كتابخانه مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف[1] . شرق‌شناسي در روسيه بيش از سيصد سال قدمت دارد. اين اعتقاد كه مأموران دولتي، تجار، و مبلغان ديني اعزامي به كشورهاي مشرق زمين ضرورتآ بايد با فرهنگ، زبان، و آداب و رسوم اين ملت‌ها آشنا باشند، از نخستين انگيزه‌هاي پيشرفت شرق‌شناسي در اين كشور به‌شمار مي‌رود.
اين دانش در سال‌هاي آغازين قرن نوزدهم در روسيه جايگاه مستحكم و ثابتي يافت و با تلاش و علاقه شرق‌شناسان دانشگاه قازان مانند محمدعلي كاظم بيك و ان.آي.لباچفسكي[2] ، و نيز به‌دنبال تأسيس مدرسه ارمني لازارف در 1815 در مسكو، وارد مرحله جديدي شد (1: 32).
اين مدرسه خصوصي به افتخار بنيان‌گذارانش، برادران هوانس (1735-1801) و يواكيم لازاريان (1744-1826)، لازارف نام‌گذاري شد (5). آنها اعضاي خانواده ارمني اشرافي و با نفوذي بودند كه در اواسط قرن هجدهم از ايران به روسيه مهاجرت كردند و به‌ترتيب، به ايوان و يكيم (آواگيم) لازارف مشهور شدند. ايوان طي وصيتي بخش قابل توجهي از ثروت خود را براي تأسيس اين مدرسه وقف كرد.
هدف از تأسيس مدرسه لازارف، تربيت و آموزش كودكان ارامنه فقيري بود كه به‌دنبال مهاجرت گسترده از ايران و عثماني، در روسيه ساكن شده بودند.
اين مدرسه در پي تحولاتي در 1827، به مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف تغيير نام داد و به نخستين مؤسسه علمي و تحصيلي رشته شرق‌شناسي روسيه تبديل شد. به‌اين منظور كرسي‌هاي جديد تدريس زبان‌هاي ارمني، فارسي، عربي، گرجي، تركي عثماني، و تركي آذربايجاني ايجاد شد (5) تا فارغ‌التحصيلان آن به‌عنوان مترجم يا دبير سفارتخانه‌ها و كنسولگري‌هاي روسيه در خاورميانه (قسطنطنيه، تهران، بغداد، مشهد، دمشق، و جز آن) اشتغال يابند.
آوازه اين مؤسسه به‌سرعت از مرزهاي روسيه فراتر رفت. در بين دانشجويان مؤسسه، ارامنه‌اي از ايران، تركيه، و حتي هند وجود داشت. علاوه بر ارامنه، نوجواناني از ديگر مليت‌ها نيز در اين مركز علمي تحصيل مي‌كردند. در سال‌هاي مختلف، شخصيت‌هاي مشهور روسي همچون گريبايدوف و ژوكوفسكي در اين مؤسسه تحصيل كردند (1: 38).
لنين در 4 مارس 1919 حكم تأسيس مؤسسه ارمني مسكو به‌جاي مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف را صادر كرد كه به فاصله اندكي به مؤسسه آسياي مقدم[3] تغيير نام داد. در سپتامبر 1920 مجددآ تغيير ساختار يافته و مؤسسه مركزي زبان‌هاي زنده شرقي نام گرفت. اما در 1921 با تصويب كميته اجرايي مركزي روسيه، مؤسسه با بخش شرق‌شناسي دانشگاه دولتي مسكو ادغام و مؤسسه شرق‌شناسي مسكو تأسيس شد كه تا 1954 به فعاليت خود ادامه داد، سپس در اين سال با مؤسسه دولتي روابط خارجي مسكو ادغام شد (4: 226).
مجموعه كتابخانه لازارف در 1913 بالغ بر 40000 جلد كتاب و نسخه خطي نفيس و نادر، تك نگاشت، نقاشي، و نقشه جغرافيايي به زبان‌هاي مختلف بود (3). كتابخانه به طور پيوسته كتب قديمي دريافت مي‌كرد. نمايندگان مؤسسه، اين كتاب‌ها را در روسيه و خارج از آن (مانند وين، ونيز، پاريس، و ديگر مراكز علمي و همچنين كشورهاي خاورميانه) خريداري مي‌كردند.كتاب‌هاي اهدا شده توسط استادان و فارغ‌التحصيلان مؤسسه نيز بخش قابل توجهي از مجموعه را تشكيل مي‌داد. كونانوف، دانشمند شهير مؤسسه لازارف، به‌تنهايي قريب به 1500 جلد كتاب و امين، ديگر دانشمند مشهور، نيز 2500 جلد كتاب به مؤسسه اهدا كرد. فهرست مواد كتابخانه لازارف از 1861 به‌دفعات تهيه و منتشر شده است.
مؤسسه شرق‌شناسي مسكو پس از تأسيس، وارث كتابخانه مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف شد. در مدت موجوديت آن، مجموعه كتابخانه به 3500 جلد رسيد (46:1).
پس از ادغام مؤسسه شرق‌شناسي مسكو با مؤسسه دولتي روابط خارجي مسكو، كتابخانه ارزشمند و منحصر به‌فرد لازارف نيز به مؤسسه اخير منتقل شد.(2).
در 16 اكتبر 1995، كتابخانه مؤسسه دولتي روابط خارجي مسكو به موزه تبديل شد و به اين ترتيب گنجينه منحصربه‌فرد كتابخانه مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف اهميت و جايگاه ويژه‌اي يافت. اين گنجينه شامل اسناد و مدارك مربوط به تأسيس و توسعه مؤسسه و رشته‌هاي آموزشي آن است. از جمله اسناد موجود در اين گنجينه مي‌توان به اين موارد اشاره كرد :>اساسنامه مؤسسه زبان‌هاي شرقي لازارف مسكو <مورخ 10 مي 1848؛ >دستور زبان‌هاي تركي و تاتاري <نوشته محمد علي كاظم‌بيك، قازان، 1839.
در اين كتابخانه مجموعه نسخ خطي شرقي در ويترين مجزايي به نمايش گذاشته شده است. يك رساله پزشكي به زبان عربي مربوط به قرن هفتم ق. و مجموعه‌هاي اشعار خطي فارسي مزين و تذهيب شده مربوط به قرون نهم تا يازدهم ق. نمونه‌هايي از نسخ اين گنجينه هستند. همه مواد كتابخانه‌اي به نمايش گذاشته شده در موزه، بخشي از مجموعه كتاب‌هاي نفيس و نادر مؤسسه دولتي روابط خارجي مسكو را شامل مي‌شود كه بالغ بر 21000 جلد كتاب است. در حال حاضر فهرست الكترونيكي مواد موزه در دست تهيه است (6).
مآخذ: 1) جوكار، علي‌اكبر. "تاريخ شرق‌شناسي در روسيه". آسياي مركزي و قفقاز. (بهار: 1380): 31-58،
2)μھھ "SR Sfh`dTT [`fX`FfX`H` G`fjZBdfhFL^^`H` S^fhThjhB [LPZj^Bd`Z^zn _h^`vL^TV". [On-line]. Available: http:// www. plekhanov. ru/ russian/ vuzinfo/ gum/ mgimo/ history. shtml. [6 Aug. 2003]; 3) "Sfh`dT£ YB~BdLFfX`H` J`". [On-line]. Available: http:// www. Armenianembassy. ru/ history. html [16 Sep. 2003]; 4) "YB~BdLFfX^V S^fhThjh E`fh`q^zn ¢~zX`F". C`Z|vB£ e`FLhfXB£
كامبيز ميربهاء
[1]. Library of Lazarev School for Eastern Languages
[2]. N.I. Lobachevskii
[3]. South West Asian Institution
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی