چكيده و چكيده‌نويسي. طبق تعريف >واژه‌نامه انجمن كتابداران امريكا<[1]  چكيده خلاصه كوتاهي از يك كتاب، جزوه، يا مقاله همراه با نكات اصلي آن است (:14 ذيل واژه). چكيده نكات عمده متن اصلي را چنان ارائه مي‌كند كه خواننده را در تصميم‌گيري براي مراجعه يا عدم مراجعه به اصل مقاله قادر سازد. به‌نظر مي‌رسد كه بايد تمايزي ميان خلاصه و چكيده قائل شد (:12 86). خلاصه به هر نوع فشرده‌اي از يك متن اطلاق مي‌شود كه ممكن است ملخص[2] ، فشرده[3] ، مستخرجه[4] ، و چكيده[5]  را دربر گيرد. امّا چكيده خلاصه‌اي است كه از قواعد دقيق و انضباط علمي پيروي مي‌كند. به بيان ديگر هر چكيده‌اي خلاصه است، اما هر خلاصه‌اي چكيده نيست. چكيده ملزم به درج مهم‌ترين مباحث است و حال آنكه خلاصه چنين الزامي ندارد

چكيده‌نامه[1] . مجموعه‌اي از خلاصه مطالب جاري كتاب‌ها، جزوه‌ها، و مقاله‌هاي مجلات را چكيده‌نامه گويند (:8 ذيل "واژه"). در هر چكيده‌نامه مشخصات كتابشناختي آثار، همراه خلاصه‌اي نظام‌يافته از محتواي آن، درج مي‌شود تا جوينده پيش از مراجعه به متن اصلي از محتواي آن آگاه گردد (:2 54). مجموعه چكيده‌هاي هر چكيده‌نامه معمولا به‌صورت موضوعي تنظيم مي‌شوند (:7 ذيل "واژه"). در انتهاي چكيده‌نامه‌ها نمايه‌اي نيز براي بازيابي آسان‌تر چكيده‌ها در نظر مي‌گيرند (:6 68). چكيده‌نامه معمولا حاوي آخرين يافته‌هاي پژوهشي بوده و به‌صورت ادواري منتشر مي‌شود (:4 ذيل واژه). از جمله چكيده‌نامه‌هايي كه در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني براي متخصصان اين حوزه كاربرد فراوان دارد مي‌توان به چكيده‌نامه كتابداري و اطلاع‌رساني (ليزا)* اشاره كرد.

 

چاپ و چاپخانه. چاپ در لغت به‌معناي نقش، اثر، مُهر، و نشان آمده و در متون مختلف كلمات طبع، باسمه، و تافت به‌عنوان مترادف آن به‌كار رفته است. در اصطلاح، به عمل، فن، و صنعت تكثير صورت نقوش دوبعدي (حروف، ارقام، خطوط، تصاوير، و جز آن) به‌وسيله انداختن اثر اين نقوش بر كاغذ، پارچه، يا مواد ديگر، به‌ويژه چاپ مواد خواندني، با تصوير يا بدون تصوير بر روي كاغذ گفته مي‌شود (:9 ج 1، ص 785). در تعريفي ديگر، چاپ مجموع عملياتي است كه متن خام را به اثر درخور انتشار مانند كتاب، مجله، روزنامه، و جز آن تبديل كند (68:1). چاپخانه نيز در لغت به‌معناي محل و مكان چاپ كردن و در متون مختلف كلمات مطبعه، دارالطباعه، و باسمه‌خانه به‌عنوان مترادف آن به‌كار رفته است.

چاپ سنگي. ليتوگرافي يا چاپ سنگي نوعي چاپ بوده كه به‌جاي حروف يا ابزارهاي كنده‌كاري بر لوحه‌هاي فلزي، از سنگ مرمر (كربنات كلسيم) استفاده مي‌شده و بر اساس خاصيت مخلوط نشدن و دفع متقابل آب و روغن صورت مي‌گرفته است. اين روش چاپ هم به‌عنوان فرايند چاپ هنري و هم به‌منظور چاپ تجاري به‌كار مي‌رفته، با اين تفاوت كه در كالاهاي هنري از سنگ چاپ و در چاپ‌هاي تجاري از صفحه فلزي استفاده مي‌شده است. در اين روش، تصوير يا نوشته را برعكس با مداد چرب بر روي سنگ مي‌نوشتند. در ايران مطالب و تصاوير را با مركب مخصوصي كه تركيبي از دوده، روغن، سقز، و موم بوده بر روي كاغذهاي مشمع مخصوص ترسيم مي‌كردند و مدت يك شبانه‌روز در آب قرار مي‌دادند، و سپس بر روي سطح سنگ ساييده و حرارت‌خورده برمي‌گرداندند.

چاپ سربي. اين نوع چاپ كه به آن چاپ حروفي و چاپ برجسته نيز مي‌گويند، از كنار هم نهادن حروف سربي و منعكس ساختن آن بر كاغذ به‌وجود مي‌آيد. در آغاز ورود فن چاپ به ايران، چاپ سربي را، به اعتبار واژه لاتيني آن، تيپوگرافي[1]  مي‌ناميدند. در كتاب معرفه‌البدايع في‌الفنون و الصنايع چاپ 1324 ق. تيپوگرافي چنين توصيف شده است: "حروفات چاپ را تيپ ناميده و چون عمل چاپ حكم كتابت را دارد لهذا چاپخانه را ]محل [تيپوگرافي (يعني با تيپ نوشتن) و كارگران را تيپوگراف مي‌نامند يعني حروف‌چين..." (:4 375-376). نخستين گام اساسي در پيشرفت فن چاپ، اختراع چاپ با حروف  متحرك فلزي بود كه گوتنبرگ آلماني در سال 1450 م.، صنعت چاپ را از شكل متداول چوبي به‌صورت سربي درآورد.

 جُنگ. اين واژه از ريشه سانسكريت جانك[1]  به‌معناي كشتي بزرگ، جهاز، سفينه، چُنگ، آلبوم تصاوير (6: ذيل "واژه")، و نيز به معناي برنامه‌اي راديويي يا تلويزيوني شامل موسيقي، آواز، نمايش و هنرهاي ديگر (5: ذيل "واژه") آمده است. در اصطلاح ادب به دفتر يا كتابي گفته مي‌شود كه در آن مطالب گوناگون، به‌ويژه اشعاري از گويندگان مختلف، گرد آمده باشد. سبب اطلاق جنگ به اين نوع مجموعه‌ها قطع دراز آنهاست. نام‌هاي ديگري همچون بياض، مرقع، خرقه، جريده، دستور، كشكول، گلدسته، گنجينه، مجموعه، و تعليق نيز براي آن ذكر كرده‌اند كه بعضي از آنها تفاوت‌هايي با جنگ دارند؛ به‌طور مثال، بياض دفتري است كه برگ‌هاي آن از پهنا به هم دوخته شده و از درازا باز مي‌شود، مرقع آن است كه در آن قطعات خوشنويسي يا تابلوهاي نقاشي نيز باشد؛ و اگر دفتر شعر حاوي چند رساله يا كتابچه باشد آن را مجموعه نيز مي‌نامند (2: 148). به هر حال، تدوين جُنگ، خاص فرهنگ‌هايي است كه ادبيات غني و پرباري دارند.

