بنیاد مختومقلی فراغی

كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي[1] . كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي، كتابخانه‌هايي هستند كه در كالج‌ها و دانشكده‌هاي مستقل يا در دانشكده‌ها و ساير واحدهاي آموزشي در يك دانشگاه ايجاد مي‌شوند. مأموريت اوليه اين كتابخانه‌ها پشتيباني از برنامه‌هاي آموزشي و پژوهشي دانشكده مربوط است. از اين‌رو، مجموعه و خدمات خود را بر اساس پيشبرد اهداف آموزشي و پژوهشي دانشكده طراحي، برنامه‌ريزي، و اجرا مي‌كنند. كتابخانه دانشكده‌اي كه به دانشجويان تحصيلات تكميلي به‌خصوص دانشجويان دوره دكترا خدمت مي‌كند با كتابخانه دانشكده‌اي كه بيشترين برنامه‌هاي آموزشي آن را دوره‌هاي كارداني تشكيل مي‌دهد، متفاوت است. در دانشكده‌هايي كه به پژوهش بيش از آموزش مي‌پردازند به مجموعه‌هاي جامع نياز است، در حالي كه دانشكده‌هاي داراي دوره‌هاي كارداني بر كتاب‌هاي درسي و منابع روز و مواد غيركتابي تمركز بيشتري دارند. به‌همين دليل اين نوع كتابخانه‌ها را "مركز منابع آموزشي"[2]  هم مي‌نامند.

كتابخانه‌هاي دانشجويي. كتابخانه‌هاي دانشجويي مجموعه‌هاي كوچك غيرتخصصي و غيردرسي هستند كه معمولا در دانشكده‌ها و در اتاق كوچكي توسط دانشجويان ايجاد مي‌شوند.

در دايره‌المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني از عبارت Student Library به مدخل Undergraduate Library (به معني كتابخانه دوره‌هاي كارشناسي و پايين‌تر) ارجاع داده شده است. اين كتابخانه‌ها علاوه بر برآوردن نيازهاي آموزشي دانشجويان، به پرورش مهارت‌هاي ايشان براي استفاده از كتابخانه‌هاي علمي، پژوهشي، و دانشگاهي كمك مي‌كنند. همچنين باعث افزايش سطح سواد اطلاعاتي دانشجويان مي‌شوند.

كتابخانه‌هاي تخصصي. در متون، تعبيرهاي گوناگوني براي كتابخانه تخصصي به چشم مي‌خورد، مانند كتابخانه اختصاصي، كتابخانه پژوهشي، مركز اطلاعات، كتابخانه تخصصي تحقيقاتي، و مركز خدمات اطلاع‌رساني. عبارت كتابخانه تخصصي بر مفهوم عملي و كاركرد اين نوع كتابخانه تأكيد دارد. استانداردهاي كتابخانه‌هاي تخصصي ايران، كتابخانه تخصصي را "كتابخانه‌اي براي سازمان‌هاي تحقيقاتي با هدف رفع نيازهاي ويژه آن سازمان" تعريف كرده است. اين اصطلاح مراكز  خدمات اطلاع‌رساني را نيز دربرمي‌گيرد و كتابخانه‌هاي تحقيقاتي كه با مجموعه‌هاي تخصصي خود، خدمات اطلاعاتي ويژه‌اي را به گروهي از كاربران و پژوهشگران ارائه مي‌دهند نيز كتابخانه تخصصي محسوب مي‌شوند

كتابخانه‌هاي باستان و قرون وسطي. سخن در باب تاريخ تشكيل نخستين كتابخانه مبتني بر حدس و گمان است، لكن به هر حال قطعي است كه پيدايش كتابخانه‌ها به موازات پيدايش سواد و علم بوده است. تمدن در هر كجا پديدار شود نه صرفآ وابسته به ارتباطات ميان افراد و قبايل، بلكه وابسته به ثبت و ضبط اين ارتباطات بوده است، تا پيام‌هاي مندرج در آنها به دور دست‌هاي مكان و زمان برسد. حكومت‌ها براي اداره قلمروهاي خود و بازرگانان براي صدور و ورود كالا، به اين‌گونه اسناد نياز داشتند. مراكز اداري و بازرگاني بالطبع باسوادان را به خود جلب مي‌كردند و در چنين محيط‌هايي بود كه نخستين جوانه‌هاي تمدن‌ها سر زدند. ما اينك مي‌دانيم كه توان ضبط مراودات مصارف بسياري، وراي بازرگاني و حكمراني، داشت.

كتابخانه‌هاي اسپرانتو. اسپرانتو يك زبان ساختگي است كه لودويك لازار زامنهوف، از اهالي ورشو در 1887 آن را ابداع كرد. تسلط بر اسپرانتو كه شالوده آن بر عناصري از برجسته‌ترين زبان‌هاي غربي نهاده شده بسيار ساده‌تر از هر زبان طبيعي است، زيرا قواعد منسجمي دارد و از تعداد اندكي ريشه بنيادي به كمك پيشوندها، پسوندها، و ميانوندهاي فراوان مي‌توان واژگان گسترده‌اي پديد آورد. فرهنگستان علوم فرانسه، به زبان اسپرانتو، عنوان "شاهكار منطق و سادگي" داده است (1: 360).

در جهان، دو كتابخانه مهم در موضوع زبان و ادبيات اسپرانتو وجود دارد: يكي كتابخانه هكتور هودلر، ديگري كتابخانه موزه بين‌المللي اسپرانتو.

كتابخانه و موزه ملي ملك. اين كتابخانه را حاج آقا حسين ملك (    -1351ش.)، فرزند حاج محمد كاظم، ملك‌التجار ممالك محروسه ايران، بنيان‌گذاري كرد. وي ظاهرآ از اوايل سده حاضر شروع به جمع‌آوري كتاب مي‌كند. دو كتابخانه در مشهد و تهران مي‌سازد. در 1314 كتابخانه مشهد به تهران و به خانه پدري حاج حسين ملك، در بازار بين‌الحرمين، منتقل مي‌شود. در اين بنا 1700 مترمربع به كتابخانه اختصاص يافت. در زمان حيات حاج حسين ملك، بين سال‌هاي 1338 تا 1342ش.، بخشي از اين ساختمان تجديد بنا شد (1: 4).

كتابخانه وزيري يزد. كتابخانه وزيري يزد بزرگ‌ترين كتابخانه ناحيه مركزي و جنوب ايران است و در شمار ده كتابخانه بزرگ ايران قرار دارد. نسخ خطي ارزشمند كتابخانه، مشتاقان بسياري را از شهرهاي دور به يزد مي‌كشاند. وجود گنجينه اسناد، فرمان‌ها، قباله‌ها، و ديگر نوشته‌هاي تاريخي ويژه يزد؛ وجود گنجينه ارزشمندي از آثار نويسندگان و شاعران يزد؛ و وجود بيش از 5000 مجلد نشريه، سبب موقعيت خاص كتابخانه وزيري در منطقه شده است (9: 170-171).

