كتابخانه وزيري يزد. كتابخانه وزيري يزد بزرگ‌ترين كتابخانه ناحيه مركزي و جنوب ايران است و در شمار ده كتابخانه بزرگ ايران قرار دارد. نسخ خطي ارزشمند كتابخانه، مشتاقان بسياري را از شهرهاي دور به يزد مي‌كشاند. وجود گنجينه اسناد، فرمان‌ها، قباله‌ها، و ديگر نوشته‌هاي تاريخي ويژه يزد؛ وجود گنجينه ارزشمندي از آثار نويسندگان و شاعران يزد؛ و وجود بيش از 5000 مجلد نشريه، سبب موقعيت خاص كتابخانه وزيري در منطقه شده است (9: 170-171).

كتابخانه وزيري يزد توسط علي محمدوزيري تأسيس شد و از موقوفات آستان قدس رضوي است.

علي محمدوزيري فرزند مهدي وزيري از خاندان سادات عريضي يزدي در سال 1274ش./1312ق. در يزد متولد شد (11: 19). مادر وي از نواده‌هاي ميرسيد رياض‌الدين، عارف مشهور قرن سيزدهم بود. خود او از نوادگان ميرزا علي‌نقي وقت‌وساعتي، از مراجع مشهور قرن سيزدهم، بود. وزيري دروس حوزوي را نزد دايي‌زاده خود، معتمدالاطباء، آغاز كرد و پس از آن در مدارس شفيعيه، خان، و مصلاي صفدرخان نزد استاداني چون غلامرضا كوچه بيوكي فقيه خراساني، علي مدرسي، و جلال تفتي آيت‌اللهي به تحصيل ادامه داد (3: 105-106).

فعاليت‌هاي فرهنگي و اجتماعي او در ارتقاي سطح فرهنگ و دانش جامعه تأثير بسزايي داشت. او در تجديد حوزه علميه يزد پس از شهريور 1320 مؤثر بود (5: 121؛ 7: 27). تأسيس انجمن واعظين يزد توسط وي در پيشرفت مجالس ديني و مجامع مذهبي مؤثر بود (11: 20-21).

علي‌محمد وزيري در سوم‌ارديبهشت 1356 (4جمادي‌الاول 1397ق.) در سن 82 سالگي درگذشت و در جوار پدر در مقبره‌اي كنار مسجد جامع كبير و كتابخانه وزيري به خاك سپرده شد.

هسته اوليه كتابخانه وزيري يزد را مجموعه شخصي علي‌محمد وزيري تشكيل مي‌دهد. او از كودكي به كتاب علاقه داشت. در زمان طلبگي براي امانت گرفتن كتابي به كتابخانه شخصي غلامعلي رئيس رفت و با مشاهده كتابخانه او علاقه‌مند شد خود نيز كتابخانه‌اي تهيه كند (3: 111). او به جمع‌آوري كتاب‌هاي خطي و چاپي همت گماشت و در منزل از آنها نگهداري مي‌كرد. در زمان پهلوي اول كه برگزاري مجالس روضه‌خواني ممنوع شده بود، براي نگهداري كتاب‌ها در هنگام حمله مأموران دولتي به منازل، آنها را در چليك‌هاي فلزي گذاشت و در نقبي در سرداب منزل مخفي كرد و جلوي آنها ديوار كشيد. با به پايان رسيدن حكومت رضا شاه، آنها را بيرون آورد و بر روي طاقچه‌هاي منزل چيد. او در نظر داشت كتاب‌هاي خود را در اختيار طالبان علم قرار دهد. نخستين اقدامات براي ايجاد كتابخانه‌اي عمومي در سال 1333 ش. آغاز شد (6: ج 1، ص 18). اين كتابخانه در 1334 ش.، در دهليز مسجد جامع كبير يزد احداث شد (9: 169) و با 1800 جلد كتاب چاپي و خطي كار خود را آغاز كرد (4: ج 2، ص 699). او براي غناي كتابخانه از عموم مردم، دانشمندان، مؤلفان، و ناشران درخواست كتاب كرد و در مدت كوتاهي، كتاب‌هاي زيادي به كتابخانه اهدا شد و مشكل كمبود مكان پيش آمد، تا اينكه با كمك مردم مغازه‌اي در جوار مسجد جامع كبير خريداري و كتابخانه با 14000 جلد كتاب به آنجا منتقل شد (6: ج 1، ص 30). اما باز هم مشكل كمبود جا وجود داشت.

محمد هراتي از تاجران يزدي هزينه ساختمان جديد كتابخانه را تقبل كرد. عمليات احداث ساختمان جديد در 1342ش. در جنب در شرقي مسجد جامع آغاز و در اول فروردين 1345ش. اين ساختمان افتتاح شد (4: ج 2، ص 700). حسين بشارت ديگر تاجر يزدي متقبل هزينه ساخت بخش مخصوص نسخ خطي در جوار ساختمان اصلي كتابخانه شد (6: ج 1، ص 30).

وزيري هميشه نگران كتاب‌ها و موقعيت كتابخانه بود و تصميم داشت آنجا را به مؤسسه بزرگي واگذار كند كه توانايي اداره آن را داشته باشد. وزارت فرهنگ و هنر، سازمان اوقاف، و شهرداري يزد در اين راه پيشقدم شدند، ولي كتابخانه، وقف آستان قدس رضوي شد. پس از جلب موافقت آستان‌قدس رضوي در تير 1348 وقفنامه‌اي تنظيم شد و به ثبت رسيد (6: ج 1، ص 20-24). طبق وقفنامه "ساختمان كتابخانه وزيري به انضمام همه كتاب‌هاي موجود اعم از خطي، چاپي، مصور، جرايد، اسناد، وقفنامه‌ها، و همچنين اثاثيه متعلق به كتابخانه" تمامآ وقف آستان قدس رضوي است. در اين وقفنامه به شرايط خاصي اشاره شده است: 1) پلاك شماره 2951 كه ساختمان كتابخانه است و زمين آن براي هميشه به كتابخانه اختصاص دارد، در هيچ زماني قابليت نقل و انتقال و تغيير و تبديل ندارد، در ضمن عنوان "كتابخانه وزيري يزد" هرگز نبايد تغيير كند؛ و 2) كتابخانه به‌جز ايام تعطيل همه‌روزه براي استفاده عموم بايد باز باشد. در شرايط امانت قيد شده است كه بيرون بردن كتاب، قرآن، اسناد، و مدارك از كتابخانه ممنوع است. حتي تجليد و صحافي هم بايد درون كتابخانه صورت گيرد و كتاب‌هاي ادعيه و قرآن نبايد به‌دست افراد غيرمسلمان داده شود. كتاب‌هاي نفيس خطي و مصور هم زير نظر مدير كتابخانه به‌دست افراد مطمئن داده شود و در اتاقي غير از قرائتخانه عمومي با حضور متولي يا مدير يا ناظري خاص مورد مطالعه قرار گيرد. مراجعان بايد در حفظ كتاب كوشا باشند (1: 66-67). عدم استعمال دخانيات و مواد آتشزا در حريم كتابخانه و همچنين رعايت پاكيزگي و نظافت از شرايط خاص متصديان و كتابداران است. واقف، 3 باب منزل و سهامي از كارخانه اقبال يزد و بانك توسعه صنعت و معدن را براي رفع حوايج كتابخانه بر آن وقف كرد. در وقفنامه مذكور قيد شده است كه توليت موقوفات تا زماني كه واقف در قيد حيات است برعهده وي است و پس از وفات به نايب التوليه آستان قدس رضوي واگذار مي‌شود. نظارت بر امور موقوفه و بودجه سالانه كتابخانه برعهده يك گروه 5 نفره نهاده شد (1: 67-68؛ 6: ج 1، ص 21-23). تعداد كتاب‌ها در هنگام وقف 21267 جلد بود (6: ج 1، ص 24).

مديران كتابخانه. ضياء قريشي نخستين مدير كتابخانه از هنگام تأسيس بود (1334-1349). دومين مدير كتابخانه، محمدرضا انتظاري بقيه‌الله است. او از سال 1349 تاكنون (1384) مديريت كتابخانه را برعهده دارد (2).

ساختمان كتابخانه. ساختمان كنوني كتابخانه كه توسط محمد هراتي و حسين بشارت ساخته شده است، 900 مترمربع مساحت دارد و شامل مخازن كتب خطي، كتب چاپي، آرشيو نشريات، و تالار مطالعه آقايان و خانم‌ها به‌طور مجزا مي‌شود (50:8). از 1375 براي گسترش كتابخانه، خانه‌هاي اطراف كتابخانه خريداري و مطابق طرح جديد، مساحت كتابخانه چندين برابر مساحت كنوني خواهد بود. عمليات ساخت از 1379 شروع شده است (2).

مجموعه. مجموع كتاب‌ها تا پايان 1384 به 175000 جلد كتاب رسيده است كه 4260 جلد آن خطي و حدود 5000 جلد چاپ سنگي است. كتاب‌هاي چاپ سنگي از ساير كتاب‌هاي چاپي متمايز نشده است. بيشترين مجموعه را كتاب‌هاي فارسي و عربي تشكيل مي‌دهند و تنها 5000 جلد كتاب فرانسه، آلماني، روسي، و انگليسي كه بيشتر به حوزه ادبيات، رمان، و داستان مرتبط مي‌شوند، در كتابخانه وجود دارد. بيش از يك سوم كتاب‌ها مذهبي است و در حدود 85 درصد كتاب‌ها در زمينه علوم انساني هستند. در ميان نسخ خطي تنها چند جلد كتاب غيرمرتبط با علوم انساني و مذهبي ديده مي‌شود.

تهيه كتاب براي كتابخانه وزيري از طريق اهدا و خريد انجام مي‌شود. به‌واسطه وجهه و پايگاه اجتماعي كتابخانه وزيري بسياري از مؤلفان، ناشران، مجموعه‌داران، و حتي دانش‌آموختگان دانشگاه‌هاي يزد، كتاب‌هاي خود را به اين كتابخانه اهدا مي‌كنند. بودجه خريد را آستان قدس رضوي تأمين مي‌كند. از نفيس‌ترين نسخه‌هاي خطي مجموعه به موارد زير مي‌توان اشاره كرد: 1) نزهه‌الانفس و روضه المجلس در امثال عرب تأليف محمد بن علي عراقي كه در صفر 590 ق. كتابت شده است؛ 2) نسخه‌اي از قرآن كريم به خط جلال جعفري به تاريخ 712 ق.؛ 3) قرآن از سوره الرحمن تا پايان آن كه در سال 880 ق. كتابت شده است؛ 4) ديوان حافظ به خط نستعليق داراي تذهيب و 14 مينياتور؛ 5) قرآن به قطع بازوبندي به طول 560 سانتي متر و عرض 9 سانتي متر به خط اسماعيل بن علي‌نقي موسوي؛ 6) قانون ابن سينا كه حدود 700 سال پيش كتابت شده است؛ و 7) تورات مقدس به زبان عربي با ترجمه فارسي به خط نسخ نوشته محمدكاظم الحسيني. كتاب‌هايي نيز به خط مؤلفانشان در مجموعه نسخ خطي كتابخانه وزيري وجود دارد. نمونه خط علامه حلي، علامه مجلسي، شيخ بهايي، اسماعيل عقدايي، و مهدي نراقي در اين مجموعه وجود دارد (4: ج 2، ص 701-703). مجموعه خطي اين كتابخانه باعنوان "فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانه وزيري" توسط محمد شيرواني فهرست شده و در 5 جلد به چاپ رسيده است. از تمام مجموعه خطي ريزفيلم تهيه شده است كه يك نسخه از ريزفيلم‌ها در كتابخانه آستان قدس رضوي مشهد نگهداري مي‌شود و نسخه ديگر در كتابخانه وزيري است. 216 مرقع، 6 نكاح‌نامه، 4 فرمان‌ از فتحعلي شاه قاجار، و تعداد زيادي وقفنامه در مجموعه خطي موجود است. 30 نسخه عكسي نيز جزء مجموعه است. مشخص نيست چه تعداد از كتاب‌ها وقفي و اهدايي است و چه تعداد از كتاب‌ها خريداري شده است. در آرشيو نشريات بيش از 5000 مجلد مجله و روزنامه وجود دارد كه هيچ‌گونه سازماندهي روي آنها انجام نشده است (10).

تجهيزات. تالار مطالعه آقايان گنجايش حدود 110 نفر و تالار مطالعه خانم‌ها، ظرفيت حدود 20 نفر را دارد. قفسه‌هاي مخزن فلزي است و تنها چند قفسه چوبي در تالار مطالعه وجود دارد. كتابخانه فاقد تجهيزات مدرن است (10).

سازماندهي. مديريت كتابخانه وزيري در اين زمينه سنتي عمل كرده است. كتاب‌ها به 32 موضوع چون ادبيات، تاريخ، اخبار، فقه، ادعيه، مقتل، احاديث، و غيره تقسيم شده و براي هر موضوع حرفي از حروف الفباي فارسي در نظر گرفته شده است. براي مثال حرف "ت" به ادبيات اختصاص دارد. كتاب‌ها به ترتيب ورود به قفسه شماره‌گذاري مي‌شوند مثل "536 ت". تقسيم‌بندي موضوعي كتاب‌ها سليقه‌اي است و از قانون خاصي تبعيت نمي‌كند. كتاب‌ها فهرستنويسي نشده‌اند و برگه‌هاي موجود در برگه‌دان‌ها، فهرست موقت هستند شامل: نام كتاب، نام مؤلف، نام مترجم، و شماره بازيابي. تا پايان سال 1374، هيچ‌گونه كار سازماندهي چون فهرستنويسي، رده‌بندي، نمايه‌سازي، و غيره در اين كتابخانه انجام نشده بود، ولي از اين تاريخ به بعد با همكاري كتابخانه آستان قدس رضوي، شماره بازيابي كتاب‌ها به شماره رده‌بندي ديويي تغيير يافته است. تاكنون 32 كتاب‌ها؛ با شماره رده‌بندي ديويي مشخص شده‌اند و به همين ترتيب در قفسه قرار گرفته‌اند (2).

خدمات. تا 1377 هيچ‌گونه كتابي به خارج از كتابخانه امانت داده نمي‌شد، ولي از آن تاريخ به بعد به اعضا مدت 14 روز كتاب امانت داده مي‌شود و به‌طور ميانگين در هر روز به 60 نفر امانت مي‌دهند و بيش از 43 تالار مطالعه پر است (در حدود 130 نفر). براي مطالعه محققان، محلي به‌جز تالار مطالعه در نظر گرفته شده است، ولي خدمات مرجع، اطلاع‌رساني، و راهنمايي انجام نمي‌شود.

بخش انتشارات كتابخانه تاكنون چند جلد كتاب منتشر كرده است از جمله :فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانه وزيري تأليف محمد شيرواني در 5 جلد.

انجمن ادبي كتابخانه وزيري يزد كه در 1350ش. به همت علي‌محمد وزيري تشكيل شد، در ترويج آثار شعراي يزد تلاش مي‌كند (7: 43).

 

مآخذ: 1) آرامش، احمد. "كتابخانه وزيري و بندهايي از وقفنامه آن". در ضياء قريشي. سيماي فضيلت: نامواره حجه‌الاسلام حاج سيد علي‌محمد وزيري. يزد: مركز يزدشناسي، 1374، ص 63-69؛ 2) انتظاري، محمدرضا. كتابخانه وزيري يزد. مصاحبه، 28 اسفند 1379؛ 3) جلاليان، عبدالحسين. "داستان يك زندگي". در ضياء قريشي. سيماي فضيلت: نامواره حجه‌الاسلام حاج سيدعلي محمد وزيري. يزد: مركز يزدشناسي، 1374، ص 105-113؛ 4) حسيني بافقي، رضا. "كتابخانه وزيري يزد". در كنگره كتاب و كتابخانه در تمدن اسلامي (21-23 شهريور 1374)، مجموعه مقالات. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1379، ج 2، ص 696-704؛ 5) دعائي، احمد. "ابعادي از زندگاني پر فروغ حجه‌الاسلامي وزيري". در ضياء قريشي. سيماي فضيلت: نامواره حجه‌الاسلام حاج سيد علي‌محمد وزيري. يزد: مركز يزدشناسي، 1374، ص 119-125؛ 6) شيرواني، محمد. فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانه وزيري يزد. يزد: كتابخانه وزيري يزد، 1350؛ 7) قريشي، ضياء. "گوشه‌هايي از زندگي حجه‌الاسلام وزيري". در ضياء قريشي. سيماي فضيلت: نامواره حجه‌الاسلام حاج سيد علي‌محمد وزيري. يزد: مركز يزدشناسي، 1374، ص 25-46؛ 8) "كتابخانه وزيري يزد". حرم، 23 و 24 (فروردين 1374): 50؛ 9) مسرت، حسين. "جايگاه نقش كتابخانه وزيري در شكوفايي و رشد فرهنگ ايران به‌ويژه يزد". در ضياء قريشي. سيماي فضيلت: نامواره حجه‌الاسلام حاج سيد علي‌محمد وزيري. يزد: مركز يزدشناسي، 1374، ص 169-171؛ 10) همو. كتابخانه وزيري يزد. مصاحبه، 15 ارديبهشت 1380؛ 11) وزيري، محمدحسين. "يادپدر". در ضياء قريشي. سيماي فضيلت: نامواره حجه‌الاسلام حاج سيد علي‌محمد وزيري. يزد: مركز يزدشناسي، 1374، ص 19-24.