اقتباس. اين كلمه مصدر عربي از باب افتعال به‌معناي گرفتن، اخذ كردن، آموختن (9: ذيل واژه)، و فراگرفتن علم و هنر و ادب از ديگري است (12: 383)، كه امروزه در برابر آن كلمه انطباق يا بازنويسي نيز به‌كار مي‌رود. از لحاظ اصطلاحي، در علم بديع (4: ذيل واژه) اقتباس آن است كه در كلام ـ نثر يا نظم ـ مطلبي از قرآن يا حديث (3: 21-22) يا بيتي معروف را بياورند درحالي‌كه اشاره‌اي صريح به آن آيه، حديث، يا بيت نكرده باشند (2: ج 1، ص 183)؛ مانند: "كه من شهر علمم عليّم در است/ درست اين سخن گفتِ پيغمبر است"، كه ترجمه حديث نبوي "انا مدينه العلم و علي بابها"ست (6: 129). تعريفي كه امروزه از انطباق و بازنويسي ارائه مي‌شود بيشتر به كل يك متن اشاره دارد و به تدوين دوباره يك اثر گفته مي‌شود كه بدون دخل و تصرّف در درونمايه و محتوا صورت مي‌گيرد و هدف آن متناسب كردن نوشته با مخاطبان خاصّي است (43:11). گروهي نيز بازنويسي را بيشتر مربوط به تعديل ساختار متون كهن مي‌دانند، "به‌گونه‌اي كه كهنگي و دشواري زبان و سبك قديم از آنها گرفته مي‌شود" (4: ذيل واژه). در بازنويسي هرگاه درونمايه با رويكردي متفاوت نسبت به متن اصلي عرضه شود به آن بازآفريني گويند (43:11).

اكتفاءالقنوع بما هو مطبوع. اين كتاب به زبان عربي، نوشته ادوارد ون دايك[1]، و شامل فهرستي موضوعي در نام و نشان و مشخصات نوشتارهاي عربي فرهنگ و تمدن اسلامي است كه تا اوايل سده 14 ق. به‌چاپ رسيده‌اند.

اين كتاب از مهم‌ترين آثار كتابشناختي در نوع خود به‌شمار مي‌رود و مشتمل بر يك مقدمه و چهار بخش است. نويسنده در مقدمه، نخست به ذكر مهم‌ترين كتابخانه‌هايي كه آثار خطي و چاپي اسلامي در آنها نگهداري مي‌شود مانند كتابخانه‌هاي شهرهاي برلين، لايپزيگ، اسكوريال، موزه بريتانيا، ديوان هند، آكسفورد، پاريس، رم، وين، استانبول، بغداد، دمشق، تونس، و قاهره پرداخته و شرحي اجمالي از آغاز چاپ اين آثار از سده شانزدهم ميلادي، و ترجمه آنها به زبان‌هاي اروپايي عرضه كرده و در مواردي به مقايسه چاپ‌هاي اروپايي برخي كتاب‌ها با چاپ‌هاي شرقي همان آثار مهم دست زده است.

ایستامبولینگ خلیچ کنگره مرکزینده گچیرلن شیغیر فینالی دیسِنگ شوُوحونلی گچدی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی گروه هنری بنیاد مختومقلی فراغی به نقل از ایتنا نیوز: مستندآيين‌هاي مردم تركمن با عنوان «آبي صحرا» در ‌‌١٣ قسمت ‌‌٢٠ دقيقه‌اي به تهيه‌کنندگي جبار قلي سقلي و کارگرداني اکبر شهبازي در صداوسيماي مرکز گلستان در حال توليد است.

به گزارش پایگاه خبری ایتنا نیوز، تهیه کننده اين مستند گفت: اين مجموعه در ارتباط با آداب و رسوم مربوط به قوم ترکمن است که با فرمت ديجيتالfull HD توليد مي‌شود.
جبارقلی سقلی با بيان اين که اين مستند به صورت مستند بازسازي، تصويربرداري مي‌شود، بيان كرد: در هر قسمت از مستند به آييني خاص پرداخته مي‌شود؛ به طور مثال قسمت اول مربوط به قالي جهيزيه يا (توتلين‌هاي) است. کارگردان مجموعه تلویزیونی ترکمنی"عالم غوشار"سیمای مرکز گلستان با اشاره به اين که براي توليد اين مجموعه گروه ويژه‌يي براي تحقيق انتخاب شدند، ابراز كرد: با توجه به اهميت موضوع و تاريخچه قوم ترکمن نياز بود محققين به صورت گروهي پژوهش و تحقيقات مورد نظر را به شکل مطلوبي انجام دهند تا به صورت مستند توليد اين مجموعه ممکن شود.
سقلي با بيان اينکه اين مستند بيش از يک ماه پيش توليد داشته، ابراز كرد: يک قسمت از اين مجموعه آماده و در اختيار شبکه استاني قرار گرفته است.
وي در پايان ابراز اميدواري کرد: با توجه به همکاري عوامل و همت مديران شبکه استاني اين مجموعه تا پايان سال آماده پخش خواهد شد. عوامل توليد مستند «آبي صحرا» عبارتند از: تهيه‌کننده، محقق و طراح: جبار قلي سقلي/ نويسنده و کارگردان: اکبر شهبازي/ تصوير و نور: کيومرث فقيه سليماني/ صدابردار: رحمت عبدياني/ تدوين: سامان مراد حسيني/ محققين: زليخا عادلي، ستار فجوري، دکتر سارلي، دکتر تکه، خانم خانجاني، خانم پوري؛ عطا نظر برزين، عنصري و تاجي پيکر/ مديرتوليد: حميد رضا زرگراني/ مشاور پروژه: علي روحاني/ طرح صحنه و لباس : مراد ايري/ موسيقي: فريدون رومي.

  تك‌نگاشت. تك‌نگاري يا تك‌نگاشت[1]، نوشته يا رساله‌اي مستقل درباره نوع، گروه، يا مجموعه‌اي از اشيا و پديده‌هاست كه به‌طور همه‌جانبه به موضوع پرداخته باشد (6: ذيل "تك‌نگاري"؛ 11: ذيل واژه). اين كلمه با اصطلاحاتي چون "تك‌پژوهشي"، "فردنامه"، "يكتانگاري"، و گاه "مونوگرافي" نيز مورد اشاره قرار مي‌گيرد (1: ج 9، ص 5576؛ 2: ذيل "مونوگرافي"؛ 7: 4).

تك‌نگاري نوعي بررسي جامعه‌شناختي و گونه‌اي نگارش است كه حاصل آن را معمولا "تك‌نگاشت" مي‌خوانند. اين اصطلاح در آغاز فقط در حوزه علوم اجتماعي و بررسي‌هاي مردم‌شناختي و جامعه‌شناختي به كار مي‌رفت ـ و هنوز هم در اين حوزه به همين مفهوم به كار مي‌رود ـ اما بعدها به هر نوع بررسي محدود و تك‌موضوعي در هر رشته از جمله ادبيات، تاريخ، جغرافيا، علوم پزشكي، و علوم قرآني نيز تسرّي يافت (462:3؛ 402:4؛ 12: ج 7، ص 467).

  حاشيه. اين واژه در لغت به‌معناي كناره و شرحي است كه بر متن مي‌نويسند (2: ج 5، ذيل واژه) و، در اصطلاح نسخه‌شناسي، مطالبي است كه در گذشته در اطراف متن اصلي كتاب‌ها براي توضيح مطالب مشكل يا مبهم، يا نقد و ردّ اشكالات مطرح‌شده در متن نوشته مي‌شد. اين سنت از قرن‌ها پيش در ميان دانشمندان اسلامي رواج داشته كه، به هنگام خواندن كتاب، نظرها و توضيحات خود را در سه طرف (بالا، پايين، و سمت چپ) صفحات آن مي‌نوشتند. نويسندگانِ حاشيه‌ها را، "مُحَشّي" يا "حاشيه‌نويس" و عمل حاشيه‌نويسي را، "تحشيه" مي‌گفتند. بعدها بر اساس اعتبار علمي نويسندگان حاشيه و يا نظر به اهميت حاشيه‌ها، ناسخان به هنگام نسخه‌برداري از كتاب‌هاي گوناگون، حاشيه‌هاي مهم را در اطراف صفحات ثبت مي‌كردند (3: ج 6، ص 18).

  ترجمه. از جمله معاني اين كلمه تفسير، تعبير، و گزارش كردن است (4: ذيل "واژه") و در اصطلاح زبان‌شناسي به بيان كردن و برگرداندن كلامي از زباني به زبان ديگر گفته مي‌شود. اين واژه در پهلوي به‌صورت ترگمان (مترجم) به‌كار رفته و در نوشته‌هاي آشوري به‌صورت ترگومانو ديده شده است (11: 11-12).

تاريخچه. قديمي‌ترين ترجمه مكتوب متعلق به سه هزار سال قبل از ميلاد مسيح و مربوط به دوره فراعنه است (41:16). از حدود سال 300 ق.م.، با تسلط روميان بر يونان، ترجمه رونق يافت. از برجسته‌ترين مترجمان اين عصر مي‌توان به ليويوس آندرونيكوس[1]، سيسرون[2]، و هوراس[3] اشاره كرد(16: 44-45). عالمان دين يهود در دوره باستان در ترجمه كتاب مقدس و متون ديني توجهي به نظريه ترجمه نداشتند و قائل به ترجمه واژه‌به‌واژه بودند. اين شيوه تا قرن 4م. ادامه داشت.

  تحليل استنادي[1]. مطالعه استنادي يا تحليل استنادي يكي از متداول‌ترين فنون كتابسنجي است كه در آن قواعد حاكم بر رابطه ميان مدرك استناددهنده (متن) و مدرك مورد استناد (سند)، جست‌وجو و مطالعه مي‌شود. در هر اثر مكتوبي ممكن است به‌علل گوناگون به تجربه‌اي، قولي، يا مكتوبي اشاره شود، كه به اين امر استناد مي‌گويند. ممكن است چگونگي استناد در انواع نوشته‌ها متفاوت باشد، ولي عمل استناد شناخته شده است و هم‌عمر كتابت و تأليف است. البته رسم ارائه فهرست مآخذ، به‌عنوان بخشي جدا و مستقل از متن، رسمي متأخر است (291:2).

تاريخچه. پيشينه استناد يا اِسناد را بايد در قرون اوليه قمري و در علم‌الحديث جست‌وجو كرد. در حديث، اِسناد به زنجيره ناقلان (سلسله سند) عنصر اساسي تشخيص صحّت و اعتبار هر حديث بوده است. دو اصطلاح "سند" و "متن" در علم‌الحديث كاملا شناخته شده است. سند را آنچه مورد اسناد قرار گرفته (يا زنجيره ناقلان) و متن را بيان آخرين راوي تعريف كرده‌اند (22:3)؛ تعريفي كه امروزه نيز در نمايه استناد[2] به‌كار مي‌رود (108:9-111).  ظاهرآ در نسخه‌هاي خطي ديني و حقوقي عبري در قرن 12 ميلادي به‌كار مي‌رفته است (18).

  تأليف. تأليف، در اصطلاح كتابشناسي، مصدري به‌معناي دو يا چند چيز را به ترتيبي خاص با هم پيوند دادن يا جمع كردن است. هرگاه اين مصدر به جاي اسم مفعول به‌كار رود به معناي كتابي است كه در آن مطالب پراكنده از چند منبع با ترتيبي خاص و بهنجار جمع آمده باشد (6: ذيل "واژه"؛ 3: ذيل "اَلِفَ").

حدّ و رسمي كه متكلمان از تأليف عرضه داشته و آن را مهم‌تر از ترتيب دانسته‌اند (40:11؛ 108:12) حاكي از آن است كه تأليف در حوزه كتابشناسي داراي مراتب و مدارجي است؛ به‌طوري كه مرتبه بلند و به تعبيري مرتبه دقيق آن عبارت است از: ترتيب و تدوين مطالب موضوعه پراكنده در يك جا كه همراه با ابتكار و تعليل و تحليل مؤلِّف باشد و مؤلَّفي كه از جمع و ترتيب توأمان با ابتكار مؤلِّف حاصل مي‌آيد داراي كليت واحدي باشد كه به نسبت، و به قياس با منابع و مآخذ آن، كاملاً مستقل و متفاوت بنمايد. بر عكس آن، مرتبه فرودين و آسان‌ياب تأليف آن است كه از جمع و ترتيب مطالب پراكنده اثري فراهم آيد كه داراي كليت واحدي نباشد و نسبت جزئيات آن با مجموعه مآخذِ مؤلِّف پيوستگي آشكار داشته باشد.

پيوست[1] . اين اصطلاح كه با واژه‌هايي مانند ضميمه، تكمله، مؤخره، و پي‌افزود نيز ناميده مي‌شود، به اجزاي انتهايي كتاب اطلاق مي‌گردد. اغلب كتاب‌ها از سه بخش جداگانه اما مرتبط به هم تشكيل مي‌شوند: واحدهاي پيش از متن، متن، و واحدهاي پس از متن. واحدهاي پس از متن تحت عنوان كلي پيوست از ساير قسمت‌ها متمايز مي‌شود. هرگاه اطلاعاتي براي فهم بهتر نوشته تحقيقي ضروري است ولي حضور آن در پيكره اصلي نوشته تحقيقي ايجاد گسستگي مي‌كند، مي‌توان آنها را در بخش پيوست‌ها آورد (168:2).

در كتاب‌هاي قديمي‌تر، تعليقات و خاتمه‌الطبع نيز همين معني را افاده مي‌كند (11:1-12)؛ اما لفظ پيوست و ضميمه به‌صورت مفرد يا جمع ـ پيوست‌ها، ضمايم ـ در كتاب‌هاي گوناگون، اعم از درسي و غيردرسي، تداول بيشتري دارد. مطالب پيوست، ضمن استقلال صوري، ارتباط و اتصال نزديكي با محتواي كتاب و مطالب متن دارد؛ اما ارائه جداگانه آن از طرفي به اين سبب است كه برخي مطالب گاه با ساختار كتاب متناسب نيست و تسلسل مطالب اصلي را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد و از طرف ديگر، احتمال دارد ارائه اين مطالب در متن براي عده‌اي از خوانندگان چندان ضروري و محل مراجعه نباشد،

ديباچه. اين واژه از ريشه پهلوي ديپ/ ديپاته به معني زبانه‌كشيدن، پرتو افكندن، و درخشيدن است. در فارسي دري، ديباچه به معني جامه‌اي از ديباي خسرواني و پوشش ويژه شاهان است؛ نيز به تكّه‌اي تزييني مي‌گفتند كه روي جامه ديبا مي‌گذاشته‌اند و به‌سبب آنكه زينت كتاب بيش از هر چيز در مقدمه آن نمود مي‌يابد، آن را ديباچه مي‌نامند. ديباچه را ديباجه، پيشگفتار، سرآغاز، سردفتر، مقدمه، و خطبه نيز ناميده‌اند (5: 599).

تاريخچه. ديباچه‌نويسي در ادبيات كهن فارسي به‌عنوان فني ادبي ـ بلاغي چندان مورد توجه قرار نگرفته است و مؤلفانِ كتاب‌هاي صنايع ادبي كمتر به آن پرداخته‌اند. شايد آنچه در دره‌التاج و كشاف اصطلاحات‌الفنون آمده از جمله نمونه‌هاي نادر در اين باره باشد. در اين دو كتاب هشت ويژگي (بخش) براي ديباچه‌نويسي ياد شده است كه به رئوس ثمانيه مشهورند: 1) غرض علم و علّت غايي آن؛ 2) سود آن علم؛ 3) سِمَت علم كه عنوان كتاب است؛ 4) بحث درباره مؤلف، مصنّف، و مدوِّن كتاب؛ 5) بحث درباره جايگاه آن علم در ميان يقينيات يا ظنيات و مانند آنها؛ 6) رتبه آن علم در ميان علوم؛ 7) نشان دادن بخش‌هاي آن علم؛ و 8) روش‌هاي آموزش آن علم. البته اين تقسيم‌بندي بيشتر درباره ديباچه‌نگاري متون غيرادبي مصداق دارد.

  پانويس[1] . پي‌نوشت، پانوشت، يا پانويس شرح يا ارجاعي است كه در حاشيه متن جاي مي‌گيرد و ممكن است با عدد يا نشانه‌هايي نظير ستاره مشخص گردد و در متن نيز به آن رجوع داده شود (8: ذيل "زيرنويس"). پانويس، در واقع، بخشي از نوشته تحقيقي است كه براي دادن اطلاع بيشتر يا اعتبار بخشيدن به نوشته فراهم مي‌شود؛ اگرچه جزء ضروري نوشته تحقيقي است ولي ماهيتآ به‌گونه‌اي است كه نمي‌توان آن را در متن نوشته جاي داد (98:3).

پانويس‌ها ممكن است در پايين صفحات، انتهاي فصل‌ها، يا در پايان نوشته تحقيقي ظاهر شوند. هرگاه پانويس در پايين صفحه بيايد مي‌توان شماره پانويس‌ها را در هر صفحه مستقلا آغاز كرد (3: 98) و معمولا آنها را با كشيدن نيم‌خط يا خط ممتد از متن جدا مي‌كنند (5: 119؛ 7: 543). اگر پانويس‌ها در پايان هر فصل باشد شماره پانويس‌هاي هر فصل مستقلا آغاز مي‌گردد و هرگاه در پايان نوشته ظاهر شود شماره‌گذاري مي‌تواند از آغاز تا انتهاي نوشته به‌طور مسلسل ادامه يابد (98:3؛ 67:4؛ 103:9).

  پاپيروس. پاپيروس يا گياه كاغذ، ماده‌اي نوشتاري است كه در دوران باستان از گياهي به نام سايپروس پاپيروس[1]  (از خانواده ساي پراسي)[2]  به‌دست مي‌آمده است. اين گياه در سطح وسيعي از سواحل رود نيل در مصر مي‌روييده كه معمولاً ساقه‌هاي آن جمع‌آوري مي‌گرديده و هسته مركزي ساقه به‌صورت نوارهاي نازك بريده و سپس بر روي هم فشرده و خشك مي‌شده است تا سطحي صاف و نازك را براي نوشتن پديد آورد.

پاپيروس گياه آبزيِ علف‌مانندي است كه ساقه سه‌وجهيِ بدون پوست و چوب دارد و طول آن به حدود 6/4 متر مي‌رسد و در آب‌هاي جاري به عمق 90 سانتي‌متري رشد مي‌كند. عرض ساقه سه‌وجهي آن مي‌تواند تا شش سانتي‌متر رشد كند. امروزه، گياه پاپيروس اغلب به‌صورت حوضچه‌هاي تزييني در مناطق گرم يا در گلخانه‌ها پرورش مي‌يابد.

  بيت الحكمه. بزرگ‌ترين و معتبرترين كتابخانه‌هاي جهان اسلام در سده‌هاي نخستين اسلامي در بغداد را بيت‌الحكمه مي‌دانند، كه مي‌توان آن را نخستين كتابخانه عمومي يا نيمه‌عمومي و دانشگاهي در تاريخ اسلام دانست (14: 203). در منابع اسلامي، اين كتابخانه به اسامي گوناگوني چون خزانه‌الحكمه، خزانه‌المأمون (7: 10،12)، خزانه‌الكتب (18: ج 1، ص 466)، و دارالحكمه (16: 105) معرفي شده، اما با نام بيت‌الحكمه بيشتر آوازه يافته است. كلمه "حكمت" در مفهوم عام، شامل علومي چون طب، نجوم، هيئت، طبيعيات، رياضيات، الهيات، منطق، و فلسفه بوده است.

تاريخچه. از تاريخ دقيق تأسيس بيت‌الحكمه اطلاع دقيقي در دست نيست. نخستين سنگ بناي آن در زمان انتقال خلافت از بني‌اميه به بني‌عباس در سال 132 ق. نهاده شده است؛ زيرا نوشته‌اند كه خلفاي بني‌عباس، از جمله ابوجعفر منصور (  ـ 158 ق.)، اهتمام بسياري به جمع‌آوري كتب قديمي و ترجمه آنها داشته‌اند؛ چنان‌كه منصور طيّ نامه‌اي از پادشاه روم خواست تا كتاب‌هاي حاكمان يوناني را براي وي بفرستد و پادشاه روم كتاب‌هاي اقليدس را، همراه برخي كتب ديگر، براي او فرستاد.

  انساب‌نامه. در عرف كتابشناسي، به كتاب‌هايي انساب‌نامه اطلاق مي‌شود كه به تبار اشخاص و نسبت‌هاي خانوادگي، قومي، قبيله‌اي، و سياسي افراد خانداني سرشناس يا افراد گروه خاص يا عام فرهنگي اختصاص داشته باشد. اين كتاب‌ها را كساني مي‌نوشته‌اند كه به علم انساب آگاه بوده‌اند: علمي كه از نسبت‌هاي مردم و قواعد كلي و جزئي تبارشناسي بحث مي‌كند (9: ج 1، ص 178) آگاهان به اين علم را نسّاب، نسّابه، و ناسب مي‌ناميده‌اند (2: ج 3، ص 357؛  5: 534-535؛ 7: ج 1، ص 188).

تبارشناسي در همه تمدن‌هاي بشري مورد توجه بوده است، اما در تمدن اسلامي به اعتبار مسائل اعتقادي، سياسي، و اجتماعي جايگاه بلندي داشته است. احاديث نبوي، همچون "تَعْلَموا مِنْ اَنسْابِكُم ما تَصِلونَ بِهِ اَرحامكم"، جايگاه اجتماعي شناخت نسب‌ها و نسبت‌ها را تعيين مي‌كند (1: ج 2، ص 369؛ 9: ج 1، ص 178؛ 13: ج 1، ص 19-21). توجه به حسب و نسب رسول خدا و خاندان او بر اساس حديث "كُلّ نَسَبٍ و سَبَبٍ مُنقَطِعٌ يَومَ القيامَهِ الاّ سَبَبي و نَسَبي"، نيز از منابع و عوامل رشد تبارشناسي (علم‌الانساب) در ميان مسلمانان بوده است.

استاندارد بين‌المللي توصيف كتابشناختي[1] . اين  استاندارد كه به استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي و اختصار "آي. اِس. بي. دي." نيز شهرت دارد، يكي از برنامه‌هاي دفتر كنترل كتابشناختي جهاني[2]  است كه با انگيزه متحدالشكل كردن فعاليت‌هاي فهرست‌نويسي توصيفي در سطح بين‌المللي، زير نظر ايفلا* عمل مي‌كند (2: ذيل "استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي"؛ 383:6). اين برنامه، مجموعه‌اي از قوانين تدوين‌شده براي منضبط كردن دو فرايند است: 1) به‌دست آوردن اطلاعات كتابشناختي هر اثر؛ و 2) تنظيم و سجاوندي اطلاعات كتابشناختي به‌دست‌آمده از آن اثر (12: 289).

ساختار و عملكرد. توصيف كتابشناختي هر اثر را طبق قوانين آي.اس.بي.دي. مي‌توان تابع سه ضابطه دانست: 1) تقسيم همه اطلاعات كتابشناختي اثر به هشت ناحيه اطلاعاتي در برگه فهرست‌نويسي؛ 2) تعيين نظم عناصر اطلاعاتي در اين ناحيه‌ها؛ و 3) استفاده از نشانه‌ها و علائم قراردادي كه محدوده هر ناحيه و هر عنصرِ آن ناحيه را معلوم مي‌دارد (12: 280)

اريستوفان بيزانسي[1] . وي كه در نيمه دوم قرن سوم و اوايل قرن دوم پيش از ميلاد مي‌زيست، در ابتداي جواني به اسكندريه رفت و تحت نظر كاليماخوس[2] ، اراتوس‌تنس[3] ، و احتمالا زنودوتوس[4]  به فراگيري پرداخت. در 194-195 ق.م. به‌عنوان سرپرست كتابخانه اسكندريه جانشين اراتوس‌تنس گرديد و احتمالا قبل از مرگ نيز بازنشسته شد. نام وي در فهرست كتابداران اسكندريه در پاپيروس اوكسيرينكوس[5](شماره 1241) آمده است.

از كارهاي اوليه او تنها جزئيات اندكي باقي مانده است. تصحيح‌هاي او از آثار ديگران چنان با كار جانشينانش در هم آميخته كه اثري از تلاش وي باقي نمانده است؛ با اين همه، درباره برنامه‌هاي اساسي و نيز درباره روش‌هاي تصحيح وي اطلاعاتي به‌دست آمده است. تصحيح آثار هومر[6] توسط وي از تصحيح زنودوتوس و ريانوس[7]  (275 ق.م.؟-    ) بهتر بوده است. در بسياري موارد دنباله‌رو زنودوتوس بوده اما مطالب بسياري را كه زنودوتوس حذف كرده اريستوفان آورده است.

اجازه. اين اصطلاح برگرفته از "جَ  وَ  زَ"، و مصدري از باب افعال است به‌معناي دستوردادن، رواداشتن و اِذْن (10: ذيل واژه). بعضي آن را مصدرِ مأخوذ از "اَجازَ" دانسته‌اند كه در لغت به‌معناي طي مسافت و ترك مكان و نيز دادن اِذن به كسي است (6: ج 1، ص 99). اين واژه، نخست در حوزه علوم حديث مصطلح شد، اما در تاريخ تمدن اسلامي، در ديگر حوزه‌هاي آموزش نيز به مجوّز و گواهينامه‌اي گفته مي‌شده كه شاگردان پس از طي مراحل فراگيري از مشايخ و استادان خود مي‌گرفته‌اند تا با توجه به آداب علمي و رعايت شئون مربوط به علم مجاز شوند و اعتبار علمي پيدا كنند. در نزد محدّثان، اجازه به‌گونه‌اي از فراگيري و اذن در روايتِ حديث اطلاق مي‌شده كه گاه شفاهي و گاه كتبي بوده است (6: ج 1، ص 99؛ 281:13).

ابن‌اهوازي. وي كتابدار كتابخانه مشهد ابوحنيفه در بغداد بود (151:3). ابوسعيدبن منصور عميد خوارزمي مستوفي آلپ‌ارسلان سلجوقي در سال 459 ق. با ساختن گنبدي بر فراز آرامگاه ابوحنيفه، آنجا را به مقبره‌اي مبدل ساخت و در جوار آن مدرسه‌اي نيز براي شاگردان ابوحنيفه تأسيس كرد (209:2). اين مدرسه نخستين مدرسه‌اي بود كه در عراق عصر اسلامي گشايش مي‌يافت (151:3).

تاريخ دقيقي از آغاز كار كتابخانه اين مجموعه در دست نيست. اولين مطلبي كه از وجود كتابخانه در اين مجموعه خبر مي‌دهد به سال 493 ق. باز مي‌گردد. در اين سال يحيي‌بن عيسي‌بن جزله طبيب در بستر مرگ كتاب‌هاي خود را به اين مقبره و مدرسه وقف كرد (209:2). محمودبن عمر زمخشري ( ـ 538 ق.) و سبط ابن جوزي نيز كتاب‌هاي خود را به اين كتابخانه وقف كرده بودند (210:2). اين آرامگاه و مدرسه در  (151:3).ابن اهوازي، كه عش او را "ابوالاهوازي" خوانده است (210:2)، و عبدالعزيز علي‌بن ابي سعيد خوارزمي از مهم‌ترين كتابداران اين كتابخانه بوده‌اند. ابن اهوازي در ربيع‌الاول سال 569 ق. درگذشت (1: ج 10، ص 248). درباره زندگي، نسب، تحصيلات و دانش وي اطلاعي در دست نيست.

 مآخذ: 1) ابن جوزي. المنتظم في تاريخ‌الملوك و الامم. حيدرآباد، دكن :[بي‌نا[، 1358 ق.=1317؛ 2) عش، يوسف. كتابخانه‌هاي عمومي و نيمه‌عمومي در قرون وسطي (بين‌النهرين، سوريه و مصر). ترجمه اسدالله علوي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1372؛ 3) عواد، گورگيس. خزائن‌الكتب‌القديمه في‌العراق. بيروت: دارالرائد العربي، 1406 ق.= 1364.

مژده كمالي‌فرد

 

ابجد. اين واژه از نخستين چهار حرف الفباي قديم سامي ساخته شده و به كاربرد حروف به‌جاي اعداد (حساب ابجد = حساب جمل)، يعني ارزش عددي حروف در ترتيب الفباي سامي باستان، اشاره دارد (4: ج 1، ص 261). برخي آن را نام نخستين صورت از صور هشتگانه حروف جمل دانسته‌اند (2 و 3: ج 1، ذيل "واژه"). در تعريفي ديگر، ابجد تركيب چهار صامت نخست از صامت‌هاي بيست و دوگانه سامي ـ عربي است كه از باب اختصار به‌ترتيب كهن الفباي عربي گفته شده است (1: ج 2، ص 360). در مشرق‌زمين، مجموعه حروف را (احتمالاً به‌منظور سرعت در حفظ كردن) در هشت لفظ قابل تلفظ، اما بدون معني، به اين ترتيب مي‌آورند: ابجد، هوّز، حُطّي، كلمن، سعفص، قَرِشت، ثخذ، ضظغ (4: ج 1، ص 261).

  آقا بزرگ طهراني، محمدمحسن بن‌علي.

وي از بزرگ‌ترين و معروف‌ترين كتابشناسان شيعي و ايراني است، كه در 11 ربيع‌الاول 1293 ق. در تهران به‌دنيا آمد. پدر و پدربزرگش از روحانيون اين شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به ياري منوچهرخان معتمدالدوله گرجي، نخستين چاپخانه ايران را بنيان نهاده بود (:1 55؛ :4 3-4؛ 247:10).

آقا بزرگ مقدمات را در مدارس ديني دانگي، پامنار، و فخريه (مروي) تهران خواند و سطح را نزد استادان فن اين شهر فراگرفت و در كنار تحصيل، به مطالعاتي گسترده در تاريخ، ادبيات، و رجال حديث پرداخت (:1 56؛ :10 248). سپس براي ادامه تحصيل در 10 جمادي‌الثاني 1315 ق. عازم نجف شد و تا 1329 ق. در اين شهر از استادان بزرگي همچون سيدمحمدكاظم يزدي، آخوند ملا محمدكاظم خراساني، شيخ‌الشريعه اصفهاني، حاج ميرزا حسين نوري، شيخ محمد طه نجف، سيدمرتضي كشميري، و ميرزا محمد چهاردهي فقه و حديث آموخت (:1 56-66؛ :3 مقدمه؛ 5:4؛ 16:7-؛18 :10 248-253).

اختصارها و آغازه‌ها[1] . اختصار در لغت به معناي ايجاز، تلخيص، و كوتاه كردن كلام است. اختصار شكل كوتاه‌شده يك كلمه يا عبارت مكتوب است كه به‌جاي كل كلمه يا عبارت به‌كار مي‌رود و معمولاً با حذف حروفي از مجموع حروف كلمه يا عبارت مورد نظر به‌دست مي‌آيد؛ مانند ص. ع. به‌جاي صفحه عنوان. ولي آغازه "كلمه‌اي است كه با استفاده از نخستين حروف كلمات پياپي نام يك سازمان پديد مي‌آيد"؛ مانند "ناجا" براي نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران. تفاوت آغازه با اختصار اين است كه در اولي حروف آغازين، تشكيل كلمه واحدي مي‌دهد و حال آنكه در دومي هر حرف به تنهايي تلفظ مي‌شود؛ مانند "ب.ث.ژ" (1: ذيل "آغازه؛ اختصارات").

تفكيك در تعريف اختصار و آغازه مي‌تواند صبغه فرهنگي نيز داشته باشد؛ به‌طور مثال، انگليسي زبان‌ها CIA را "سي.آي.اِي." تلفظ مي‌كنند و حال آنكه در فارسي آن را "سيا" مي‌خوانيم. يعني در انگليسي اختصار و در فارسي آغازه تلقي مي‌گردد؛ يا FAO كه در انگليسي "اف.آ.اُ." و در فارسي فائو خوانده مي‌شود.

 آرشيو دولتي عثماني.  آرشيو دولتي يا باش وكالت آرشيوي (تركي استامبولي)، محل كنوني نگهداري دفترهاي رسمي، سوابق، و اسناد عثماني است. فكر تدارك آرشيو به‌منظور حفظ اسناد، از بدو تأسيس دولت عثماني وجود داشته و گردآوري انبوه و منظم اسناد بايگاني از عهد سليماني قانوني (927-947 ق.) آغاز شده است.

پس از فتح قسطنطنيه (857 ق./ 1453م.)، نخستين بار، از يِدي قâله (كاخي در استانبول) به‌عنوان مخزن اسناد استفاده شد، اما دفترهاي هيأت وزرا (ديوانخانه) و شوراهاي نظامي (اردو ديوانلري) همچنان در كاخ اَدرنْه باقي ماند و پس از سلطان احمد سوم (1115-1143ق.)، به توپكاپي‌سراي انتقال داده شد. قبل از آن، اسناد و مدارك، در "خزينه عامره"، بنايي وسيع در نزديكي محل برگزاري جلسات هيأت وزرا، درون كيسه و صندوق‌هايي، در كنار عوايد دولتي و اشياي گران‌بها، بايگاني مي‌شد (2: ش 144، ص 3؛ ش 166، ص 2). در دوره اصلاحات سلطان عبدالحميد اول (1188- 1203 ق.)، اصول و آيين‌نامه‌هايي ناظر بر حفظ اسناد دولتي و اهميت آنها وضع شد (2: ش 183، ص 4، حكم 11).

آثار مجهول‌المؤلِّف. اين آثار در عرف كتابشناسي به نگارش‌هايي اطلاق مي‌شود كه نويسنده (مؤلّف) آنها ناشناخته باشد. به‌طور طبيعي، هر اثر مي‌بايست صاحبي داشته باشد، اما عواملي سبب مي‌شود كه صاحبان پاره‌اي از آثار، نامشخص بمانند. اين عوامل، بنا بر مقتضيات سياسي، مذهبي، و اقتصادي متفاوت است. در تاريخ فرهنگ اسلامي ـ از جمله در تاريخ فرهنگ زبان پارسي ـ عواملي در مجهول بودن مؤلف برخي آثار مؤثر بوده‌اند::

نخستين عامل پسندهاي فرقه‌اي و ستيزها و عصبيت‌هاي مذهبي بوده است. گاه مؤلفي به يكي از مذاهب، جز مذهب حاكم، منسوب بوده و اثرش را در نشرِ آراي مذهبيِ موردِ پسند خويش نوشته و چون كلّيت مذهب وي در قلمرو جغرافياي مذهب حاكم قرار داشته و ممنوع بوده است، ناگزير مؤلف به نشر اثرش اهتمام كرده و از تصريح و ذكر نام و نشان خود به‌لحاظ امنيتي اجتناب داشته است. بسياري از آثار مجهول‌المؤلّف، در تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي، بر اثر حاكميت يك مذهب و محكوميت ديگر مذاهب پديد آمده و مؤلفان آنها، از ذكر نام خود امتناع كرده‌اند

 

كتابخانه ملي فرانسه. كتابخانه ملي فرانسه در امتداد سمت راست ساحل رودخانه سن در قلب پاريس در ميان سه بناي مهم بورس، باغ‌هاي تويلري، و ساختمان اپرا جايگاه مهمي را به خود اختصاص داده است. اين كتابخانه كه وارث اريخي كهن است، قديمي‌ترين مؤسسه فرهنگي در فرانسه است كه با تنوع و كيفيت چشمگيرِ مجموعه خود، در زمره مهم‌ترين كتابخانه‌هاي جهان قرار دارد.

تاريخچه. كتابخانه ملي در بدو امر مجموعه شخصي پادشاهان فرانسه بود. شارل پنجم (حكومت 1364-1380م.) اديب و كتاب‌دوست بزرگي بود كه مجموعه‌اي ارزشمند حاوي هزار نسخه خطي در قصر خويش ــ لوور كنوني ــ فراهم آورد. ژيل ماله، كتابدار او، اقدام به ايجاد يك نظام فهرستنويسي نمود كه امروزه نيز همچنان مورداستفاده قرار دارد.

قزاقستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري قزاقستان (جمهوري سوسياليست قزاق سابق)، واقع در شمال آسياي مركزي از شمال با روسيه فدراتيو، از شرق با چين، از جنوب شرقي با قرقيزستان، از جنوب با ازبكستان، و از جنوب غربي با تركمنستان همسايه است. مساحت اين كشور 300,717,2 كيلومتر مربع و جمعيت آن (طبق آمار سال )2005 844,185,15 نفر است (:2 1؛ :7 1867؛ :8 73). تا سال 2000 پايتخت قزاقستان شهر آلماتي (آلماآتا)[1]  بود و پس از آن شهر آستانه به‌عنوان پايتخت انتخاب شد. زبان رسمي آن قزاقي و روسي است (:7 1867).

تاريخچه. قزاق‌ها از نسل قبايل ترك و مغول هستند كه تقريبآ در پايان قرن اول ق. م. در منطقه قزاقستان كنوني استقرار يافتند. در منابع تاريخي غالبآ از آنان به‌عنوان مهاجران و كوچ‌نشينان توراني ياد شده است و نخستين بار در شاهنامه فردوسي از يك خان سلحشور و جنگاور به‌نام خان قزاق ياد شده است (:2 19؛ :5 175). اين منطقه در قرن ششم م. بخشي از خان‌نشين ترك به شمار مي‌آمد و تا قرن هشتم به همين وضع باقي ماند

قرقيزستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري قرقيزستان (جمهوري سوسياليستي قرقيز سابق) سرزمين كوچكي در شرق آسياي مركزي است. اين كشور از شمال با قزاقستان، از غرب با ازبكستان، از جنوب با تاجيكستان، و از شرق با جمهوري خلق چين همسايه است. مساحت آن 198500 كيلومترمربع و جمعيت آن (طبق آمار سال 2005) 5146281 نفر است. پايتخت اين كشور شهر بيشكك و زبان رسمي آن دو زبان قرقيزي و روسي است (6: 1959 و 1963؛ 10).

تاريخچه. نام قرقيزستان نخستين بار در 201 ق.م. در منابع چيني آمده است. اجداد قرقيز از طوايف ترك بودند كه در حوالي ساحل رود يني‌سي مي‌زيستند (5: 167). وقايع‌نامه‌هاي كهن چيني از قومي به‌نام كين - كن[1]  ياد مي‌كنند كه با قرقيزها مشابهت نزديك داشته‌اند. نام قرقيز هم نخستين بار در كتيبه‌هاي تركي ارخن (اورخون)[2]  متعلق به قرن هشتم ميلادي آمده است. در آن زمان قرقيزها در بخش علياي رود يني‌سي سكونت داشتند و به نظر مي‌رسد خط تركي كه از قرن پنجم تا هفتم در اين بخش از نواحي رود يني سي رواج داشته متعلق به قرقيزها بوده است (1: 411؛ 4: 117).

 

عربستان سعودي، كتابخانه‌هاي. پادشادهي سعودي واقع در جنوب غربي آسيا، مشتمل بر بخش اعظم شبه جزيره عربستان است. كشورهاي اردن، عراق، و كويت از شمال؛ خليج‌فارس، قطر، و امارت متحده عربي از شرق؛ عمان و يمن از جنوب؛ و درياي سرخ از غرب آن را احاطه كرده‌اند. جمعيت آن (طبق آمار سال 2005) 599,417,26 نفر و مساحت آن 690,149,2 كيلومتر مربع است. زبان رسمي آن عربي است.

تاريخچه. نخستين كتابخانه‌هاي عربستان عمدتآ در دو شهر مقدس مكه و مدينه، به‌ويژه در مسجد اعظم مكه و مسجد پيامبر (ص) در مدينه، ايجاد شدند. در اين كشور ساير انواع كتابخانه‌ها نظير كتابخانه‌هاي عمومي، دانشگاهي، آموزشگاهي، و تخصصي تا پس از پايان جنگ جهاني دوم تشكيل نشده بود. كتابخانه دارالكتب الوطنيه[1]  (كتابخانه ملي) به‌عنوان كتابخانه‌اي عمومي در 1968 در رياض تأسيس شد.

 

عراق، كتابخانه‌هاي. جمهوري عراق، كشوري عربي در منطقه خاورميانه است كه با كشورهاي تركيه در شمال، ايران در شرق، كويت و عربستان سعودي در جنوب، و اردن و سوريه در غرب مرز مشترك دارد. نزديك به يك چهارم مردم عراق در شهر بغداد كه پايتخت اين كشور است، زندگي مي‌كنند. جمعيت عراق (طبق آمار سال 2005)، بالغ بر 906,074,26 نفر و مساحت آن 317,438 كيلومترمربع است.

تاريخچه. از آغاز تمدن بشريت، مؤسسات فرهنگي، علمي، و آموزشي؛ از 4000 سال پيش از ميلاد مسيح كتابخانه‌هايي در عراق قديم يا همان بين‌النهرين وجود داشته است.

 

عثمانلي مؤلفلَري (كتاب). اين اثر در شرح حال و آثار مؤلفان ترك در عهد عثماني، از محمدطاهر بروسه‌لي (بوâرسايي) است.

محمدطاهر در سال 1278ق./1861 در شهر بروسه (بورساي تركيه امروز) زاده شد. وي پس از تحصيلات ابتدايي، در دبيرستان نظام زادگاه خود درس خواند و معلم تاريخ و جغرافي دبيرستان نظام شهر مناستر شد و بعدها در چند شهر ديگر با سمت معلم و مدير مدارس نظام خدمت كرد (:3 ج 30، ص 336).

او فرزند رفعت بيگ بود كه فردي صوفي‌مشرب و اهل شعر و ادب بود (:1 ج 1، ص 204)؛ از اين‌رو، به ادب و عرفان روي آورد و در جرگه مريدان حريري‌زاده، مؤلف كتاب تبيان‌الوسائل درآمد. محمدطاهر در سال‌هاي نوجواني، پدرش را از دست داد و مرشدش نيز دو سال پس از آشنايي با او درگذشت. بروسه‌لي با ضبط شرح حال و آثار اين دو تن، تأليف مهم‌ترين اثر خود را آغاز كرد كه تكميل آن حدود بيست سال به درازا كشيد (:2 ج 6، ص 453). او براي اين كار حدود بيست مرجع مهم، از جمله ترجمه شقايق نعمانيه و ذيل‌هاي آن؛ كشف‌الظنون و ذيل‌هاي آن؛ قاموس‌الاعلام؛ سجل عثماني؛ حديقه‌الجوامع؛ گلدسته رياض عرفان؛ و اغلب تذكره‌هاي شاعران عثماني و فهرست‌هاي كتابخانه‌هاي ممالك عثماني و مصر را مطالعه و بررسي كرد (:1 ج 1، ص 11).

سزگين، محمدفؤاد. محمدفؤاد سزگين[1]  در سال /1924 1343ق. در استانبول متولد شد. تحصيلات مقدماتي را در همان جا آغاز كرد و پس از اتمام دوره دبيرستان وارد دانشكده هندسه استانبول شد، اما آن را رها كرد و به ادامه تحصيل در "مؤسسه شرق‌شناسي" دانشكده ادبيات دانشگاه استانبول پرداخت. وي با تلاش مستمر توانست در 1947 در سن 23 سالگي مدرك كارشناسي ارشد خود را در رشته "مطالعات شرق‌شناسي" و به‌دنبال آن، دكتراي خود را در رشته "علوم اسلامي پژوهش‌هاي ايراني و فلسفه" در 1950 اخذ كند. سزگين مدت‌ها در گروه پژوهش‌هاي اسلامي دانشگاه استانبول به فعاليت علمي و پژوهشي پرداخت (:5 16). در 1960 به دلايل سياسي، مؤسسه پژوهشي خود و چندي بعد زادگاهش، استانبول، را ترك كرد و با ياري دوستش، والي هارتنر، راهي فرانكفورت شد. هارتنر مؤسسه‌اش را در اختيار او قرار داد تا وي كتابش، تاريخ التراث العربي، را كامل كند. سزگين براي قدرداني جلد اول كتابش را تقديم او كرد

سازمان اسناد ملي ايران. در سال 1349 "به‌منظور جمع‌آوري و حفظ اسناد ملي ايران در سازماني واحد، و فراهم آوردن شرايط و امكانات مناسب براي دسترسي عموم به اين اسناد، و همچنين صرفه‌جويي در هزينه‌هاي اداري و استخدامي از طريق تمركز پرونده‌هاي راكد وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتي و وابسته به دولت و امحاي اوراق زايد، سازماني به‌نام "سازمان اسناد ملي ايران" وابسته به سازمان اموراداري و استخدامي كشور تأسيس شد. سازمان اسناد كه در واقع آرشيو ملي ايران بود، در سال 1381 با كتابخانه ملي ايران ادغام و عنوان "سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران" بر آنها نهاده شد.

ژاپن، كتابخانه‌هاي. كشور ژاپن يا نيهون[1]  يا نيپو[2] ، مجمع‌الجزايري در اقيانوس كبير غربي نزديك ساحل شرقي آسياست كه شامل چهار جزيره اصلي هونشو[3] ، هوكايدو[4] ، كيوشو[5] ، شيكوكو[6] ، و تعدادي جزيره كوچك است. جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2000) 126700000نفر (70:9) و مساحت آن 377727 كيلومترمربع است. پايتخت اين كشور توكيو، حكومت آن مشروطه سلطنتي، و زبان رسمي آن ژاپني است

روسيه فدراتيو، كتابخانه‌هاي. اين كشور از شرق و جنوب شرقي با چين، قزاقستان، و كره شمالي؛ از غرب و شمال غربي با استوني، لتوني، و فنلاند؛ از جنوب غربي با روسيه سفيد و اوكراين؛ و از جنوب با جمهوري‌هاي قفقاز (گرجستان، ارمنستان، آذربايجان)، و درياي خزر همسايه است. اين كشور از بخش غربي از طريق خليج فنلاند به آب‌هاي درياي بالتيك راه دارد. اقيانوس‌هاي آرام، اطلس و منجمد شمالي به ترتيب در مرزهاي شرقي، غربي، و شمالي اين كشور قرار دارد (1:2). جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2000) 146900000 نفر (72:15)، مساحت آن 17075400 كيلومترمربع است و زبان رسمي آن روسي است

 

دانش‌پژوه، محمدتقي. دانش‌پژوه كتابدار، كتابشناس، فهرست‌نگار، نسخه‌شناس، محقق، مصحح، و صاحب‌نام در نشر متون ناشناخته زبان فارسي، استاد دانشگاه، و عضو پيوسته فرهنگستان زبان فارسي در سال 1290 ش. در خانواده‌اي روحاني و هنرمند در آمل به‌دنيا آمد (11:3؛ 5: 32؛ 659:6). جدش ميرزا گل‌علي خطي خوش داشت و با نوشتن قرآن كريم زندگي پارسايانه‌اي را در دهكده "دركا" مي‌گذراند. پدرش حاج ميرزا احمد دركايي ديلارستاقي لاريجاني از مجتهدان و فقيهان بنام آمل و لاريجان بود (659:6-660).

دانش‌پژوه تحصيلات مقدماتي را نزد والدين و ملاي مكتبي به‌نام ميرزاعلي بارفروش و نيز در مدرسه‌هاي حاج‌علي كوچك، هاشمي، جامع، و امام حسن عسگري در ناندل (روستايي در بخش لاريجان) و آمل فراگرفت

 

بغدادي، اسماعيل پاشا. بغدادي كتابشناس و زندگينامه‌نويس مشهور عثماني در 1255 ق. است كه در بغداد به‌دنيا آمد و در همانجا سكني گزيد. اصل او از طايفه بابان است از اين‌رو به بابان‌زاده نيز شهرت دارد (1: ج 1، ص "و"؛ 4: ج 2، ص 289).

از زندگي او اطلاع روشني در دست نيست. وي پس از دانش‌اندوزي وارد تشكيلات اداري عثماني شد و در 1292 ق. به استانبول رفت و در انقلاب 1326 ق. كه به اعاده قانون اساسي 1293 ق. و اعلام مشروطيت انجاميد با رتبه "ميرلوايي" به رياست يكي از شعبه‌هاي ژاندارمري رسيد (3: ج 3، ص 28؛ 5: ج 4، ص 447، 448).

حاجي خليفه، مصطفي بن عبدالله. وي دانشمند، تاريخنگار، و كتابنامه‌نويس سرشناس ترك در قرن يازدهم، نامش مصطفي و نام پدرش عبدالله بود (5: ج 21، ص 401). ميان علما به كاتب چَلَبي و بين "اهل ديوان" (دربار و دولت) به حاجي خليفه شهرت داشت (6: ج 6، ص 432). سبب ناميده شدنش به كاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتي، و علت پيدا كردن عنوان چلبي، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زيرا كه در قرن نهم هجري، اين عنوان به‌معناي سرور، به علما و فضلا اطلاق مي‌شد (2: ج 1، ص "ح").

چين، كتابخانه‌هاي. جمهوري خلق چين با مساحتي به وسعت 961,596,9 كيلومترمربع در شرق آسيا و سواحل غربي اقيانوس آرام قرار دارد و از شمال به روسيه و مغولستان؛ از شمال غرب به تاجيكستان و قرقيزستان؛ از شرق به كره؛ و از جنوب به ويتنام، لائوس، برمه، هند، بوتان، نپال، پاكستان، و افغانستان محدود است. چين به 31 استان، 5 منطقه خودگردان، و 3 فرمانداري تقسيم مي‌شود. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) حدود 000,600,277,1 نفر بوده و كشور چندمليتي متحدي با 56 گروه نژادي است كه قوم "هان" بزرگ‌ترين آنهاست. زبان رسمي اين كشور نيز چيني است.

پاكستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري اسلامي پاكستان از شمال شرقي با چين، از شرق با هند، از جنوب با درياي عرب، و از غرب و شمال غربي با ايران و افغانستان هم‌مرز است. اين كشور به‌عنوان نوعي جمهوري فدرال در اوت 1947 و در پي تقسيم شبه قاره هند تأسيس شد. چهار استان اين كشور عبارتند از: بلوچستان، سرحد شمال ـ غرب، پنجاب، و سند. استان پاكستان شرقي در سال 1971 از اين كشور جدا گرديد و كشور بنگلادش از آن پديد آمد. جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2000) 156500000 نفر و مساحت آن 796096 كيلومترمربع است. زبان ملي اين كشور اردو ولي زبان رسمي آن، چون گذشته انگليسي است.

ايالات متحده امريكا، كتابخانه‌هاي. ايالات متحده امريكا كشوري با حكومت جمهوري فدرال است كه از پنجاه ايالت تشكيل شده است. اين كشور از شمال به كانادا، از مشرق به اقيانوس اطلس، از جنوب به مكزيك، و از مغرب به اقيانوس آرام محدود است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) بالغ بر 278400000 نفر و مساحت آن 9372614 كيلومترمربع است.

تاريخچه. سير تحول كتابخانه‌ها در ايالات متحده را مي‌توان به دو دوره تقسيم كرد:

انگلستان، كتابخانه‌هاي. كشور انگلستان داراي حكومت مشروطه سلطنتي است و از جزيره بريتانياي كبير (اِنگلند، اِسكاتلند، و ويلز)، ايرلند شمالي، و چند جزيره ديگر تشكيل شده است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) بالغ بر 58500000 نفر و مساحت آن 244100 كيلومترمربع است. پايتخت انگلستان شهر لندن، و زبان رسمي مردم آن انگليسي است.

تاريخچه. خاستگاه قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي بريتانيا را مي‌توان در هزار سال قبل جست‌وجو كرد. در آن دوران، مجموعه‌هايي متعلق به كليساها وجود داشت كه برخي از آنها هنوز نيز برجاي مانده‌اند. بعد از مجموعه‌هاي كليساها، قديمي‌ترين كتابخانه‌ها متعلق به دانشكده‌هاي دانشگاه‌هاي آكسفورد، كمبريج، و سَنت اندروز است.

افغانستان، كتابخانه‌هاي. افغانستان در جنوب آسياي مركزي واقع شده و از شمال توسط جمهوري تركمنستان، ازبكستان، و تاجيكستان؛ از شرق و جنوب توسط پاكستان؛ از غرب توسط ايران احاطه شده است. جمعيت افغانستان (طبق آمار سال 2000) 22700000نفر، و مساحت آن 652090 كيلومترمربع است. زبان‌هاي رسمي اين كشور دري و پشتو است. نظام قبيله‌اي بر گروه‌هاي مختلف حاكم است؛ و بيش از 90 درصد جمعيت كشور بي‌سوادند.

ازبكستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري ازبكستان واقع در آسياي ميانه، از شمال و شمال غربي با قزاقستان، از شمال شرقي با قرقيزستان، از جنوب غربي با تركمنستان، از جنوب شرقي با تاجيكستان، و از جنوب با افغانستان هم‌مرز است (1:  ج 8، ص 1). جمعيت آن (طبق آمار سال 2000)، 24300000 نفر و مساحت آن 450000 كيلومترمربع است. پايتخت آن شهر تاشكند و زبان رسمي مردم آن ازبكي است (2: 1، 9، 16).

اتريش، كتابخانه‌هاي. كشور اتريش جمهوري فدرالي در اروپاي مركزي است كه از شمال با آلمان، اسلواكي، و جمهوري چك؛ از شرق با مجارستان؛ از جنوب با اسلووني و ايتاليا؛ و از غرب با سوئيس و ليختن‌اشتاين هم‌مرز است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) 8200000 نفر و مساحت آن 83853 كيلومترمربع و زبان رسمي آن آلماني است.

تاريخچه. كتابخانه‌هاي اتريش، نظير ديگر ملل كهن اروپايي، در تعداد اندكي از مراكز صومعه‌اي شكل گرفت. سالزبورگ[1]، قديمي‌ترين كتابخانه در قلمرو اتريش، در حدود 700 م. و موندسي[2]  در 748 م. تأسيس شد. در پي آنها، بيش از 100 كتابخانه ديگر نيز تأسيس شد.