كتابخانه و موزه ملي ملك. اين كتابخانه را حاج آقا حسين ملك (    -1351ش.)، فرزند حاج محمد كاظم، ملك‌التجار ممالك محروسه ايران، بنيان‌گذاري كرد. وي ظاهرآ از اوايل سده حاضر شروع به جمع‌آوري كتاب مي‌كند. دو كتابخانه در مشهد و تهران مي‌سازد. در 1314 كتابخانه مشهد به تهران و به خانه پدري حاج حسين ملك، در بازار بين‌الحرمين، منتقل مي‌شود. در اين بنا 1700 مترمربع به كتابخانه اختصاص يافت. در زمان حيات حاج حسين ملك، بين سال‌هاي 1338 تا 1342ش.، بخشي از اين ساختمان تجديد بنا شد (1: 4).

حاج حسين ملك در 1316ش. طي وقفنامه‌اي، ساختمان و كليه اموال موجود در آن را وقف آستان قدس رضوي كرد تا "شعبه‌اي از كتابخانه مقدسه رضويه باشد كه كافه و عامه افراد سكنه ايران بدون رعايت مليت حق استفاده داشته و هر يك از افراد در خور استعداد خود عندالحاجه از مندرجات بين‌الدفتين و از مدوّنات در آنها استفاده نمايد". بر اساس بند هشتم وقفنامه، توليت موقوفه در زمان حيات واقف، در اختيار خود اوست و او در همه امور، جز فروش، مختار مطلق است. پس از درگذشت واقف،توليت موقوفه با نايب‌التوليه آستان قدس رضوي و نظارت بر امور موقوفه برعهده دو فرزند واقف و دادستان كل كشور است. واقف، در وقفنامه ديگري قيد كرده است كه "براي خريد كتاب و لوازم موزه در هر سال اقلا معادل نيم عشر از عوائد خالص موقوفات ملك بايستي به مصرف برسد" (5).

مديريت كتابخانه و موزه ملي ملك پس از واقف، تا 1357ش.، با سرلشكر سياسي‌پور، بعد از آن با عبدالعلي گويا بود، و از آبان 1373 با عزت‌الله دهقان است. اما سرپرستي كتابخانه در زمان حيات واقف با احمد سهيلي خوانساري (1291؟-1373) بود. او تا 1357 سرپرستي را همچنان برعهده داشت. از آن پس، تاكنون (1381) سرپرستي برعهده حاج حسن پهلوان حسين است.

بناي جديد كتابخانه و موزه ملي ملك در بافت قديمي شهر تهران، در همسايگي موزه ايران باستان، موزه پست، و ساختمان قديم كتابخانه ملي، در بخش جنوب‌شرقي باغ وزارت امورخارجه، واقع در خيابان سي‌تير قرار دارد. اين بنا در زميني به وسعت تقريبي 5120 مترمربع ساخته شده و زيربناي آن در حدود 9000 مترمربع است.

در ساختمان جديد، سهم كتابخانه از 9000 مترمربع زيربنا، در حدود 3500 مترمربع است (4: 3). اين فضا شامل دو تالار مطالعه، سه مخزن كتاب، بخش خدمات فني، و بخش صحافي و مرمت است. دو تالار مطالعه كه هم‌اندازه و قرينه هستند، هريك در حدود 250 مترمربع مساحت دارند و در طبقه اول ساختمان واقع هستند. در حال حاضر از دو تالار يكي براي مطالعه آزاد در اختيار عموم قرار دارد و ديگري به مطالعه كتاب‌هاي كتابخانه اختصاص يافته است و گنجايش حدود 250 نفر را دارد. بخش مرجع كه در گوشه تالار مطالعه قرار دارد، داراي 9 قفسه بلند و 5 قفسه كوتاه است. در حال حاضر امكان استفاده از ريزفيلم، علي‌رغم وجود دو دستگاه ريزفيلم‌خوان، در كتابخانه وجود ندارد. همچنين بخش نشريات كتابخانه به‌طور كامل راه‌اندازي نشده است. از سه مخزن كه داراي مساحت يكساني هستند يكي به كتاب‌هاي چاپي اعم از چاپ سنگي و سربي و به زبان‌هاي فارسي، عربي، اردو، تركي، و زبان‌هاي اروپايي اختصاص دارد؛ ديگري مخزن كتاب‌هاي خطي فارسي، عربي، تركي، و جز آن است؛ و سومين مخزن از آن نشريات است. مساحت هر مخزن در حدود 400 مترمربع است.

كتابخانه ملي ملك در حال حاضر حدود 50000 جلد كتاب چاپي دارد. يكي از قديمي‌ترين كتاب‌هاي اين مجموعه كتاب القانون في طب اثر ابن سينا چاپ رم به سال 1593 است. از كتاب‌هاي قديمي ديگر مي‌توان از كتاب‌هاي القرآن و هو شرعه الاسلاميه (چاپ هامبورگ، سال 1694) و تحرير اصول اقليدس اثر خواجه نصيرالدين طوسي چاپ استانبول، سال 996ق. نام برد (2: 2).

كتابخانه ملك در حدود 4000 جلد كتاب به زبان‌هاي اروپايي دارد كه زبان‌هاي آلماني، انگليسي، ايتاليايي، روسي، صربي، فرانسوي، و لاتيني را شامل مي‌شود.

مجموعه كتب خطي كتابخانه ملك در حدود 6000 جلد و حدود 19000 عنوان است. يكي از قديمي‌ترين نسخه‌هاي خطي موجود در مجموعه ملك، جزئي از قرآن مجيد است كه منسوب به امام حسن مجتبي (ع) است. اين نسخه به خط كوفي بر پوست آهو تحرير شده است. بر برگ آخر آن،مُهر شاه اسماعيل صفوي ديده مي‌شود. از ديگر آثار خطي مي‌توان به: الاصول بالاسطقسات از اقليدس (243ق.)؛ ثمره اثر بطلميوس به خط حسين بن عبدالرحمن عمر صوفي (371ق.)؛ عرفات العاشقين و عرصات العارفين اثر تقي‌الدين محمد بن معين‌الدين اوحدي دقاقي؛ مرقعات به خط خوشنويسان شهره‌اي چون ميرعلي هروي، ميرعماد، درويش عبدالمجيد طالقاني، و دستخط‌هاي ناصرالدين‌شاه قاجار اشاره كرد (2: 3). در ميان مجموعه كتب خطي كتابخانه ملي ملك كه هنوز فهرست نشده‌اند مي‌توان آثاري به خط اوستايي از جمله نسخه‌اي از ونديداد نيز يافت.

كتاب‌هاي كتابخانه بر اساس نظام دهدهي ديويي، رده‌بندي شده، ولي تنظيم آنها در قفسه بر اساس شماره ثبت است. اطلاعات كتابخانه رايانه‌اي شده و از اين‌رو، كتابخانه فاقد برگه‌دان است. بانك اطلاعاتي كتابخانه تمام اطلاعات مربوط به كتاب‌ها و اشياي موزه را در بر مي‌گيرد. كتابخانه عضو نمي‌پذيرد، اما استفاده از آن براي همگان، در محل كتابخانه، آزاد است. بر طبق وقفنامه خروج كتاب از كتابخانه به هيچ عنوان مجاز نيست.

انتشارات كتابخانه عبارتند از: 1) مشهد طوس، يك فصل از تاريخ و جغرافياي تاريخي خراسان از سيدمحمدكاظم امام (1348)؛ 2) ظفرنامه؛ و 3) فهرست نسخ خطي كتابخانه ملي ملك در 13 جلد.

در مجموعه ملك، طبقات همكف و زيرزمين به موزه اختصاص يافته است. موزه داراي 5 تالار است. اشياي موزه شامل سكه (از جمله سكه‌هاي ولايت عهدي حضرت امام رضا)، فرش، آثار هنري (از جمله 13 تابلو از كمال‌الملك)، و جز آن است. از آثار موجود در موزه مي‌توان به كشكول، تبرزين، و پيراهن منسوب به شاه‌عباس صفوي؛ عينك ملاهادي سبزواري؛ قباله ازدواج ميرزاتقي‌خان اميركبير با عزت‌الدوله خواهر ناصرالدين‌شاه؛ مرقعات و خط رضا عباسي و بايسنغر ميرزا؛ و مانند آن اشاره كرد. در اين موزه تمبرهايي از 183 كشور شامل مجموعه تمبرهاي كشورهاي خاورميانه وجود دارد (2: 5).

 

مآخذ: 1) "افتتاح كتابخانه و موزه ملي ملك". ويژه‌نامه روزنامه اطلاعات، 6 دي 1376؛ 2) "كتابخانه و موزه ملي ملك". تهران: سازمان موقوفات ملك، ]بي‌تا[ ]بروشور[؛ 3) "كتابخانه‌هاي اقماري، كتابخانه آستان قدس رضوي". كتابداري و اطلاع‌رساني. س. اول، 1 (پاييز 1376): 39-56؛ 4) "گزارشي از ساختمان كتابخانه و موزه ملي ملك". تهران: معاونت فني آستان قدس رضوي، ]بي‌تا] [بروشور[؛ 5) مجموعه وقفنامه‌هاي حاج حسين ملك ]بي‌جا: بي‌نا، بي‌تا[.

          عليرضا دولتشاهي