كتاب سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتاب. به مجموعه‌اي از لوح‌هاي چوبي يا عاجي؛ يا مجموعه‌اي از ورق‌هاي كاغذ، پوست آهو؛ و يا ماده‌اي مانند آن، اعم از دستنويس يا چاپي كه با هم به نخ كشيده يا صحافي شده باشند، كتاب مي‌گويند. هر كتاب به‌طور معمول ورقه‌هاي تا شده و صحافي شده بسيار دارد كه حاوي مطالبي است و معمولا از 48 صفحه كمتر نيست و به‌طور مستقل صحافي شده است و به‌صورت غيرادواري منتشر مي‌شود (9: ج 2، ص 369). به كمتر از اين مقدار جزوه يا رساله مي‌گويند (6: ذيل "كتاب"). تفاوت كتاب و مجله در اين است كه مجله نشريه‌اي است باعنوان مشخص كه به‌صورت شماره‌ها يا جزوه‌هاي پياپي با فاصله زماني منظم يا غيرمنظم براي مدت نامحدود منتشر مي‌شود و حاوي مقالاتي درباره موضوع‌هاي مختلف است و شماره مسلسل دارد (6: ذيل "مجله").
تاريخچه. تاريخ كتاب قدمت پنج هزار ساله دارد و در روند تكاملي آن چند نقطه اوج و در پي هر يك، دوره‌اي ثبات و تعادل ديده مي‌شود كه تا نقطه اوج بعدي تداوم داشته و گاه نيز تا مدتي با يكديگر همپوشاني دارند. گذر از هر مرحله و رسيدن به مرحله بعدي به‌وجود عواملي بستگي داشته است مانند 1) نياز جامعه به اطلاعات، 2) وجود دانش و فناوري مناسب، 3) وجود تجربه و توانايي‌هاي لازم، و 4) توجيه و كارآيي اقتصادي. كتابت با لوح‌هاي گلي آغاز مي‌شود و طي پنج هزار سال در اواخر قرن بيستم در شكل و قالب كتاب‌هاي الكترونيكي تكامل مي‌يابد و همچنان نيز به پويايي خود ادامه مي‌دهد.
1. لوح‌هاي گلي. تمدن شهرنشيني كه به اختراع خط منتهي شد، در قسمت جنوبي بين‌النهرين شكل گرفت و به تمدن سومر معروف شد. يكي از نتايج اختراع خط، تعليم افراد براي خواندن و نوشتن بود (7: 13، 19). سومري‌ها براي نوشتن از گل‌رس استفاده كردند كه در همه جا به وفور يافت مي‌شد. از مراحل كار سومريان براي آماده‌سازي گل‌رس به‌منظور نوشتن، اطلاعات دقيقي در دست نيست، ولي از كاوش‌هاي باستان‌شناسي چنين برمي‌آيد كه آنان خاك رس را با آب شست‌وشو داده و رسوب آن را تحت‌فشار قرار مي‌دادند تا آنكه به‌صورت گرد نرمي درمي‌آمد؛ روي لوح‌هاي ساخته شده، قبل از آنكه خشك شوند، با كمك ابزاري نوك تيز هر آنچه را مي‌خواستند حك مي‌كردند (7: 20). اين نظام در حدود 2500ق.م. به تكامل رسيد. بيش از 95 درصد گل‌نوشته‌ها به امور بازرگاني، اداري، و حكومتي مربوط مي‌شد (7: 2، 21). بعدها، بابلي‌ها و آشوري‌ها آن را توسعه دادند و كم‌كم بر تعداد اين لوح‌ها افزوده شد. تجمع لوح‌هاي گلي، شيوه‌اي را براي نگاهداري و انتظام آنها مي‌طلبيد. به‌تدريج، آرشيو هاي نگاهداري لوح‌هاي گلي ايجاد شد. تنوع موضوعات حك شده بر روي الواح گلي، كه ديگر از امور تجاري و حكومتي فراتر رفته و دامنه آن به علومي نظير رياضي، طب، و تاريخ‌نگاري كشيده شده بود، باعث شد اين آرشيوها، نقش و جايگاه كتابخانه را پيدا كنند (7: 24-26). كتابخانه آشوربانيپال در نينوا، پايتخت آشوريان، نقطه اوج لوح‌هاي گلي است(1: 24، 26، 45، 38؛ 2: ذيل"كتاب"؛ 7: 26).
كتاب گلي يا لوح گلي از نيمه هزاره سوم قبل از ميلاد به تكامل رسيد و مدت 2500 سال از ثبات فني بدون تغيير برخوردار بود. ظهور خط ميخي و خط تصويري و اختراع الفبا توسط فينيقي‌ها، افول لوح‌هاي گلي را به‌دنبال داشت، زيرا نگارش علائم تصويري يا الفبا بر روي گل دشوار بود. به اين ترتيب، نياز به ماده ديگري بود تا بتوان راحت‌تر بر آن نگاشت (7: 28).
2. طومارهاي پاپيروس. از حدود 2000ق.م. در تمدن بزرگ مصر، نگارش بر صفحاتي از گياه بَرد آغاز شد كه به يوناني به آن پاپيروس مي‌گفتند (4: 3، 4؛ 7: 2، 4). ابزار نوشتن بر روي پاپيروس ني يا قلم‌موي آغشته به مركب بود. پاپيروس براي نگارش كاملا مناسب بود و مركب به راحتي بر آن نقش مي‌بست، به همين دليل تا مدتي بسيار طولاني، يعني تا قرن ششم ميلادي تداوم يافت، حتي در تمدن يونان هم از پاپيروس براي نوشتن استفاده مي‌شد (7: 36، 40، 42). مصري‌ها كار نگارش را در سطح وسيعي توسعه دادند. آنان حتي "كتاب‌هاي تصويري" را پديد آوردند. اما، بيشترين اوراق پاپيروس به يك رسم ديني تعلق داشت كه بر اساس آن مقداري نوشته‌هاي مقدس را در قبر بزرگان مي‌گذاشتند. اين طومارها به كتاب مردگان* معروف است (4: 38، 39؛ 7: 2، 40).
درباره شكل طومار ها در اين دوره گفته مي‌شود كه طول آن به 6-7 متر مي‌رسيد (به ندرت بيش از 10 متر) و زماني كه نسخه خطي پيچيده مي‌شد، به شكل استوانه‌اي درمي‌آمد كه قطر آن در حدود 5-6 سانتي‌متر بود؛ پهناي آن متفاوت و عمومآ كمتر از 30 سانتي‌متر بود (4: 47-48).
اختراع پاپيروس توسط مصري‌ها، كمك بزرگي براي تكامل كتاب بود. قديمي‌ترين كاغذ پاپيروس، دو پاپيروس سفيد و ننوشته است كه در مقبره‌اي داخل جعبه‌اي چوبي متعلق به قرن 30ق.م. پيدا شده‌اند. قديمي‌ترين كتاب شناخته شده در قالب طومار نيز پاپيروس پريس[1] است كه تاريخ آن به 1990ق.م. بازمي‌گردد. اين كتاب شامل گفته‌هاي اخلاقي است. داستان سينوهه كه آن را باشكوه‌ترين ادبيات مصر خوانده‌اند، نيز يكي از كتاب‌هاي پاپيروسي كهن مصر است. طب، جراحي، و رياضيات موضوعات ديگري هستند كه در كتاب‌هاي پاپيروسي به چشم مي‌خورند.
پاپيروس، برخلاف لوح‌هاي گلي، بسيار آسيب‌پذير است. آتش‌سوزي، سيل، و حتي موجودات ذره‌بيني به راحتي آن را نابود مي‌كنند، شايد به همين دليل است كه هيچ مجموعه آرشيوي مهمي از پاپيروس‌هاي مصر باستان از زير خاك بيرون نيامده است (7: 42، 44-45، 47-48).
استفاده از پاپيروس تنها به مصري‌ها تعلق نداشت. در تمدن يونان و روم نيز اين گياه براي نوشتن كاربرد بسياري پيدا كرد. يوناني‌ها با تكميل الفبا و افزودن حروف صدادار به آن به پيشرفت نگارش متون مختلف كمك بزرگي كردند. گفته مي‌شود در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن چهارم ق.م. كتاب به تعداد زياد در آتن وجود داشت و پيشه‌هايي نظير كتابفروشي پديد آمده بود و برده‌هاي باسواد در كتابفروشي‌ها به رونويسي از كتاب‌ها مي‌پرداختند. كتابخانه‌هاي متعددي هم تأسيس شد. نخست كتابخانه‌هاي شخصي و بعد كتابخانه‌هاي سلطنتي كه البته در انحصار دانشمندان بود (7: 65-66). كتابخانه اسكندريه (نك: كتابخانه‌هاي باستان و قرون وسطي) كه در اوايل قرن سوم ق.م. تأسيس شد و كاليماخوس يكي از دانشمندان ناظر بر آن بود، و نيز كتابخانه پرگاموم دو نمونه معروف از كتابخانه‌هاي سلطنتي هستند (4: 47؛ 5: 7؛ 7: 66-67).استفاده از پاپيروس براي ساخت كتاب در تمدن‌هاي بزرگ، حتي پس از ظهور مسيحيت نيز رواج داشت. پوست نيز از سال 1600ق.م. براي نوشتن مورداستفاده قرار گرفت و چون بادوام‌تر از پاپيروس بود، انعطاف‌پذيرتر بود، و مركب را در هر دو طرف به خوبي جذب مي‌كرد، به‌تدريج جايگزين پاپيروس شد. بهترين پوست‌هاي نوشتني در شهر پرگاموم توليد مي‌شد و پارشمن نام داشت. همزمان از چرم و لوح‌هاي مومي و چوبي و پارچه نيز براي نوشتن استفاده مي‌شد (4: 41؛ 7: 59-60). كتاب‌هاي چوبي نيز به اشكال مختلف درست مي‌شد و موارد استفاده متعددي داشت، مانند دفترچه يادداشت براي حساب‌ها، آيين ازدواج، تولد، قراردادها و جز آن (7: 77).
3.كُدكس. سومين رويداد مهم در تاريخ تكامل كتاب، اختراع كدكس بود كه همان شكل امروزي كتاب است، يعني صفحات تا خورده پاپيروس، پوست، و مانند آنكه از يك محل به هم دوخته شده‌اند. كتاب‌هايي كه به‌صورت لوح‌هاي گلي بودند به‌تدريج از بين رفتند. طومارهاي پاپيروس نيز علي‌رغم دو هزار سال حضور، كم كم كارآيي خود را از دست دادند؛ دشواري جست‌وجو و پيدا كردن مطالب در آنها يكي از دلايل حذف تدريجي آنها بود. كدكس از حدود قرن دوم ميلادي قالب مرجّح نگارش متون مذهبي در ميان مسيحيان بود و از قرن چهارم رواج عام يافت. براي ساختن كدكس در ابتدا از پاپيروس استفاده مي‌شد، اما پاپيروس بسيار شكننده و كم دوام بود و براي چندين بار استفاده مناسب نبود، به همين دليل پس از مدتي پارشمن جايگزين آن شد (7: 75).
استفاده از كدكس چندين مزيت داشت: 1) هر دو طرف آن براي نوشتن مناسب بود، پس صرفه‌جويي در هزينه مي‌شد؛ 2) توليد آن با سرعت و سهولت بيشتري صورت مي‌گرفت؛ 3) يافتن مطالب در آن راحت‌تر بود؛ 4) تنظيم صفحات و تورق در آن آسان‌تر بود؛ و 5) سازمان‌دهي و انتظام‌دهي كتابخانه‌ها راحت بود و قرار دادن كدكس بر روي قفسه و طاقچه كتابخانه‌ها به مراتب آسان‌تر از كار با طومار بود (7: 85).
براي تغيير كتاب از لوح‌هاي چوبي موم اندود و طومارهاي پاپيروس به شكل كدكس قوه تخيل و استعداد بالايي موردنياز بود. براي ساختن كدكس، اوراق پاپيروس يا پوست‌هاي بريده شده مانند طومار درازي پشت سر هم قرار نمي‌گيرند، بلكه بر روي يكديگر قرار مي‌گيرند، از وسط تا خورده و از محلِ تا به هم متصل مي‌شوند و صفحات بيروني به‌وسيله جلد، كه عمومآ از چرم است، محافظت مي‌شود. رسيدن به اين مرحله خلاقيت بالايي نياز داشت. و از همين‌رو، ظهور كدكس تحول مهمي در تاريخ تكامل كتاب به‌شمار مي‌رود.
سه تمدن سومر، مصر، و يونان در ابداع و تكامل كتاب نقش اساسي داشتند. سومريان آن را آغاز كرده و با عبور از مصريان، به يونانيان رسيد. يوناني‌ها و رومي‌ها در علوم مختلف پيشرفت بسيار داشتند كه خود در توسعه كتابت، از ابداع الفباي جديد گرفته تا به‌كارگيري ابزار نگارش نوين، نشر، و ايجاد كتابفروشي و كتابخانه‌ها نقش بسيار داشتند. مسيحيت و اسلام نيز، هر يك، ادياني بودند كه تمدن‌هاي عظيمي را بنا نهادند.
با ظهور مسيحيت، صومعه‌ها و كليساهايي ايجاد شد كه در هريك اتاق‌هايي وجود داشت كه در آنها استنساخ و رونويسي انجيل، كتاب‌هاي دعا، و متون ديگر صورت مي‌گرفت؛ و چنانچه گفته شد، رواج كدكس از جرگه‌هاي مسيحيان و با هدف نگارش متون مذهبي آغاز شد. ديرها و صومعه‌ها نه تنها محل توليد كتاب بودند، بلكه هريك مجموعه‌هاي كتاب نيز در اختيار داشتند، كه البته بيشتر براي استفاده راهبان بود. "عصر صومعه‌ها" از اوايل قرن شش تا اواخر قرن دوازده ادامه دارد و زماني است كه طي آن صومعه‌ها توليد و انتشار كتاب را در انحصار خود داشتند. چنانچهكاسيودوروس صومعه‌اي در ويواريوم (جنوب ايتاليا) تأسيس كرد كه جمع‌آوري و نسخه‌برداري از كتاب‌ها يكي از فعاليت‌هاي آن بود. بديهي است رونويسي و نسخه‌برداري از كتاب‌ها ايجاب مي‌كرد كه معلوم شود در هر صومعه چه كتاب‌هايي وجود دارد؛ به اين ترتيب، امر تهيه فهرست از كتاب‌ها نيز آغاز شد (7: 105-110؛ 11).
دين اسلام نيز تمدني را بنا نهادكه در طول چهار قرن، يعني از قرن هشتم م. تا قرن 11 از لحاظ خلاقيت فكري بر دنيا حكومت مي‌كرد، و در اين مدت بيش از ده هزار كتاب انتشار يافت. تأسيس كتابخانه‌هاي متعدد، مانند كتابخانه فاطميه در قاهره، كتابخانه عباسي در بغداد، و كتابخانه اُميه در كوردوبا (قُرطَبه)؛ و رونق مشاغلي مانند خوشنويسي، كتاب‌آرايي، تجليد، و صحافي كه با هنر عجين شده بود؛ خدمات ارزنده اسلام به تكامل كتاب بود. همچنين بايد از وجود كتابفروشي و بازار كتاب در دنياي اسلام نام برد كه در بيزانس و غرب مسيحي نامي از آن برده نشده است. گفته مي‌شود در قرن دهم در شهر بغداد بازار كتابفروشان با صد مغازه كتابفروشي و لوازم‌التحريرفروشي وجود داشت. همچنين هريك از مدارس و مساجد بزرگ داراي كتابخانه بودند (7: 90-96، 101، 103؛ 1: 100-101). اما برجسته‌ترين نقش مسلمانان در توسعه و تكامل كتاب، اقتباس صنعت كاغذسازي از ايرانيان، ايجاد نوآوري‌هايي در آن، و انتقال آن به اروپا بود (7: 92).
در قرن هفتم م. اعراب به ايران حمله كردند و در سمرقند كارخانه‌اي را يافتند كه تا آن زمان از آن بي‌اطلاع بودند. كاغذ كه پيش از اين در چين اختراع شده بود از مسير تجاري سمرقند به ايران راه يافت و پس از فتح ايران، اعراب نيز با آن آشنا شدند (4: 80) و به‌دنبال توسعه مرزهاي اسلام به اروپا، نخستين كارخانه كاغذسازي در 1074 در محلي در شرق اسپانيا تأسيس شد (7: 123).
4. چاپ. صنعت توليد چندين نسخه از كتاب، نخستين بار مانند صنعت كاغذسازي در قرن 9 در چين پيدا شد (2: ذيل "كتاب"؛ 3: ج 1، ص 785؛ 4: 153)، ولي عملاً سابقه چاپ متون در چين به قرن دوم مي‌رسد. در آن زمان چيني‌ها صفحات متن را با حروف برجسته بر روي يك سنگ صاف كنده‌كاري مي‌كردند، در اين روش حروف گود بودند، اما بعدها حروف را به‌صورت برجسته بر روي صفحات چوب كنده‌كاري مي‌كردند، در اين روش امكان استفاده مكرر از هر لوح وجود داشت (153:4).
در اروپا و در آغاز عصر چاپ، نخست الواح چوبي يا سنگي براي چاپ متون به‌كار مي‌رفت. اگرچه در ابتدا بيشتر تصوير قديسان چاپ مي‌شد و عمومآ بر روي پارچه بود. به اين ترتيب تكثير كتاب با حروف ثابت ادامه يافت، چيني‌ها در قرن 11 حروف متحرك را براي چاپ و تكثير كتاب ابداع كردند، آنها ابتدا از گل پخته و سپس مس و سرب حروف را ساختند (4: 154، 156). مهم‌ترين و مؤثرترين اقدام براي پيشرفت فن چاپ، اختراع حروف متحرك يا قابل انتقال بود كه نخست در چين و سپس در اروپا ــ بدون اطلاع از اختراع چيني‌ها ــ صورت گرفت. گوتنبرگ، مخترع چاپ، به همين روش چاپ را در اروپا ابداع كرد.
وي با چاپ سنگي چندين كتاب را تكثير كرد، از جمله تورات 36سطري و تقويم سال 1448م. (3: ج 1، ص 785-786). كتاب‌هايي كه در ايام طفوليت صنعت چاپ توليد شد اينكونابولا* نام دارد، مانند كتاب‌هاي گوتنبرگ (9: ج 2، ص 369-370).
فن چاپ به سرعت در اروپا رواج پيدا كرد، اما تا 1800 فن چاپ و حروفچيني عمومآ به همان روش گوتنبرگ، يعني به‌وسيله ماشين دستي انجام مي‌شد و كاغذ هم به‌وسيله دست ساخته مي‌شد. در1810 نيروي بخار توسط كونيك در چاپ به‌كار گرفته شد و ماشين‌هاي كاغذسازي نيز به‌تدريج ابداع و فراگير شدند. از نيمه دوم قرن بيستم چاپ افست، به‌تدريج، جايگزين چاپ برجسته شد. به اين ترتيب كار چاپ كتاب با سهولت و سرعت بيشتري صورت گرفت. از 1840-1940 افزايش قابل توجهي در سرعت و كميت كتاب‌هاي چاپي به‌وجود آمد كه نتيجه پيشرفت فناوري بود. مكانيزه شدن حروفچيني، صحافي، و نوشتن (با استفاده از ماشين تحرير)، تهيه تصاوير چاپي با روش عكسبرداري و ماشين‌هاي چاپ سيلندري و دوّار از جمله اين پيشرفت‌ها بود. ماشين‌هاي جديد حروفچيني، مانند لاينوتايپ و مونوتايپ كه در 1890 ابداع شد نيز نقش مهمي در افزايش توليد كتاب داشت (7: 28)، صحافي كتاب هم كه تا قرن 18 توسط كتابفروشان و يا خريداران كتاب انجام مي‌شد، از حدود 1880 توسط ماشين صورت گرفت (7: 192، 208).
با افزايش تعداد كتاب‌هاي چاپ شده، نهادهاي اجتماعي جديدي را شاهد هستيم؛ مؤسساتي مانند باشگاه كتاب، كه كتاب‌ها را از طريق پست براي اعضا ارسال مي‌كردند؛ كتابخانه‌هاي شهري كه كتاب را رايگان به علاقه‌مندان امانت مي‌دادند؛ و كتابخانه‌هاي عمومي، از جمله اين نهادها بودند. ظهور رايانه و استفاده از آن در فرايند چاپ كتاب، عامل مهم ديگري بود كه در دهه‌هاي آخر قرن بيستم جايگزين ماشين‌هاي چاپ شد (7: 29، 206).
5. كتاب الكترونيكي. با ظهور رايانه، روش نويني براي توليد كتاب ايجاد شد كه با شيوه‌هاي پيشين هيچ گونه وجه مشتركي ندارد. در اين روش، از مركب و كاغذ و ماشين چاپ استفاده نمي‌شود، حتي شكل و قالب كتاب‌هاي توليدشده با اين روش، با كتاب‌هاي مرسوم، متفاوت است. اين قبيل كتاب‌ها، كتاب الكترونيكي نام گرفته‌اند. در تعريف كتاب الكترونيكي مي‌توان گفت: كتاب الكترونيكي يا كتاب رايانه‌اي نوعي متن ديجيتال است كه بر روي لوح فشرده ذخيره و منتشر شده است و مي‌توان آن را از طريق شبكه رايانه‌اي به چاپگر يا هر منبع الكترونيكي ديگر انتقال داد. براي خواندن اين كتاب نرم‌افزارهاي خاص موردنياز است (8: 84؛ 10: ج ،2 ص 993؛ 13: ج 2، ص 984). برخي نيز دامنه تعريف را گسترده‌تر كرده‌اند و كتاب شنيداري[2] را هم كه مي‌تواند محتواي يك كتاب را ــ به‌جاي چاپ ــ بخواند، كتاب الكترونيكي محسوب مي‌كنند (10: ج2، ص 993). كتاب‌هاي الكترونيكي از لحاظ شكل ظاهري هيچ شباهتي به كتاب‌هاي سنتي ندارند، اگرچه شيوه نشر آنها بسيار شبيه نشر سنتي و اساسآ يكسان است: ناشران الكترونيكي كتاب‌هاي پيشنهادي از طرف نويسندگان را بررسي، و در صورت تصويب پس از ويرايش و حروفچيني و مراحل ديگر از طريق پايگاه‌هاي مختلف و با تيراژ معين عرضه مي‌كنند (8: 84).
5-1. توسعه كتاب‌هاي الكترونيكي. ظهور كتاب‌هاي الكترونيكي از دهه 1960 در آزمايشگاه‌ها آغاز شد و اين كار با تصاويري روي پرده لامپ اشعه كاتد انجام گرفت كه جايگزين تصاوير روي صفحات كاغذي كتاب‌ها شد.
از سال 1971 تغيير شكل متون كلاسيك از چاپي به شكل الكترونيكي براي كتاب‌هايي كه مدت حق‌تأليف آنها سپري شده بود، آغاز شد. اين اقدام به پروژه گوتنبرگ معروف است و طي آن 250 عنوان كتاب به‌صورت الكترونيكي در اينترنت قرار گرفتند؛ آثاري مانند كليات شكسپير، جزيره گنج، رباعيات خيام، و فرهنگ لغت >اَمريكن هريتج<[3] . در حال حاضر، دست‌اندركاران پروژه گوتنبرگ سعي دارند با كاهش هزينه، دستيابي آسان، و گزينش متون خاصي براي كودكان، علاقه و عادت به خواندن را از طريق اينترنت افزايش دهند و نوعي كتابخانه عمومي اينترنتي ايجاد كنند (12). به‌تدريج، تبديل‌هاي مشابهي در ديگر جاها آغاز شد، از جمله پروژه بارتلبي در دانشگاه كلمبيا كه "به كتابخانه عمومي اينترنت" موسوم شده است. برخي ناشران قديمي هم شركت‌هايي با مراكز نرم‌افزاري تشكيل دادند تا كتاب‌هاي چاپي خود را به قالب ديجيتالي جديد تبديل كنند (7: 243).
از اواسط دهه 1980 و با ظهور صفحات نمايشي كه در دست گرفته مي‌شد، كتاب‌هاي الكترونيكي قابل حمل به‌وجود آمد، در دهه 1990 دستگاه كتابخوان الكترونيكي و رايانه‌هاي شخصي موسوم به پاوربوك[4] به بازار عرضه شدند. انتشار آثار چندرسانه‌اي بر روي لوح فشرده و دي‌وي‌دي قدم بزرگ ديگري بود كه به توسعه كتاب‌هاي الكترونيكي منجر شد. در آخرين دهه قرن بيستم تعداد ناشران الكترونيكي هم رو به افزايش نهاد. در سال 1993 در نمايشگاه كتاب فرانكفورت تعداد ناشران الكترونيكي بسيار زياد بود و يكي از سالن‌هاي بزرگ به آنها اختصاص يافته بود (7: 244، 245).
5-2. فرامتن وفرارسانه. فرامتن[5] شكل جديدي از نگارش الكترونيكي بود كه تحولي عميق را به همراه داشت. واني‌وار بوش[6] منادي فرامتن به‌شمار مي‌رود. وي در ،1945 ماشيني را طراحي مي‌كند به‌نام ممكس[7] كه مانند مغز انسان مطالب را از طريق برقراري ارتباط ذخيره مي‌كند. در ،1962 داگلاس سي. اِنگبارت كار وي را دنبال كرد، و سرانجام در 1965 نظامي را ترتيب دادند كه قادر بود نوشته‌هاي غيرترتيبي مربوط به هم را توليد كند كه فقط توسط رايانه توليد و خوانده مي‌شد، و آن را فرامتن ناميدند. در حقيقت فرامتن مجموعه‌هايي از متن است كه با رابط‌هاي الكترونيكي به هم مرتبط شده‌اند و خواننده مجبور به ارتباط دادن آنها نيست (7: 248). فرامتن امكان دستيابي سريع و گشت‌زني در انواع مدرك را فراهم مي‌كند و مي‌توان با كليك كردن بر روي يك نقطه خاص كه به نقطه داغ[8] موسوم است، مقاله يا مطلب متناظر با نقطه داغ ديگري را پيدا كرد. نقطه داغ معمولا كلمه يا عبارتي است كه زير آن خط كشيده شده يا درون يك كادر قرار دارد. در فرامتن، ارجاعات به‌گونه‌اي است كه ديگر نيازي به نمايه، فهرست مطالب، و فصل‌بندي وجود ندارد (8: 78).
فرارسانه نيز، فناوري مشابهي است كه در آن چندين رسانه در يك زمان به يكديگر ارتباط داده مي‌شوند؛ اين ارتباط‌ها علاوه بر متن، حركات ويدئويي تصاوير، گرافيك، و صوت را نيز شامل مي‌شود. مطالب فرامتن و فرارسانه نيز مانند كتاب‌هاي چاپي براي سطوح و گروه‌هاي مختلف (مبتدي تا پيشرفته، جوانان، دانشجويان، معلمان، و جز آن) طراحي مي‌شود (7: 25).
آينده. در حدود 2500 سال پيش از ميلاد نگارش بر گل‌رس آغاز شد. پانصد سال بعد كاغذ پاپيروس پيدا شد. لوح‌هاي گلي و طومارهاي پاپيروس به مدت دو هزار سال در كنار هم زندگي مي‌كردند. اما كدكس در قرن دوم ميلادي پديدار شد و به‌سرعت به‌صورت بهترين شكل كتاب درآمد و تا امروز موقعيت خود را حفظ كرده است؛ كدكس با پيشرفت‌هاي بعدي نيز سازگار بود، نظير اقدام گوتنبرگ و چاپ، ظهور نيروهاي غيرانساني براي چاپ و توليد كاغذ، ماشين‌هاي چاپ، جايگزين شدن حروفچيني رايانه‌اي، و چاپ افست با حروف ريخته‌گري. در ثلث آخر قرن بيستم كتاب ديگري ظهور كرد به‌نام كتاب الكترونيكي. به‌نظر مي‌رسد كتاب‌هاي كاغذي و كتاب‌هايي كه روي صفحه رايانه‌ها قرار دارند، مانند لوح‌هاي گلي و طومارهاي پاپيروس مدتي طولاني همزيستي داشته باشند (7: 251-252).
كتاب‌هاي الكترونيكي به سرعت گسترش مي‌يابند، زيرا از ويژگي‌هايي برخوردارند كه در اقتصاد كتاب و تجارت آن عوامل مهمي محسوب مي‌شوند، مانند سهولت انتشار و تكثير، سهولت و سرعت ويرايش، امكان روزآمدسازي دائمي و آسان، و امكان نشر با شمارگان پايين. افزون بر اينها، قيمت نهايي اين نوع كتاب‌ها نيز بسيار كمتر است (10: ج 2، ص 993). علاوه بر اين، خريدار مي‌تواند فقط بعضي قسمت‌هاي كتاب را سفارش دهد كه باعث كاهش هزينه‌ها مي‌شود، همچنين دسترسي به كتاب‌هاي الكترويكي نيز بسيار آسان و سريع است و ظرف چند دقيقه مي‌توان به آن دست يافت (8: 65-66). البته در كنار آن، كتاب‌هاي چاپي هم به شكوفايي خود ادامه مي‌دهند. آمار كتاب‌هاي چاپ شده در 1995 نشان مي‌دهد كه در مقايسه با سال 1994، توليد كتاب‌هاي چاپي با افزايش همراه بوده است و احتمال مي‌رود اين افزايش سالانه در حدود 1/9 درصد باشد. عرضه كتاب به‌صورت الكترونيكي، تحولي طبيعي و گريزناپذير در صنعت نشر و ارتباطات علمي است، اما ابزارهاي دستيابي به آن بايد كامل‌تر شوند و هنوز فناوري‌ها در اين زمينه به تكامل لازم نرسيده‌اند و به همين دليل تجارت كتاب الكترونيكي فعلا نمي‌تواند پابگيرد. اين امر علاوه بر فناوري به‌زيرساخت‌هاي اجتماعي و اقتصادي ويژه‌اي نياز دارد كه دستيابي به آن، امكانات و مقدمات بسياري را مي‌طلبد؛ اساسآ تغيير رفتار اطلاع‌يابي افراد فرايند پيچيده‌اي است و عوامل اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، و اقتصادي چندي در آن مؤثر هستند و جايگزيني كامل كتاب سنتي با كتاب‌هاي الكترونيكي در صورتي ميسر است كه همه اين عوامل فراهم باشند(10: ج 2، ص 998).
در حال حاضر نشر و كتاب الكترونيكي با مسائل مهمي روبه‌روست كه براي موفقيت در مبارزه با كتاب‌هاي سنتي بايد براي آنها چاره‌انديشي كند، مسائلي مانند:
1. نياز به روش‌هاي كارآمد در نرم‌افزارهاي جست‌وجو، گشت‌زني[9] ، ارسال - دريافت، ذخيره، و بازيابي؛
2. مسائل مربوط به حقوق معنوي، اخلاقيات، و استانداردهاي مربوط؛
3. روش‌هاي كارآمدتر براي ادغام اطلاعات موجود در وب و دستيابي به نرم‌افزارهاي خارج از وب؛
4. افزايش و بهبود قابليت "خواندن" متن؛ و
5. ايجاد قابليتي كه بتوان كتاب را در يك دست نگاه داشت و با دست ديگر در آن "تورق" كرد (7: 241؛ 8: 94).
مي‌توان گفت كتاب‌هاي الكترونيكي رقيب كتاب‌هاي چاپي نيستند و تا زماني كه نظام جديد انتشارات و توزيع برقرار نشود، دسترسي به رايانه در تمام جهان و براي كليه افراد ميسر نباشد، و همچنين تا زماني كه در مقايسه با كتاب‌هاي معمولي، جذابيت بيشتري نيابند، عموميت پيدا نمي‌كند.
مآخذ: 1) استيپچويچ، الكساندر. كتاب در پويه تاريخ. ترجمه محمدرضا آژير، حميدرضا شيخي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي 1373؛ 2) پورممتاز، عليرضا. فرهنگ كتاب. ذيل "كتاب"؛ 3) "چاپ". دايره‌المعارف فارسي] مصاحب[. ج 1، ص 785-786؛ 4) دال، سوند. تاريخ كتاب. ترجمه محمدعلي خاكساري. مشهد: آستان‌قدس‌رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي 1372؛ 5) سلطاني، پوري. "بازسازي كتابخانه اسكندريه". فصلنامه كتاب. دوره هفتم، 2 (تابستان 1375): 7-18؛ 6) سلطاني، پوري؛ فروردين، راستين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "كتاب" و "مجله"؛ 7) كيلگور. فردريك جي. تكامل كتاب. ترجمه علي شكويي.تهران: دبيزش1383؛ 8) محمدي‌فر، محمدرضا. شيوه‌نامه ويرايش، اصول ويرايش و نشر. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 1381؛
9) "Book". Encycopedia of Britanica. Vol.2, PP. 369-370; 10) Cawkell, Tony. "Electrnic Books". Encycopedia of Library and Information Science. (Dekker). Vol.2, PP.993- 998; 11) "Codex". [On-line]. Available: www.wikipedia.org/ wiki/codex; 12) Hart, Michael S. "History and Philosophy of Project Gutenbery". [On-line]. Available: www.gutenberg.org/ 2005/11/14; 13) Hughes,Garol Amn,"E-Books". Encyclopedia of Library and Information Science.(Dekker).Vol.2,PP.984-989.
آرزو تجلّي
[1]. Prisse
[3]. American Heritage Dictionary
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی