لهستان، كتابخانه‌هاي. سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
لهستان، كتابخانه‌هاي. اين جمهوري اروپاي شرقي از شمال به درياي بالتيك و ليتواني، از شرق به بلاروس و اوكراين، از جنوب به جمهوري‌هاي چك و اسلواكي، و از غرب به آلمان محدود است. جمعيت آن (طبق آمار سال )2005 144,635,38 نفر و مساحت آن 677,312 كيلومترمربع و زبان رسمي آن لهستاني است.
تاريخچه. كشور لهستان از اواسط قرن دهم وجود داشته است، به استثناي سال‌هاي 1795-1918 كه قلمرو آن تجزيه و ضميمه كشورهاي همسايه‌اش روسيه، پروس، و اتريش شد. قديمي‌ترين كتاب‌ها در كشور نسخ خطي بود كه پس از گرويدن مردم به آيين مسيحيت، توسط روحانيون كاتوليك براي امور تبليغي وارد شد. در ابتداي قرن 11 نخستين كتابخانه لهستان و نيز كتابخانه‌هاي كليساهاي جامع، صومعه‌ها، و انجمن‌هاي ديني در گن‌يزنو، پوزنان، و كراكوف ايجاد شد. در 1364، كتابخانه دانشگاه ياگيلونيان[1] به همراه خود دانشگاه در كراكوف تأسيس شد. در 1473، نخستين چاپخانه در كراكوف تأسيس شد و نخستين كتاب چاپي به زبان لهستاني در 1513 انتشار يافت (اكثر آثار چاپي قديم به زبان لاتين بوده است). نخستين كتابخانه‌هاي شهري در پوزنان و گدانسك (دانزيگ) در سال‌هاي 1523 و 1596 ايجاد شد.
چاپخانه‌ها در قرن شانزدهم در شهرهاي وروتسلاف (بُرسلا)، گدانسك، و مالبورك (مارينبورك) پديدار شدند. صنعت چاپ همراه با اصلاحات و سپس همراه با ضداصلاحات در سرتاسر كشور پراكنده شد. همچنين در قرن شانزدهم كتابخانه‌هاي خصوصي سلطنتي و حرفه‌اي، ابتدا در كراكوف و سپس در ديگر مراكز شروع به رشد كرد. رشد كتابخانه‌ها نيز مانند چاپخانه‌ها با رنسانس، دوره اصلاحات، و ضداصلاحات مصادف بود. هر چند در قرن هفدهم، جنگ در پيشرفت كشور و كتابخانه‌هايش وقفه ايجاد كرد. نيمه دوم قرن هجدهم، به‌ويژه پس از ايجاد كميسيون آموزش و پرورش (نخستين وزارت آموزش و پرورش در اروپا) شاهد تجديد حيات بود. در 1780، مجلس مقرر داشت انتشارات جديد به كتابخانه زايوسكي در ورشو و كتابخانه فرهنگستان ويلنو واسپرده شود و در 1783 نخستين قانون درباره جايگاه حقوقي حرفه كتابداري از مجلس گذشت.
به‌دنبال تجزيه لهستان و از بين رفتن حكومت آن، كتابخانه‌هاي بزرگ اشرافي و كتابخانه‌هاي بنيادها نقش مهمي در اين كشور بازي كردند. بانيان آن كتابخانه‌ها، مجموعه‌هاي نويسندگان لهستاني و آثار گذشته كشور را گردآوري كردند. در 1918 پس از استقلال لهستان، گروهي از كتابخانه‌هاي عمومي، تخصصي، مدارس، و دانشگاهي تأسيس يا بازگشايي شد. كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين دوره از نظر حرفه كتابداري بسيار ارتقا يافتند. هر دو جنگ جهاني به خصوص جنگ جهاني دوم، خسارت‌هاي فوق‌العاده‌اي را براي كتابخانه‌هاي لهستان به‌بار آوردند. قانون كتابخانه 1946 (كه با تصويب قانون 1967 لغو شد) براي هزاران كتابخانه جديد آموزشگاهي، عمومي، تخصصي، اتحاديه‌هاي تجاري، دانشگاهي، آموزشگاهي، و نيز براي مراكز آموزش كتابداري و نظام دولتي مديريت كتابخانه پشتوانه قانوني ايجاد كرد.
كتابخانه ملي. انديشه ايجاد كتابخانه ملي لهستان در قرن هجده توسط برادران زايوسكي مطرح شد. آنها مجموعه‌هاي شخصي خود را اساس كتابخانه عمومي قرار داده و بدين‌ترتيب همه نوشته‌هاي لهستاني را يكجا گرد آوردند. كتابخانه ملي كه در 1747 در ورشو گشايش يافت، به‌عنوان هديه به ملت لهستان تقديم شد. اين كتابخانه با موجودي تقريبي 000,400 جلد يكي از بزرگ‌ترين مجموعه‌هاي اروپا بود. به‌دنبال از دست رفتن استقلال لهستان، مجموعه‌هاي كتابخانه ملي مصادره شد و به سن‌پترزبورگ انتقال يافت.
پس از استقلال دوباره لهستان در 1928، يك كتابخانه ملي در ورشو تأسيس شد. منابع آن شامل بخشي از موجودي بازيافته كتابخانه زايوسكي و ديگر مجموعه‌هاي تاريخي بود. طي جنگ جهاني دوم كتابخانه ملي بمباران شد و مجموعه‌هاي آن را سربازان نازي به آتش كشيدند. نابودي گنجينه‌هاي راپرزويل[2] و باتيگنولز[3] و مجموعه‌هاي ويژه كتابخانه (شامل 000,20 نسخه خطي، 2200 كتاب چاپي اوليه، 000,80 جلد كتاب قديمي، و 000,100 قطعه آثار هنري) از خسارت‌هاي جبران‌ناپذير جنگ بود.
كتابخانه ملي در ورشو، كتابخانه مركزي دولتي است كه امروزه محل واسپاري تمام انتشارات لهستان و آثار درباره آن است. همچنين كتابخانه‌اي پژوهشي و عمومي با تخصص علوم انساني و مركز كتابشناسي ملي و صاحب بزرگ‌ترين مجموعه آثار در لهستان درباره كتابداري، اطلاع‌رساني، كتاب و علوم آرشيوي است. علاوه بر اين، كتابخانه مرجع اطلاع‌يابي درباره موجودي كتابخانه‌هاي لهستان به زبان‌هاي لهستاني و خارجي و مركز پژوهش در زمينه‌هاي كتابداري، كتابخواني، علم اطلاع‌رساني، كتابشناسي، و تاريخ كتاب و كتابخانه است. طيف وسيع فعاليت‌ها به كتابخانه ملي و نظام اطلاع‌رساني كشور اهميت استراتژيك مي‌دهد و در طرح‌هاي همكاري بين‌المللي آن را به‌صورت يك شريك مهم مطرح مي‌سازد.
كتابخانه ملي حدود 950 نفر كارمند دارد. مجموعه‌هاي آن با بيش از 000,500,4 جلد كتاب و ديگر مواد در 1991 به ساختمان جديدي با وسعت 000,62 مترمربع منتقل شد. منابع آن در سال 2003 عبارتند از: بيش از 849,799,2 جلد كتاب منتشر شده پس از سال 1800، بيش از 000,522 نشريه ادواري مربوط به همان دوره، و بيش از 000,406,1 سند مربوط به قرن 19 و 20، حدود 400,13 نسخه خطي، و بيش از 300,170 جلد كتاب منتشر شده مربوط به سال‌هاي پيش از 1800، تعداد 000,93 قطعه موسيقي، 700,23 نوار ضبط شده، 400,321 نقاشي و عكس چاپي، 200,65 نقشه جغرافيايي، و 800,143 ريزفيلم.
كتابخانه ملي توليدكننده كتابشناسي‌هاي ملي، گذشته‌نگر، و تخصصي؛ فهرست‌هاي انتشارات خارجي در كتابخانه‌هاي لهستان؛ آمار انتشارات و آمار كارهاي كتابخانه‌هاي عمومي؛ و برگه‌هاي چاپي فهرست كتابخانه‌هاست. همچنين تهيه فهرستنويسي در حال انتشار، تهيه استانداردهاي كتابشناسي و كتابخانه‌ها، ارائه خدمات مشاوره‌اي و پژوهش در زمينه مطالعه و علوم كتابداري، اطلاع‌رساني علمي، كتابشناسي، و تاريخ كتاب و كتابخانه را برعهده دارد. اكثر اين كارها را مؤسسه كتابشناسي و مؤسسه كتاب و مطالعه كه به كتابخانه ملي وابسته‌اند، صورت مي‌دهند.
كتابخانه‌هاي دانشگاهي. در لهستان 91 مؤسسه آموزش عالي وجود دارد كه هر كدام با يك كتابخانه مركزي و اكثر آنها با چندين كتابخانه گروهي و سازماني در ارتباط هستند. موجودي كل اين كتابخانه‌ها حدود 000,000,41 جلد است. شبكه 11 كتابخانه مركزي دانشگاهي، شامل 300 كتابخانه، مربوط به گروه‌هاي آموزشي است. شبكه فني داراي 19 كتابخانه مركزي و 290 كتابخانه گروه‌هاي آموزشي است. در 10 مدرسه پزشكي، 9 مدرسه كشاورزي، 10 مدرسه عالي تعليم و تربيت، 5 مدرسه اقتصاد، 6 مدرسه عالي تربيت‌بدني، 16 مدرسه هنر، موسيقي و تئاتر، 7 مدرسه الهيات، و 2 مدرسه نيروي دريايي كتابخانه وجود دارد.
كتابخانه دانشگاه ياگيلونيان كه در 1364م. تأسيس شد، از قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي اروپاست و غني‌ترين مجموعه آثار چاپي پيش از سال 1800 را دارد. منابع آن در سال 2003 شامل 328,501,3 جلد كتاب، 130,615 نشريه ادواري، 911,25 نسخه خطي، 632,3 اينكونابولا، 800,100 اثر منتشرشده قبل از 1800، تعداد 515,47 اثر ترسيمي، و 842,34 نقشه است. در كتابخانه‌هاي دانشگاه پوزنان، ورشو (تأسيس 1817)، و وروتسلاف نيز مجموعه‌هاي قابل توجهي وجود دارد.
كتابخانه‌هاي عمومي. در 1990، بيش از 300,10 كتابخانه عمومي (با احتساب شعبه‌ها) موجود بود كه بيش از 000,783,136 جلد كتاب و 000,541,2 ماده كتابخانه‌اي در مجموعه‌هاي ويژه داشتند. كتابخانه‌هاي عمومي لهستان شامل 49 كتابخانه استان، شهر، كتابخانه‌هاي مناطق روستايي، و شعبه‌هاي آنهاست. حدود 000,19 شعبه عمدتآ در مناطق روستايي وجود دارد كه كاركنان آنها را داوطلبان تشكيل مي‌دهند. به‌طور متوسط كشور براي هر 3500 نفر جمعيت و هر 604 نفر استفاده‌كننده يك كتابخانه يا شعبه كتابخانه با سرانه 20 جلد كتاب دارد. بيش از 20 درصد مردم لهستان از كتابخانه‌هاي عمومي استفاده مي‌كنند.
كتابخانه‌هاي تخصصي. در مؤسسه‌هاي مختلف پژوهشي، تعليم و تربيت، تجاري، و علمي كتابخانه وجود دارد. مهم‌ترين آنها مجموعه‌هاي پژوهشي 75 كتابخانه فرهنگستان علوم لهستان با موجودي كل 000,122,5 جلد و به‌علاوه مجموعه‌هاي ويژه است. اين مجموعه‌ها شامل كتابخانه‌هايي در وروتسلاف (بنياد ملي اوسولينيسكي)، گدانسك، كورنيك، كراكوف، و ورشو مي‌شود. ديگر مجموعه‌هاي مهم عبارتند از: كتابخانه پزشكي اصلي ورشو، كتابخانه مركزي كشاورزي، كتابخانه مركزي ارتش، كتابخانه مجلس، و كتابخانه‌هاي 28 مؤسسه پژوهشي علمي. در مجموع بيش از 3800 كتابخانه فني در شركت‌هاي اقتصادي و 232 كتابخانه در مؤسسه‌هاي پژوهشي وجود دارد. مجموعه اين گروه از كتابخانه‌ها در كل به 000,000,103 جلد كتاب و ديگر مواد بالغ مي‌شود.
حرفه كتابداري. انجمن كتابداران لهستان كه در 1917 تأسيس شد، يكي از اعضاي مؤسس ايفلا در 1926 است كه مدت‌ها چه از طريق انتشارات و آموزش كتابداري و چه از طريق اجراي سياست‌ها در امور كتابداري لهستان، نقش هدايت‌كننده داشته است. انجمن، آثاري درباره كتابداري نظري و عملي و درباره كتابشناسي منتشر كرده است و فصلنامه >مجله كتابداري<[4] ، دو ماهنامه >كتابدار<[5] و >مشاور كتابدار<[6] را منتشر مي‌كند. قانون كتابخانه مصوب 1968
جايگاه قانوني حرفه كتابداري را تعيين كرده است. در 14 مؤسسه آموزش عالي و در دبيرستان‌ها، به‌صورت نيمه‌وقت و تمام‌وقت آموزش كتابداري ارائه مي‌شود. دانشگاه وروتسلاف، درجه دكتراي پيشرفته كتابداري و چند دانشگاه ديگر برنامه‌هاي معمولي دكترا را در زمينه كتابداري و اطلاع‌رساني ارائه مي‌دهند.
مآخذ:
1) Encyklopedia Wiedzy o Ksiazce (Encyclopedia of the Book),1971; 2) Encyklopedia WspÆiczesnego Bibliotekrstwa Polskiego (Encylopedia of Modern Polish Librarianship), 1976; 3) Pocznik Statystyczny 1990 (Statistical Yearbook for 1990), 1990; 4) Polish Library Today, Vol.1 (1991).
يان والوچ[7] (WELIS)
ترجمه فاطمه مهاجري
[1]. Jagiellonian
[2]. Rapperswil
[3]. Batignolles
[4]. Przeglad Biblioteczny
[5]. Bibliotekarz
[6]. Poradnik Bibliotekarza
[7]. Jan Walosz
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی