؛ سيداسماعيل جرجاني (مؤلف ذخيره خوارزمشاهي)؛ عبدالقاهر جرجاني (مؤلف اسرارالبلاغه و دلايل الاعجاز)؛ و فخرالدين اسعد گرگاني (سراينده منظومه ويس و رامين) نيز از جمله ناموران دانش و ادب سرزمين گرگان هستند (:8 2).

نخستين چاپخانه سربي در گرگان در 1307 ش. تأسيس شد (:12 181). فعاليت نشر و نشريات به‌دليل ضعف مالي، عدم استقبال مردم، و ضعف كيفيت كارها در منطقه گرگان سابقه‌اي ديرپا ندارد، كار انتشار روزنامه، هفته‌نامه، و گاهنامه موقت و كم رونق بوده است (:11 231).

در حال حاضر، هفته‌نامه‌هاي گلشن مهر، گلستان نو، همزيستي، سليم و حريف؛ دوهفته‌نامه صحرا؛ ماهنامه خودآزما؛ و فصلنامه‌هاي مختومقلي فراغي و بايراق در گرگان منتشر مي‌شوند (10).

نخستين كتابخانه‌هاي اين ناحيه متعلق به قرن 11 قمري است. كتابخانه استرآباد در عصر صفوي (قرن 11) "كتابخانه حسين اردبيلي‌نژاد استرآبادي" نام داشته است. در عصر قاجار هم در بعضي مدارس و خانه‌هاي بعضي از فضلا و ادبا كتابخانه‌هايي وجود داشته است.

كتابخانه‌هاي عمومي. نخستين كتابخانه عمومي شهر گرگان در 1339 شمسي و با هزينه شهرداري شكل گرفت و در عمل از 1345-1346 با 952 جلد كتاب فعاليت خود را آغاز كرد. اين كتابخانه در 1358 به ساختمان فعلي آن در پارك شهر منتقل و كتابخانه عمومي شماره يك گرگان ناميده شد. هم‌اكنون با 815,21 جلد كتاب، 2168 عضو، و 6 كارمند و با نام كتابخانه شماره يك به ارائه خدمت به مردم مي‌پردازد. از ديگر كتابخانه‌هاي عمومي اين استان كتابخانه عمومي بشارت گرگان (تأسيس 1356، مجموعه 887,13 جلد، اعضا 609 نفر و كارمند 6 نفر)؛ كتابخانه عمومي علي‌آباد كَتول (،1376 مجموعه 609,16 جلد، اعضا 597 نفر، و كارمند 2 نفر)؛ كتابخانه عمومي راميان (1351، مجموعه 1160 جلد، اعضا 748 نفر، و كارمند 2 نفر)؛ كتابخانه عمومي شماره يك گنبد (1354، مجموعه 8948 جلد، اعضا 1132 نفر، و كارمند 2 نفر)؛ و كتابخانه عمومي بندرتركمن(1350، مجموعه 185,13 جلد، اعضا 760 نفر، و كارمند 3 نفر) نام برد. طبق آمار ،1382 تعداد كل كتابخانه‌هاي عمومي استان 26 باب، با مجموعه
706,212 جلد كتاب و 431,70 مجله، و 211,14 عضو فعال بوده و سهم 73/1 درصد را در بين كل كتابخانه‌هاي عمومي كشور دارد (:2 1-3). كتابخانه مسجد جامع گرگان هم به همت حاج محمدرضا ميبدي در 1354ش. تأسيس شد و هم‌اكنون با 000,30 جلد كتاب و بيش از 150 نفر عضو و 3 كارمند به ارائه خدمات عمومي مي‌پردازد (4). بر اساس آمار 1382 تعداد كتابخانه‌هاي عمومي اين استان 24 باب، تعداد كتاب‌هاي موجود 548,263 جلد، تعداد اعضا 770,16 نفر و تعداد مراجعان 450,152 نفر است (13).

كتابخانه‌هاي كودكان و نوجوانان. نخستين كتابخانه كودكان و نوجوانان در استان در 1356ش. در گرگان تأسيس شد. طبق آمار سال 1382، تعداد اين مراكز 6 واحد است كه شامل مركز فرهنگي هنري گرگان (مجموعه 480,11 جلد، 1444 نفر عضو)؛ مركز فرهنگي ـ هنري گنبد (،1356 مجموعه 348,12 جلد، و 1107 نفر عضو)؛ مركز فرهنگي ـ هنري بندرتركمن (1359، مجموعه 987,12 جلد، 873 نفر عضو)؛ مركز فرهنگي ـ هنري دَلَند (1373، مجموعه 7255 جلد، و 396 نفر عضو)؛ و مركز فرهنگي و هنري كلاله (1382، مجموعه 4347 جلد، و 336 نفر عضو) است(7).

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. در مجموع، تعداد كل كتابخانه‌هاي آموزشگاهي موجود در سطح استان، اعم از كودكستاني، ابتدايي، راهنمايي، و دبيرستاني (متوسطه، هنرستان، و پيش‌دانشگاهي) 711 باب است كه تعداد كل مجموعه آنها بالغ بر 927,371,1 جلد و مساحت آنها برابر 042,177 مترمربع و شاخص سرانه كتاب به‌ازاي هر فراگير 47/3 است. كل كاركنان شاغل در اين كتابخانه‌ها 128 نفر است (:9 9).

كتابخانه‌هاي تخصصي. از جمله كتابخانه‌هاي تخصصي قابل ذكر كتابخانه سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان گلستان (1377، مجموعه 5308 جلد، و كارمند 2 نفر) است (:12 129). كتابخانه سازمان جهاد كشاورزي (،1370 مجموعه 1625 جلد، كارمند 1 نفر)، و 36 باب كتابخانه روستايي تحت‌نظر آن سازمان، كتابخانه اداره‌كل مخابرات استان (1380، مجموعه 1400 جلد)، كتابخانه اداره برق گرگان (1379، مجموعه 1512 جلد)، كتابخانه سازمان بهزيستي استان، و كتابخانه شوراي شهر گرگان نيز قابل ذكرند. بر اساس آمار 1382 تعداد كتابخانه‌هاي تخصصي اين استان 11 باب و موجودي آنها 620,36 جلد كتاب است (13).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. كتابخانه مركزي دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان در 1342ش. تأسيس
شد و طبق آمار سال 1382، بيش از 000,42 جلد كتاب، 435 عنوان مجله داخلي و خارجي و 2195 عنوان غيرادواري دارد و تمامي اعضا از امكانات دسترسي پيوسته به منابع در تالار كتابخانه بهره مي‌برند. اين دانشگاه 10 كتابخانه اقماري ديگر در دانشكده‌ها و مراكز شهرستان‌ها دارد (:5 11).

از كتابخانه‌هاي تابعه دانشگاه علوم پزشكي گلستان مي‌توان به كتابخانه دانشكده پزشكي (1371، مجموعه 6686 جلد، اعضا 359 نفر، و كارمند 2 نفر)؛ كتابخانه دانشكده پرستاري ـ مامايي بويه (1346، مجموعه 7922 جلد، اعضا 434 نفر، و كارمند 3 نفر)؛ كتابخانه دانشكده پيراپزشكي (1374، مجموعه 5872 جلد، اعضا 363 نفر، و كارمند 2 نفر) نام برد. همچنين كتابخانه‌هاي مركز آموزشي ـ درماني پنج آذر با 3905 جلد؛ مركز آموزشي ـ درماني دزياني با 1421 جلد؛ و مركز آموزشي ـ درماني طالقاني با 1117 جلد از كتابخانه‌هاي تخصصي اين دانشگاه هستند كه همه آنها از رده‌بندي كتابخانه ملي پزشكي امريكا بهره جسته‌اند (:1 33). طبق آمار 1382 تعداد كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين استان 9 باب، موجودي آنها 468,127 جلد، تعداد اعضا 8198 نفر و تعداد مراجعان 25860 نفر است (13).

 مآخذ: )1 آمار و مشخصات واحدهاي بهداشتي، درماني استان گلستان در سال .1382 گرگان: دانشگاه علوم پزشكي گلستان، معاونت پژوهشي، 1383 (پلي‌كپي)؛ )2 بررسي وضعيت توصيفي كتابخانه‌هاي عمومي استان گلستان.  ]گرگان[: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي استان گلستان، اداره امور كتابخانه‌ها، 1382 (پلي‌كپي)؛ 3) جغرافياي استان گلستان. تهران: وزارت آموزش و پرورش، سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، 1379؛ )4 دهقان، زين‌العابدين. كتابخانه مسجد جامع گرگان، گرگان. مصاحبه. 6 خرداد 1383؛ )5 راهنماي دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي گرگان. گرگان: دانشگاه علوم كشاورزي و منابع طبيعي، معاونت پژوهشي، 1382؛ 6) شعباني، خليل. "تقسيمات كشوري استان گلستان". در تاريخ گرگان از دوران باستان تا عصر حاضر (مجموعه مقالات). به‌كوشش زنان پژوهشگر تاريخ. تهران: برگ زيتون، 1381، ص 46-؛50 7) فرم جمع‌بندي نتايج آمارگيري ساليانه مراكز فرهنگي هنري در سال 1382. ]گرگان[: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان استان گلستان، ،1382 (پلي‌كپي)؛ )8 گلستان در يك نگاه. گرگان: سازمان ايرانگردي و جهانگردي استان گلستان، 1381؛ 9) ليست مدارس و تعداد كتاب و كتابخانه. ]گرگان[: اداره‌كل آموزش و پرورش استان گلستان، گروه طرح و برنامه، 1383 (پلي‌كپي)؛ 10) مشخصات نشريات محلي استان گلستان. ]گرگان[: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي استان گلستان، روابط عمومي، 1382 (پلي‌كپي)؛ )11 معطوفي، اسدا.... تاريخ فرهنگ و ادب گرگان و استرآباد: خلاصه‌اي از تاريخ ادبيات ايران، گرگان و استرآباد. گرگان: مؤسسه فرهنگي و انتشاراتي پديده گرگان، 1376؛ )12
نتايج بررسي و ارزشيابي كتابخانه‌هاي سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان‌ها در سال 1380-1381. تهران: سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور، معاونت امور پشتيباني، مركز مدارك علمي و انتشارات، 1382؛ )13 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. نامه اداري. مورخ 13 شهريور .1384

  حيدر مختاري؛ مريم بني‌صفار