كتابخانه وزيري يزد توسط علي محمدوزيري تأسيس شد و از موقوفات آستان قدس رضوي است.

علي محمدوزيري فرزند مهدي وزيري از خاندان سادات عريضي يزدي در سال 1274ش./1312ق. در يزد متولد شد (11: 19). مادر وي از نواده‌هاي ميرسيد رياض‌الدين، عارف مشهور قرن سيزدهم بود

  كتابخانه واتيكان. شهر واتيكان يكي از كوچك‌ترين كشورهاي مستقل جهان است كه با وسعت 44/0 كيلومترمربع در قلب رم، پايتخت ايتاليا، واقع شده است. واتيكان، مقر اسقف‌هاي رم، كاملا مستقل از ايتاليا، و يكي از قديمي‌ترين دولت‌هاي جهان است. كتابخانه و موزه‌هاي واتيكان برخي مجموعه‌هاي نفيس مهم فرهنگ غرب را در خود دارند. جمعيت واتيكان (طبق آمار سال 2005) 921 نفر است. كليسا از زبان لاتين استفاده مي‌كند، اما زبان گفتاري آن زبان ايتاليايي است.

تاريخچه. شواهد نشان مي‌دهد كتابخانه كليساي كاتوليك موسوم به اسكرينيوم[1]  يا "صندوق كتب و اسناد[2] " در قرن چهارم وجود داشته و نه تنها به‌عنوان كتابخانه، بلكه به‌عنوان آرشيو نيز انجام وظيفه مي‌كرده است. متأسفانه به دلايل نامعلوم اين مجموعه در نيمه اول قرن سيزدهم نابود شد.

زندگی مختومقلی فراغی فیلم می شود

به گزارش پايگاه اطلاع رسانی گروه هنری بنیاد مختومقلی فراغی به نقل از ايتنا نيوز: مدير كل امور بین الملل نهاد ریاست جمهوری از ساخت فیلمی با محتواي زندگی مختومقلی فراقی خبرداد.

به گزارش اختصاصي پايگاه خبري ايتنا نيوز، محمدرضا فرقاني، عصر پنج شنبه با حضور در دفتر هفته نامه سراسري و بين المللي ياپراق در گرگان افزود: اين فيلم با حضور دانیال حکیمی به عنوان بازيگر نقش مختومقلي به صورت مشترک بین ایران و ترکمنستان ساخته مي شود.
وي اظهار داشت: در سال 88 توافقات لازم براي ساخت اين فیلم صورت گرفته و درآینده اي نزدیک شاهد ساخت فیلمي از این شاعر فرهیخته ايراني ترکمن خواهيم بود.

كتابخانه و آرشيو ملي مصر. كتابخانه و آرشيو ملي مصر در ساحل غربي رود نيل و نزديك قاهره در ناحيه بولاق[1]  واقع شده است (3). اين كتابخانه در 1870 با تلاش‌هاي علي‌پاشا مبارك، وزير آموزش و پرورش وقت، شكل گرفت. او نسخه‌هاي خطي و كتاب‌هاي چاپي پراكنده را از مساجد، اماكن متبركه، مدارس، وزارتخانه‌ها، و ساير سازمان‌هاي حكومتي جمع‌آوري كرد و در اين كتابخانه جاي داد. تشكيل اين كتابخانه موجب شد منابع ارزشمند از خطر خوردگي، سرقت، و مفقود شدن، مصون بمانند. كتابخانه مزبور تا هنگامي كه در 1904 به ساختمان جديد منتقل شد، با نام‌هاي خديو كتب‌خانه[2]  و دارالكتب الخديويه[3] ، در كاخ اسماعيل پاشا خديو (فرماندار مصر در دوران سلطه عثمانيان) قرار داشت. در زمان ملك فؤاد (1917-1939) به كتابخانه ملي مصر تغيير نام داد (3؛ 5). در 1970، امانت كتاب را متوقف كرد.

كتابخانه مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف[1] . شرق‌شناسي در روسيه بيش از سيصد سال قدمت دارد. اين اعتقاد كه مأموران دولتي، تجار، و مبلغان ديني اعزامي به كشورهاي مشرق زمين ضرورتآ بايد با فرهنگ، زبان، و آداب و رسوم اين ملت‌ها آشنا باشند، از نخستين انگيزه‌هاي پيشرفت شرق‌شناسي در اين كشور به‌شمار مي‌رود.

اين دانش در سال‌هاي آغازين قرن نوزدهم در روسيه جايگاه مستحكم و ثابتي يافت و با تلاش و علاقه شرق‌شناسان دانشگاه قازان مانند محمدعلي كاظم بيك و ان.آي.لباچفسكي[2] ، و نيز به‌دنبال تأسيس مدرسه ارمني لازارف در 1815 در مسكو، وارد مرحله جديدي شد

كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي.اين كتابخانه از بزرگ‌ترين و معتبرترين كتابخانه‌هاي تخصصي در ايران در حوزه علوم انساني و اجتماعي است كه در 1287ش. تأسيس شد. اين كتابخانه در درجه نخست در خدمت نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و كاركنان قوه مقننه است، اما از ديرباز به‌طور وسيع مورد مراجعه دانش‌پژوهان و دانشجويان بوده است.

به‌دنبال تجديد سازمان كتابخانه و تصويب اساسنامه جديد آن در آذر 1375، كتابخانه به‌نام "كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي"، خوانده شد و به‌صورت نهادي مستقل، زير نظر هيئت امنا به رياست رئيس مجلس شوراي اسلامي به فعاليت خود ادامه داد (13: 1).

كتابخانه ملي رشت. كتابخانه ملي رشت يكي از قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي عمومي ايران است كه به ابتكار و هزينه مردم ساخته شده و فعاليت مي‌كند. از اين‌رو، وصف ملي بر آن گذاشته شده است.

در خردادماه 1306ش. چند تن از دانش‌دوستان شهر رشت، با هدف اعتلاي دانش مردم و ارتقاي سطح فرهنگ عمومي، جمعيتي را به‌نام "جمعيت نشر فرهنگ گيلان" بنيان نهادند كه يكي از هدف‌هاي اصلي آن تأسيس كتابخانه بود.

با استفاده از نفوذ معنوي، اداري، و اجرايي اعضاي جمعيت، به‌ويژه محمدعلي تربيت، رئيس وقت اداره معارف (آموزش و پرورش) گيلان، و بنيان‌گذار كتابخانه عمومي تربيت تبريز، زميني به مساحت 270 مترمربع از طرف شهرداري رشت در مركز شهر در اختيار اين جمعيت گذاشته شد تا عمليات ساختمان كتابخانه در آن آغاز شود.

دو دانش آموز گميشانی به مرحله كشوري جشنواره خوارزمي راه يافتند

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بنیاد مختومقلی فراغی به نقل از ایتنا نیوز، آموزش و پرورش شهرستان گميشان اعلام كرد: دانش آموزان 'عارفه حيدرنژاد' با طرح منجي IDDM و 'محمد صافي' با طرح بررسي و تشخيص تيروئيد در گروه زيست و پزشكي از شهرستان گميشان به عنوان طرح هاي برتر استاني جشنواره خوارزمي پذيرفته شده و به مرحله كشوري راه يافتند.

كتابخانه ملي ايران. نام كامل و رسمي اين كتابخانه، از دي 1381، "سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران" است و در تهران قرار دارد.

تاريخچه. تاريخچه تشكيل مجموعه كتابخانه به آغاز دهه 1240ش. بازمي‌گردد. در 1268ق./1231ش.، مدرسه دارالفنون در تهران كار خود را آغاز كرد، و 12 سال بعد (1280ق./1243ش.)، كتابخانه كوچكي در آن مدرسه تأسيس شد. تقدير چنين بود كه اين مجموعه كوچك در مدرسه‌اي كه به سبك اروپايي ساخته شده بود، هسته اوليه مجموعه كتابخانه ملي ايران شود كه 73 سال بعد در سوم شهريور 1316ش. رسمآ در تهران گشايش يافت و يكي از مظاهر تجدد در اين كشور به‌شمار مي‌رفت. در عهد مظفرالدين شاه كه آشنايي ايرانيان با تمدن غرب بيشتر شد، در 1315ق./ 1276ش.، به‌منظور اشاعه فرهنگ و تأسيس مدارس جديد، انجمن معارف تهران تشكيل شد. انجمن يك‌سال بعد، در 17 جمادي‌الثاني 1316/1277ش. "كتابخانه ملي معارف" را با مجموعه‌اي كه با كوشش فراوان گردآوري كرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، در محل انجمن، تأسيس كرد

كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران. كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران، بزرگ‌ترين كتابخانه دانشگاهي ايران و يكي از غني‌ترين مجموعه‌هاي كشور است.

ساختار و موقعيت سازماني. كتابخانه مركزي زير نظر معاون پژوهشي دانشگاه تهران فعاليت مي‌كند و بيشتر به گردآوري منابع تحقيقاتي و آثار مربوط به مطالعات اسلامي، ايراني، و شرقي مي‌پردازد. وظيفه اصلي كتابخانه در بدو تأسيس، گردآوري كتاب‌هاي خطي و چاپي، اعم از آنچه در ايران يا در كشورهاي ديگر منتشر مي‌شود، تعيين گرديد (8: 443). در بهمن 1351، ايجاد سه اداره براي كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران به تصويب رسيد كه عبارتند از: 1) خدمات كتابداري، 2) خدمات اسنادي، و 3) خدمات ديداري و شنيداري

كتابخانه كنگره امريكا. اين كتابخانه در واشينگتن دي سي قرار دارد و كتابخانه ملي ايالات متحده محسوب مي‌شود. مجموعه وسيع آن گنجينه‌اي بي‌همتا از تجربه دموكراتيك امريكاست. خدمات آن نه تنها به اعضاي كنگره، بلكه به اعضاي شاخه‌هاي اجرايي و قضايي دولت، كتابخانه‌هاي سرتاسر جهان، و دانش‌پژوهان، پژوهشگران، و هنرمنداني كه از منابع آن استفاده مي‌كنند، ارائه مي‌شود.

كتابخانه كنگره، گشوده‌ترين و دسترس‌پذيرترين كتابخانه ملي بزرگ جهان است. اين كتابخانه با 22 تالار مطالعه در مجتمعي سه طبقه در كپيتل هيل[1] ، و كتابخانه هنرهاي نمايشي[2]  در مركز هنرهاي نمايشي جان اف. كندي، به خوانندگانش خدمات ارائه مي‌كند. كتابخانه، افزون بر اين، داراي دو تالار مطالعه جداگانه براي اعضاي كنگره و كارمندان آنهاست و واحدهاي خدمات مرجع موسوم به "خدمات پژوهشي كنگره (سي.آر.اس.)"[3] ، در چندين ساختمان اداري در مجلس نمايندگان و سنا فعاليت مي‌كنند.

كتابخانه عمومي تربيت تبريز. كتابخانه عمومي تربيت، نخستين كتابخانه دولتي ايران است كه در 1300ش. در شهر تبريز ايجاد شد.

اين كتابخانه توسط محمدعلي تربيت (1256-1318ش.) پايه‌گذاري شد. وي فردي دانشمند و كتابشناس بود و از پيشگامان مشروطيت و يكي از آزاديخواهان مشهور شهر تبريز به‌شمار مي‌رفت.

كتابخانه تربيت در بدو تأسيس، كتابخانه و قرائتخانه عمومي معارف ناميده شد و زيرنظر اداره معارف بود كه رياست آن را محمدعلي تربيت بر عهده داشت و بعدها، به احترام پايه‌گذار آن، كتابخانه تربيت نام گرفت. محل كتابخانه در يكي از اتاق‌هاي دبيرستان محمديه (شاهدخت سابق) واقع در كوي حرم‌خانه و پشت استانداري فعلي بود

كتابخانه سليمانيه. كتابخانه سليمانيه يكي از مهم‌ترين كتابخانه‌هاي تركيه و جهان اسلام است كه در شهر استانبول قرار دارد و در آن كتاب‌هاي خطي با ارزشي گردآوري شده است. اين كتابخانه بخشي از "مجموعه سليمانيه" است كه ساختن آن در 956ق./1549 آغاز و در 964ق./1556 به پايان رسيد. در اين مجموعه علاوه بر ساختمان كتابخانه، بناهاي ديگر، از جمله مدرسه‌هاي ابتدايي و متوسطه، وجود داشته است. كتابخانه سليمانيه از 1336ق./1918، به‌صورت امروزي شروع به‌كار كرد. پس از بسته شدن خانقاه‌ها و زاويه‌ها در تركيه، كتاب‌هاي خطي موجود در آن اماكن و همچنين كتاب‌هاي خطي مساجد و كتابخانه‌هاي كوچك به كتابخانه سليمانيه انتقال داده شد. علاوه بر آنها، كتاب‌هاي خطي موجود در شهرها و قصبات آناطولي نيز، به‌تدريج به اين مركز آورده شد. مجموعه‌هاي اهدايي به اين كتابخانه غناي آن را بيشتر كرد

كتابخانه سلطان محمد فاتح[1] . اين كتابخانه بنايي است در تركيه و در مجموعه سلطان محمد فاتح قرار دارد و به‌نام او "كتابخانه فاتح" خوانده مي‌شود. در اين مجموعه كه ساختمان آن در رجب 875 ق. به پايان رسيد هشت باب مدرسه ساخته شده بود و از اين ميان چهار مدرسه (سنوبيه، شيخيه، مصلح‌الدين، و قاسميه) داراي كتابخانه بودند. در نخستين وقفنامه اين مجموعه، براي نگهداري كتابخانه‌هاي اين چهار مدرسه، روزانه پنج آقچه ]سكه نقره/درهم[ مقرر شد. چهار "حافظ كتب" (كتابدار) نيز براي آن تعيين شدند.

در ظَهر نسخه ديگري از اين وقفنامه كه در آرشيو صدارت عثماني نگهداري مي‌شود، سياهه كتاب‌هاي وقفي اين كتابخانه‌ها، به تعداد تقريبي سيصد جلد قيد شده است. بعدها، و به احتمال زياد در نخستين سال‌هاي سلطنت بايزيد دوم، اين چهار كتابخانه در هم ادغام و علاوه برآن، كتاب‌هاي مدرسه اياصوفيه و زيرك[2]  به مسجد فاتح منتقل و در قفسه‌هاي آنجا قرار داده شدند.

كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران. كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران نخستين كتابخانه دانشگاهي كشور است كه در 1313 همزمان با تأسيس دانشگاه تهران گشايش يافت (3: 58) و در حال حاضر در پرديس مركزي دانشگاه تهران در محل دانشكده ادبيات قرار دارد و به‌عنوان كتابخانه‌اي بزرگ و تخصصي با منابعي غني در حوزه وسيع علوم انساني پاسخگوي مراجعه‌كنندگان است.

تاريخچه. اين كتابخانه يكي از قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي است كه مجموعه آن همزمان با تأسيس دارالمعلمين مركزي در 1297 پايه‌گذاري شد.

كتابخانه بودليان[1] . كتابخانه بودليان كتابخانه اصلي پژوهشي دانشگاه آكسفورد و از قديمي‌ترين و مهم‌ترين كتابخانه‌هاي انگلستان است. نام اين كتابخانه از سر توماس بودلي (1545-1613) سياستمدار و دانشور انگليسي گرفته شده است. وي در فاصله سال‌هاي 1597-1602 پس از بازنشسته شدن و كناره‌گيري از سياست، كتابخانه كهنه دانشگاه را كه به مدت 50 سال منهدم و متروك بود، احيا كرد و بخشي از بودجه بناي تازه آن را هم خود تامين كرد و شخصي به‌نام توماس جيمز را به‌عنوان نخستين كتابدار آن برگماشت. مكاتبات ميان بادلي و جيمز از جالب‌ترين و آگاه‌كننده‌ترين مدارك در باب كتابداري در سده‌هاي گذشته است (3: ج 2، ص 649). ثمره كار جيمز به‌عنوان كتابدار دو فهرست است كه اولي را وي در سال 1605 از روي رف‌برگه‌ها تهيه كرده بود، و ديگري نيز فهرست كتابي است كه در 1620 منتشر كرد.

كتابخانه بريتانيا[1] . كتابخانه بريتانيا، كتابخانه ملي انگليس است. اين كتابخانه مطابق قانون واسپاري، يك نسخه از تمامي منابع چاپي منتشر شده در انگليس و ايرلند را حداكثر يك ماه پس از نشر، از ناشران دريافت مي‌كند. ساختمان مركزي كتابخانه در لندن واقع شده است و داراي دو شعبه است: يكي بخش روزنامه‌ها در شمال غرب شهر كه به آن كتابخانه روزنامه‌ها[2]  مي‌گويند و ديگري در غرب ناحيه يورك شاير، در حومه شهرِ ودربي[3]  كه مركز تهيه مدارك كتابخانه بريتانيا در آن قرار دارد.

تاريخچه. تأسيس كتابخانه بريتانيا ريشه در گزارش كميته كتابخانه‌هاي ملي به رياست لرد دينتون در 1969 دارد. در 1972 قانون كتابخانه بريتانيا، در مجلس انگليس تصويب شد. به‌موجب اين قانون در اول ژوئن 1973 كتابخانه بريتانيا از ادغام بخش‌هايي از كتابخانه موزه بريتانيا، شامل كتابخانه مرجع ملي علوم و اختراعات[4] ، كتابخانه مركزي ملي[5] ، و كتابخانه اماني ملي علوم و فناوري[6]  تشكيل شد.

كتابخانه آشور بانيپال. آشوربانيپال، آخرين پادشاه بزرگ آشور (قرن 7 ق.م.)، آرشيوي شامل 25000 لوح گلي را در كاخش در نينوا پايتخت امپراتوري آشور، بر ساحل شرقي دجله عليا جمع‌آوري و نگهداري مي‌كرد (3: ج 22، ص 947). اين آرشيو يا كتابخانه سلطنتي پس از مرگ وي، زماني كه كلداني‌ها و مادها در 612 ق.م. نينوا را ويران ساختند، در زير ديوارهاي قصر او مدفون شد (1: 42). تا اينكه در حدود يكصد و پنجاه سال قبل، اين محل را باستان‌شناسان بريتانيايي حفاري كردند (4: 17). در خلال اين سال‌ها دو محقق به‌نام‌هاي لايارد و رسام بيش از 20000 لوح گلي كامل از آن كشف كردند. اين لوح‌هاي گلي اكنون در موزه بريتانيا نگهداري مي‌شوند (1: 39؛ 4: 17).

آشوربانيپال در نامه‌اي به يكي از صاحب‌منصبان بابل چنين دستور داده است: "در پي يافتن گل‌نوشته‌هاي ارزشمندي باشيد كه در بلاد آشور نسخه‌اي از آن وجود ندارد و آنها را براي من بفرستيد.

كتابت. كتابت به مفهوم وسيع كلمه بيست هزار سال و با استفاده از خط و نظام‌هاي نوشتاري مدون، شش‌هزار سال پيشينه دارد. تاريخ سنگ نبشته‌هاي موجود در مصر و بين‌النهرين به هزاره چهارم پيش از ميلاد بازمي‌گردد؛ و در جهان باستان از شرق دور تا امپراتوري روم و در واقع در تمامي تمدن‌هاي بزرگ، از سنگ به‌عنوان ماده ثبتِ فرمان‌هاي صادر شده از كاخ و معبد استفاده مي‌كردند. مواد ديگر نوشتن برگ درخت، چوب، استخوان، ني، لاك، و پوست درختان بودند. از استخوان حيوانات، به‌ويژه حيوانات درشت جثه از قبيل گوسفند، بز، شتر، و حتي اسب در بسياري از نقاط آسيا و افريقا براي نوشتن استفاده مي‌شده است. اعراب نيز تا قرون وسطي براي ثبت مدارك، اوراد جادويي، و آيات قرآن مجيد از استخوان استفاده مي‌كرده‌اند

كتاب. به مجموعه‌اي از لوح‌هاي چوبي يا عاجي؛ يا مجموعه‌اي از ورق‌هاي كاغذ، پوست آهو؛ و يا ماده‌اي مانند آن، اعم از دستنويس يا چاپي كه با هم به نخ كشيده يا صحافي شده باشند، كتاب مي‌گويند. هر كتاب به‌طور معمول ورقه‌هاي تا شده و صحافي شده بسيار دارد كه حاوي مطالبي است و معمولا از 48 صفحه كمتر نيست و به‌طور مستقل صحافي شده است و به‌صورت غيرادواري منتشر مي‌شود (9: ج 2، ص 369). به كمتر از اين مقدار جزوه يا رساله مي‌گويند (6: ذيل "كتاب"). تفاوت كتاب و مجله در اين است كه مجله نشريه‌اي است باعنوان مشخص كه به‌صورت شماره‌ها يا جزوه‌هاي پياپي با فاصله زماني منظم يا غيرمنظم براي مدت نامحدود منتشر مي‌شود و حاوي مقالاتي درباره موضوع‌هاي مختلف است و شماره مسلسل دارد

كاليماخوس[1] . او شاعر و منتقد يوناني قرن سوم پيش از ميلاد در عصر هلنيسم (يوناني مآبي) بود. شهرت وي به‌سبب اشتغالش در كتابخانه اسكندريه و اثر معروفش >پيناكس< است. >پيناكس< كتابشناسي دانش‌هاي يوناني است كه وي آن را در 120 مجلد تهيه كرد.

كاليماخوس آموزگار گمنامي بود كه سرانجام بر تارك شعر عصر طلايي دوران هلنيسم(290-240 ق.م.) درخشيد. درباره زندگي و دوران كودكي او چيز زيادي در دست نيست. هومر و كاليماخوس، به‌ترتيب، نمايندگان سنت و تجدد در يونان باستان هستند.

كاغذ. ورقه‌اي نازك، صاف، مسطح، و مات كه عمومآ از الياف گياهي (ليفي) ساخته مي‌شود، كاغذ ناميده مي‌شود. كاغذ در زندگي اجتماعي بشر مصارف متعددي دارد، ولي بيشتر براي نوشتن و چاپ بر روي آن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. واژه كاغذ ظاهرآ ريشه سانسكريت دارد و از آن زبان وارد زبان فارسي شده است. معادل آن در زبان‌هاي اروپايي از واژه پاپيروس گرفته شده است. در زبان عربي به آن ورقه و صحيفه گفته مي‌شود. واژه قرطاس نيز كه امروزه در زبان فارسي براي كاغذ به‌كار برده مي‌شود از كلمه يوناني خارتس، به معني چيزي كه بر آن مي‌نويسند، اخذ شده است (1: ج 2، ص 2143).

قطع (كتاب). به اندازه طول و عرض كتاب و هر نوع نشريه، قطع گفته مي‌شود. هدف از آن رواج اندازه‌هاي مختلف براي كتاب، به‌منظور استفاده آسان‌تر يا متناسب با نوع كاربرد كتاب است.

در سال‌هاي آغازين پيدايش چاپ، قطع رايج كتاب‌هاي چاپي همانند نسخه‌هاي خطي بود. ولي، به‌تدريج، چاپ‌كنندگان كتاب دريافتند كه استفاده از اندازه‌هاي مختلف در بهبود كار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتيوس (1449-1515)، چاپگر ساكن ونيز، نخستين كسي بود كه به نقش و اهميت قطع كتاب در ميزان استفاده از آن پي برد. اندازه ابداعي او براي كتاب، هم حمل و نقل آن را آسان مي‌ساخت و هم هزينه‌هاي چاپ را كاهش مي‌داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزيري[1]  بود كه جانشين قطع سلطاني[2]  شد (390:1).

قباله. (قَباله يا قِباله) در لغت، مكتوبي را گويند كه در آن مي‌نويسند چيزي را كه انسان ملتزم مي‌گردد از كار و عمل و يا دين و جز آن و نيز چون كسي قبول كند چيزي را به‌طور مقاطعه و نوشته‌اي بر طبق آن نويسد، آن نوشته عبارت است از قباله، ضمانت‌نامه و معاهده (1: ج 10، ذيل "قباله").

در قرآن مجيد، آيات بسياري به مكتوب نمودن قراردادهايي كه براي اشخاص، الزام و يا ديِنْي را ايجاد مي‌نمايد و همچنين توصيه مؤكد بر انجام درست آن و عدم تخطي از مفاد و شرايط قراردادها آمده است (3).

قباله‌ها، اسنادي هستند كه متضمن هر نوع قرارداد، تعهد، و التزام بين دو طرف بوده و به تناسب داراي اَشكال و مضامين متفاوت هستند. قباله از نظر حقوقي، سند معامله، عقد، و سند مالكيت است

قانون واسپاري[1] . واسپاري مصوبه‌اي قانوني است كه به‌موجب آن افراد حقيقي يا حقوقي كه اثري را در نسخه‌هاي متعدد به‌صورت عمومي منتشر كرده‌اند، موظفند يك يا بيش از يك نسخه آن را به مؤسسه‌هاي ملي واسپاري نظير كتابخانه ملي تحويل دهند.

تاريخچه. بنيان اصلي قانون واسپاري را مي‌توان فرمان فرانسواي اول (1515-1547م.) امپراتور فرانسه دانست. وي در سال 1537 طي فرماني موسوم به "نسخه رايگان"، فروش هر كتابي را قبل از واسپاري يك نسخه آن به كتابخانه كاخ، ممنوع اعلام كرد (1: 354؛ 10؛ 17: ج 9، ص 38).

قانون‌نامه حمورابي. قانون حمورابي بر روي سنگ‌نوشته‌اي به طول دو و نيم، و عرض يك و نيم متر حك شده است كه برفراز آن تصوير مردي است كه در حال خضوع، لوحي را از شَمْس، خداوند آفتاب و عدالت، دريافت مي‌كند. اين سنگ‌نوشته كه قديمي‌ترين و كامل‌ترين قوانين بشري بر آن نقش بسته است، به حدود 4000 سال پيش تعلق دارد. ماكت اين سنگ‌نوشته در موزه ايران باستان موجود و اصل آن به موزه لوور پاريس منتقل شده است (1: 2).

حمورابي (1792 تا 1750ق.م.)، يكي از بزرگ‌ترين فرمانروايان بين‌النهرين، سرداري جنگاور، سياستمداري ورزيده، و قانون‌گذاري دقيق بود (2: 13). درباره سال‌هاي سلطنت حمورابي بين مورخان اختلاف است. نظر غالب بر آن است كه وي ميان سال‌هاي 1704 تا 1662 پيش از ميلاد سلطنت كرده است (1: 4).

قاموس‌الاعلام (كتاب). اين اثر، نوعي زندگينامه و در عين حال يك كتابشناسي فرهنگي، تاريخي، و جغرافيايي به زبان تركي عثماني است. مؤلف آن شمس‌الدين سامي است كه در 1266ق. در يانيه ]امروزه: يانيا[1]  [به دنيا آمد و در 1322ق. در استانبول درگذشت (4: ج11، ص 411). وي پس از دوره ابتدايي، وارد مدرسه يوناني شهر يانيه شد و در آنجا زبان‌هاي يوناني، يوناني كهن، و ايتاليايي را فرا گرفت و همزمان به يادگيري فارسي و عربي پرداخت (5: ج 30، ص 252)؛ سپس به استانبول رفت و با سمت منشي دولتي مشغول به‌كار شد و فعاليت ادبي خود را از 298 ق. در آن شهر آغاز كرد.

فهرست مقالات فارسي (كتاب). فهرست موضوعي مقالات فارسي، نخستين مقاله‌نامه آثار محققانه در حوزه علوم انساني، به‌ويژه مطالعات ايراني به زبان فارسي است كه انتشار آن از 1340ش. در سلسله انتشارات دانشگاه تهران به كوشش ايرج افشار (1304-      ) آغاز و تاكنون پنج جلد از آن منتشر شده است. جلد نخست، مشخصات كتابشناختي حدود شش هزار (به‌طور دقيق 5993) مقاله را به زبان فارسي دارد كه از سال 1285 تا 1338 در نشريات ادواري (حدود 600 نشريه) در ايران يا خارج از ايران نشر يافته‌اند. گردآوري اين مجلد دو سال زمان برده است. چاپ دوم آن در دي ماه 1348 توسط شركت سهامي كتاب‌هاي جيبي با همكاري انتشارات فرانكلين صورت گرفته است

عَرض. عرض در لغت به‌معناي آشكار كردن، نشان دادن، و پديد آوردن است (:4 ج 2، ذيل "عرض")، و در اصطلاح نسخه‌شناسي به مفهوم مقابله به‌كار مي‌رود. درگذشته، سنت عرض دادن يا به عرض رسانيدن چنان بود كه كاتب پس از به پايان رساندن كتابت آن را با نسخه‌اي ديگر ــ در اغلب موارد نسخه‌اي كه از روي آن كتابت مي‌كرد ــ مقابله و اگر لغزش يا اشتباهي در حين كتابت روي داده بود، آن را تصحيح مي‌كرد (:2 35؛ :5 700؛ :3 38). اين لغزش‌ها بيشتر شامل افتادگي، تكرار نابجا، اشتباهات املايي، و موارد مشابه مي‌شد. كاتبان در هنگام مقابله و عرض اگر به ضبط نادرستي برمي‌خوردند، صحيح آن را با رمز "صح" در حاشيه كتاب يادداشت مي‌كردند و موارد اختلاف نسخ را با رمز "خ" در حاشيه نشان مي‌دادند. اگر كلمه يا جمله‌اي سهوآ تكرار مي‌شد، روي يكي از آنها خط كمرنگي مي‌كشيدند. مرسوم بود كه با به پايان رسيدن عمل عرض، زمان و مكان مقابله را همراه با كلماتي چون "بلغ"، "بلغت"، يا "بلغ‌العرض" در ترقيمه* كتاب ذكر كنند (:2 ،157 160؛ :3 50).

   طومار[1] . اين كلمه عربي شده واژه‌اي يوناني و به معني نامه، كتاب، دفتر، صحيفه، مكتوب، نوشته دراز، نوشته لوله كرده، و لوله كاغذ درنورديده است. طوماري، صفت نسبي به معني خط و قلم حلي (قلم درشت) و در مقابل غباري (قلم و خط بسيار ريز) است (:1 ج 5، ذيل "طومار"؛ :3 ج 4، ذيل "طومار"؛ :4 ذيل "طومار").

در مصر باستان، ورق‌هاي پاپيروس را از جهت عرض به‌هم مي‌چسبانيدند و از آن نواري طويل ــ گاهي تا چند متر ــ مي‌ساختند و سپس روي آن مي‌نوشتند. بعدها، اين شكل كتابت مورد تقليد جوامع ديگر نيز قرار گرفت و بعضي فرمان‌ها و مكتوبات را به‌صورت طوماري تحرير مي‌كردند.

  صنايع دانش[1] . صنايع دانش طيف وسيعي از فعاليت‌هاي تجاري و صنعتي است كه تهيه و توزيع و فروش محصولاتي مانند كتاب*، پايگاه‌هاي اطلاعاتي*، و برنامه‌هاي راديويي و تلويزيوني را تسهيل كرده و تداوم مي‌بخشند. اين فعاليت‌ها شامل نشر*، توليد برنامه‌هاي راديويي و تلويزيوني، و ايجاد و ميزباني پايگاه‌هاي اطلاعاتي مي‌شود، اما محدود به آنها نيست. همچنين هر سازمان يا رسانه‌اي كه قادر به انجام تمام يا بخشي از اين فعاليت‌ها باشد، در اين تعريف جاي مي‌گيرد.

مفاهيم. مفاهيم پايه در حوزه صنايع دانش عبارتند از :

1. توليدكنندگان. توليدكنندگان اوليه دانش افرادي هستند كه از طريق خلاقيت فكري مبتني بر آزمايش، تحقيق تجربي، مشاهده، تجربه، مطالعه، يا تخيل آن را به‌وجود مي‌آورند.

  صحافي. فن تنظيم و به‌هم‌بستن صفحات كتاب يا امثال آن و قرار دادن آنها بين دو پوشش (جلد) به‌منظور يكجا نگاهداشتن صفحات و جلوگيري از فرسوده يا پاره شدن و تسهيل استفاده از آنها را صحافي گويند. جلد كتاب ممكن است نازك يا ضخيم باشد. جلدهاي ضخيم را از مقوا مي‌سازند و روي آن را پارچه، چرم، پلاستيك چرم‌نما، يا تركيبي از اين مواد مي‌كشند (:6 ج 2، ص 1555).

تاريخچه. تاريخ جلدسازي را متفاوت بيان كرده‌اند و بعضي آن را مقارن با شكل‌گيري كتاب دانسته‌اند (:5 ذيل "صحافي"). بعضي نيز گفته‌اند فن صحافي به‌وسيله به‌هم‌بستن كناره صفحات به يكديگر پس از رواج استفاده از پارشمن* معمول شد (:6 ج 2، ص 1555).

سومري‌ها براي نگهداري و بايگاني الواح گلي، آنها را روي طاقچه‌هايي به پهناي 45 سانتي‌متر مي‌گذاشتند و گاهي نيز اين الواح را در كوزه‌ها و خم‌هاي كوچك نگهداري مي‌كردند. چيني‌ها براي محفوظ ماندن نوشته‌هاي خود، كاغذهاي راه راه طويل به‌كار مي‌گرفتند و آنها را جناقي تا مي‌زدند

زرياب خويي، عباس. اين دانشمند و استاد فقيه دانشگاه تهران در 15 ذيقعده 1337 ق./ 20 مرداد 1298 ش. در خوي، از شهرهاي مرزي آذربايجان غربي، ديده به جهان گشود. پدرش پيشه‌وري ساده بود (1: 1؛ 2: 19). سال‌هاي كودكي او مقارن با دوران پرآشوب تاريخ ايران بود و مناطق مختلف، به‌ويژه شهرهاي شمالي كشور، به‌سبب وقوع انقلاب اكتبر روسيه و به دنبال آن خروج سربازان روسي كه بر سر راه خود خرابي‌هاي بسيار به بار مي‌آوردند ناآرام بود (2: 20). زرياب در شرح حالي كه از خود برجاي نهاده اوضاع اجتماعي و سياسي آن روزگار خوي و سراسر ايران را به‌خوبي ترسيم كرده و به‌خصوص حوادثي را كه پس از جنگ جهاني دوم و بعد از شهريور 1320 در آن نواحي رخ داده و آثاري كه بر زندگي مردم بر جاي گذاشته به‌روشني وصف كرده است.

روش‌شناسي تحقيق. روش در برابر كلمه Method به‌كار مي‌رود كه خود برگرفته از دو واژه يوناني meta و hodos است و از مجموع آن معناي "در جست‌وجوي مقصود" مستفاد مي‌شود. در اصطلاح به مجموعه‌اي از تدابير، فنون، و ابزارها اطلاق مي‌گردد كه براي نيل به هدف هر تحقيق مورد استفاده قرار مي‌گيرد (9: ذيل "واژه"). با افزودن پسوند logy (logos يوناني)، به معناي مطالعه و شناسايي، كلمه  Methodologyپديد آمده است كه در فارسي روش‌شناسي خوانده مي‌شود و معناي آن مطالعه روش‌هايي است كه براي كسب معرفت به‌كار مي‌رود. بنابراين، روش‌شناسي را مي‌توان راهبردهاي استفاده از روش‌هاي گوناگون گردآوري داده‌ها همراه با حفظ حدّ مطلوب اعتبار و پايايي دانست (6: 345).

رجال. اين كلمه جمع رجل، واژه‌اي عربي به‌معناي مردان و به‌خصوص مردان بزرگ است و در اصطلاح به دانش شناخت مردان مشهور علم و ادب و دولت، و بيان احوال آنها گفته مي‌شود (2: ج 7، ذيل "واژه"). به‌بياني ديگر، به‌طور عام، دانش شناسايي گروهي از مردم كه در جهت خاصي مشتركند و اطلاع يافتن از احوال، انساب، آثار، و برخي خصوصيات ديگر آنها علم رجال ناميده مي‌شود (5:1). اما به‌طور خاص، در حوزه علوم ديني، علم رجال علمي است كه در زمينه شناسايي راويان حديث از نظر نام و اوصافي كه در قبول يا ردّ گفته و روايت آنها دخالت دارد بحث مي‌كند(6:1؛ 87:3). بر همين اساس، كتاب‌هاي رجال، در اين حوزه خاص، به كتاب‌هايي گفته مي‌شود كه به بيان حالات راويان حديث از چند ديدگاه مشخص مي‌پردازد.

راهنما[1] . اين لفظ در اصطلاح به متني اطلاق مي‌شود كه شخص را از امور معيني آگاه كند (6:ذيل واژه). انسان، سازمان‌ها، و خدمات موجود در جامعه موضوع راهنماها را تشكيل مي‌دهند. راهنماها در بخش مرجع كتابخانه‌ها قسمت مهمّي از پرسش‌هاي مراجعان را پاسخ مي‌دهند و معمولاً به طور رايگان يا با قيمتي مناسب در اختيار قرار مي‌گيرند، اما به دليل اهميت اطلاعات اين گونه متون، ارزش آنها را در مجموعه مرجع نمي‌توان با قطع و اندازه و قيمت ارزيابي كرد.

راهنماها در برگيرنده نشاني افراد و سازمان‌ها و حاوي اطلاعات مختصري درباره سال تأسيس، اهداف، فعاليت‌ها، آيين‌نامه‌ها و تعداد اعضاي سازمان‌ها هستند و يكي از صفات مشخصه آنها به ويژه راهنماهاي تلفن و راهنماهاي تجاري، تأكيد بر آگهي و تبليغات است (191:7). اطلاعات راهنماها معمولاً به ترتيب الفبايي يا رده‌اي تنظيم مي‌گردد (4: ذيل "راهنما"؛ 9: 128؛ 190:10).

سندپردازي.اين‌ اصطلاح‌ معادلي‌ است‌ كه‌ در اين‌ دايرةالمعارف‌ براي‌ واژه Documentation اختيار شده‌ است‌ و در زبان‌ انگليسي‌ دست‌كم‌ در سه‌ معني‌ مرتبط‌ با كتابداري‌ و اطلاع‌رساني‌ به‌كار مي‌رود: 1) فرايند نظام‌مند گردآوري‌، سازماندهي‌، ذخيره‌، بازيابي‌، و اشاعه مدارك‌ تخصصي‌ ــ به‌ويژه‌ مدارك‌ علمي‌، فني‌ يا حقوقي‌ ــ براي‌ تسهيل‌ پژوهش‌ يا حفاظت‌ از سوابق‌ سازماني‌؛ 2) مجموعه‌اي‌ از مدارك‌ مرتبط‌ به‌ يك‌ موضوع‌، به‌ويژه‌ هنگام‌ استفاده‌ از آن‌ به‌عنوان‌ جانشين‌ واقعيت‌ها؛ و 3) در انتشارات‌ علمي‌، عمل‌ استناد به‌ منبع‌ يك‌ نقل‌ قول‌ مستقيم‌ يا تكه برگرفته‌ يا انديشه‌اي‌ كه‌ متعلق‌ به‌ نويسنده‌ نيست‌، و يا اطلاعات‌ معين‌ براي‌ تقويت‌ و پشتيباني‌ از نظر يا استدلال‌ خاص‌ و يا اجتناب‌ از دزدي‌ ادبي‌ يا نقض‌ قانون‌ حق‌مؤلف‌ (3: ذيل‌ واژه‌).سندپردازي.اين‌ اصطلاح‌ معادلي‌ است‌ كه‌ در اين‌ دايرةالمعارف‌ براي‌ واژه Documentation اختيار شده‌ است‌ و در زبان‌ انگليسي‌ دست‌كم‌ در سه‌ معني‌ مرتبط‌ با كتابداري‌ و اطلاع‌رساني‌ به‌كار مي‌رود: 1) فرايند نظام‌مند گردآوري‌، سازماندهي‌، ذخيره‌، بازيابي‌، و اشاعه مدارك‌ تخصصي‌ ــ به‌ويژه‌ مدارك‌ علمي‌، فني‌ يا حقوقي‌ ــ براي‌ تسهيل‌ پژوهش‌ يا حفاظت‌ از سوابق‌ سازماني‌.

  دايره‌المعارف‌هاي تركي. تا اواخر قرن 13 ق./ 19 م.، نويسندگان ترك از ميانكتاب‌هاي دايره‌المعارفي تنها داراي تذكره و طبقات بودند. نخستين اثر نزديك به محتواي دايره‌المعارف‌هاي امروزي، اثري از علي سُعاوي با عنوان قاموس‌العلوم و المعارف است كه از اول ربيع‌الثاني 1287 ق. به‌صورت جزوه‌هاي شانزده صفحه‌اي ضميمه مجله علوم، در پاريس انتشار مي‌يافت. پنج شماره از اين جزوه‌ها چاپ شده بود كه آلماني‌ها پاريس را محاصره كردند و، در نتيجه، كار اين دايره‌المعارف ناتمام ماند.

لغت تاريخيه و جغرافيه، اثر ياغْلِقْچي‌زاده و احمد رفعت، به‌عنوان نخستين دايره‌المعارف تركي كه تأليف آن به پايان رسيده، اهميت ويژه‌اي دارد. در اين اثر هفت جلدي، گذشته از اصطلاحات تاريخي و جغرافيايي، به شرح اختراعات و انواع ماشين‌ها، و نيز علوم تجربي چون فيزيك، شيمي، و گياه‌شناسي پرداخته شده است.

دايره‌المعارف‌نگاري در جهان اسلام. با پيدايش دين اسلام و گسترش آن در نخستين سده‌هاي هجري، تمدني جديد در جهان پديد آمد كه تا روزگار معاصر ادامه يافته است. پس از فتوحات سده‌هاي آغازين، مسلمانان با ترجمه آثار ايراني، هندي، يوناني، و سرياني به زبان عبري، مجموعه‌هايي عظيم از دانش‌هاي كهن گردآوردند كه منشاء پيدايش آثار نو و بي‌سابقه گرديد، زيرا دانشوران مسلمان پس از آشنايي با علوم و تمدن‌هاي باستاني، خود با روش و شيوه‌اي تجربي دست به تحقيق زدند و آثاري نوين به‌وجود آوردند. مسلمانان در ميان آثار يوناني با نمونه‌هايي از دانشنامه آشنا شدند و چون فيلسوف و حكيم و خردمند نزد يونانيان كسي بود كه بر دانش‌هاي گوناگون تسلط داشته باشد، گردآوري آثار چندرشته‌اي رواج يافت (42:6). دانشمندان مسلمان نيز طبعاً به تأليف و تصنيف اين‌گونه آثار همت گماشتند و دانشنامه‌هاي مختلفي در علوم و فنون مختلف تدوين كردند. بعضي از فلاسفه و دانشمندان طبقه‌بندي خاصي از علوم را در اختيار جويندگان علم گذاشتند تا از اختلاف مطالب علمي گوناگون جلوگيري شود و اين تقسيم‌بندي را مقدمه‌اي براي فراگرفتن آن علوم قرار دادند تا هر طالب علمي آنچه را لازم است بداند قبلاً بشناسد (797:10).

دايره‌المعارف فارسي مصاحب اين كتاب نخستين دايره‌المعارف عمومي در زبان فارسي است، كه بر اساس شيوه‌هاي نوين و معتبر دايره‌المعارف‌نويسي تهيه شده و شامل 30000 مقاله ترجمه‌شده و 10000 مقاله تأليفي است.

اين دايره‌المعارف در دو جلد در قطع رحلي بزرگ (21×31) سانتي‌متر و با تصاوير و نقشه‌هاي سياه و سفيد تدوين شده است كه هر صفحه آن داراي سه ستون است و مجموعاً 3572 صفحه متن و 81 صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن، از حرف "الف" تا "ش"، در 1345 انتشار يافت. جلد دوم، در دو بخش تدوين شد كه بخش اول، از حرف "ش" تا "ل" در سال 1359 و بخش دوم، از حرف "ل" تا "ي"، در سال 1374 منتشر گرديد (3: ج 1، ص 1040؛ 5: 19؛ 6: 694؛ 12: 18؛ 13: 131؛ 14: 168).

مؤسسه انتشارات فرانكلين در سال 1335 به پيشنهاد حسن تقي‌زاده (1257-1348) درصدد تأليف دايره‌المعارفي بر اساس دايره‌المعارف يك جلدي كلمبيا وايكينگ[1] (چاپ نيويورك، 1953م.) بر آمد.

  دايره‌المعارف. دانشنامه يا دايره‌المعارف برابر نهاده اصطلاح Encyclopaedia است كه خود برگرفته از اصطلاح يوناني enkyklios paideia به معناي آموزش فراگير است، و در اصل بر مباحثي چون دستور زبان، معاني و بيان، موسيقي، رياضيات، فلسفه، اخترشناسي، و تربيت بدني دلالت دارد. اين مفهوم به پيدايش انديشه گردآوري مواد آموزشي پيشرفته در اثري واحد انجاميد كه در آن روابط و درونمايه هنرها و علوم گوناگون تشريح مي‌شود. در گذشته‌اي دور، تلاش‌هايي براي تهيه آثاري از اين نوع به عمل آمد و در زبان انگليسي سرتوماس اليوت اين اصطلاح را براي نخستين بار در اثري موسوم به >حاكم<[1]  (1531)، رساله‌اي درباره تعليم و تربيت، به كاربرد. در دايره‌المعارف‌هاي عمومي امروزي تلاش مي‌شود كه كليه شاخه‌هاي دانش، معمولاً در مجموعه‌هايي چند جلدي، و امروزه بر صفحه‌هاي فشرده، ارائه گردد. بيشتر اين دايره‌المعارف‌ها براي بزرگسالان طراحي مي‌شود، اما دايره‌المعارف‌هايي خاص كودكان و نوجوانان نيز تدوين شده است. در دايره‌المعارف‌ها كوشش مي‌شود كه گزيده‌اي از اطلاعات جامع يا شاخه كوچكي از دانش با عمق بيشتر درج گردد. دايره‌المعارف‌هاي ديگري نيز از ديدگاه‌هاي خاص يا درباره جامعه يا فرهنگي خاص تدوين مي‌شود.