افغانستان، كتابخانه‌هاي. افغانستان در جنوب آسياي مركزي واقع شده و از شمال توسط جمهوري تركمنستان، ازبكستان، و تاجيكستان؛ از شرق و جنوب توسط پاكستان؛ از غرب توسط ايران احاطه شده است. جمعيت افغانستان (طبق آمار سال 2000) 22700000نفر، و مساحت آن 652090 كيلومترمربع است. زبان‌هاي رسمي اين كشور دري و پشتو است. نظام قبيله‌اي بر گروه‌هاي مختلف حاكم است؛ و بيش از 90 درصد جمعيت كشور بي‌سوادند.

تاريخچه. در افغانستان نيز چون ساير كشورهاي آسيايي هر كتابخانه كه در گذشته ايجاد، سازماندهي، يا حمايت شده توسط نخبگان و رهبران مذهبي پديد آمده است. در سال‌هاي اخير، مفهوم كتابخانه از محل نگهداري كتاب به شكل جديد، يعني محل اشاعه دانش و ارائه خدمات اطلاعاتي تغيير يافته است؛ هرچند كه اطلاعات كافي و موثقي در مورد كتابخانه‌ها در سال‌هاي پس از 1978 وجود ندارد.

كتابخانه ملي. در افغانستان كتابخانه ملي وجود ندارد. اما بعضي از وظايف آن توسط مؤسسات ديگري مانند كتابخانه دانشگاه كابل[1] ، كتابخانه مرجع وزارت آموزش و پرورش[2] ، و كتابخانه عمومي وزارت فرهنگ و اطلاعات[3]  به اجرا در مي‌آيد. كتابشناسي ملي به‌صورت نامرتب توسط كتابخانه دانشگاهي كابل منتشر مي‌شود.

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. مهم‌ترين و بزرگ‌ترين كتابخانه دانشگاهي در افغانستان كتابخانه دانشگاه كابل است. دانشگاه كابل در سال 1932 تأسيس شد و كتابخانه‌هاي كوچك در دانشكده‌هاي مختلف آن ايجاد گرديد، اما دسترسي به منابع آن فقط براي اعضاي دانشكده ممكن بود. در سال 1967، گروهي از دانشگاه اينديانا ساختار نظام دانشگاهي را مجدداً سازماندهي كردند و كتابخانه حاضر در آن زمان سازمان يافت. اين كتابخانه در مجموع 130000 جلد كتاب دارد كه مطابق رده‌بندي كتابخانه كنگره تنظيم شده است و داراي مجموعه‌اي مفيد درباره افغانستان و تمدن اسلامي است.

در سيزده سازمان تربيت معلم، فارغ‌التحصيلان دبيرستان يك تا سه سال آموزش ديده و تحت برنامه‌اي براي ريشه‌كني بي‌سوادي به استان‌ها اعزام مي‌شوند. سازمان‌هاي تربيت معلم استاني داراي كتابخانه‌هاي كوچكي هستند كه مشتمل بر حداكثر 500 جلد كتاب است. اين مجموعه‌هاي كوچك از طريق كتابخانه‌هاي اهدايي افراد خيّر و سازمان‌هاي فرهنگي افزايش يافته است.

قسمت اعظم اين مجموعه‌ها به زبان انگليسي بوده و به معلماني كه آموزش كتابداري را نيز نگذرانده‌اند سپرده شده است. سه مركز تربيت معلم در كابل وجود دارد كه در اين رشته بهتر از سايرين از عهده كارها برآمده‌اند. مدرسه عالي تربيت معلم[4] ، سازمان تربيت معلمان در سطح دانشكده‌اي بوده كه دوره آن دوساله است و داراي كتابخانه‌اي با حدود 10000 جلد كتاب و كتابداراني است كه آموزش تخصصي و حرفه‌اي ديده‌اند. دانشكده تربيت معلم[5] ، و مدارس دارالمعلمين داراي كتابخانه‌هايي با تقريباً 1000 جلد كتاب هستند. قسمت اعظم اين مجموعه به زبان انگليسي است كه دانشجويان معمولاً با آن آشنايي ندارند.

كتابخانه‌هاي عمومي. كتابخانه عمومي وزارت فرهنگ و اطلاعات كه معمولاً كتابخانه عمومي كابل خوانده مي‌شود، در قسمت مركزي شهر در مقابل پارك زرنگار قرار دارد. اين كتابخانه داراي باغي جهت مطالعه است و فضايي دل‌انگيز از درختان چنار با نيمكت‌هايي براي مطالعه كه مورد علاقه دانشجويان كابلي است و از آن به‌عنوان محل مطالعه در فضاي باز استفاده مي‌كنند. اين كتابخانه داراي 120000 جلد كتاب است كه قسمت اعظم آن به زبان انگليسي است. تلاش‌هايي به‌منظور افزايش كتاب‌ها به دو زبان ملي پشتو و دري صورت گرفته است. در اين كتابخانه بخشي به كودكان و نيز اتاق نشريات، مشتمل بر مجموعه‌اي كامل از انتشارات افغانستان، اختصاص دارد. كتابخانه زير نظر مستقيم وزارت فرهنگ و اطلاعات قرار دارد. همه كتاب‌ها به امانت داده نمي‌شوند، اما مي‌توان در محل كتابخانه از منابع استفاده كرد. كتابخانه در ساختماني دو طبقه واقع شده كه زماني خانه‌اي مجلل و خصوصي بوده و داراي پنج شعبه است. 36 كتابخانه عمومي ديگر در كشور وجود دارد اما داراي مجموعه‌هايي بسيار اندك هستند.

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. دبيرستان حبيبه[6]  كابل زماني كه كمك مالي از ايالات متحده دريافت مي‌داشت، داراي‌كتابخانه‌اي با مجموعه‌اي مشتمل بر 5000 جلد كتاب بود كه توسط يكي از معلمان اداره مي‌شد. مدرسه استقلال، كه از دولت فرانسه كمك مالي مي‌گرفت، داراي كتابخانه‌اي با 10000 جلد كتاب به زبان فرانسوي بود. انستيتو پلي‌تكنيك روسيه[7]  كتابخانه‌اي داشت كه به روي عموم باز نبود. اين كتابخانه 10000 جلد كتاب در علوم و فنون داشت. دبيرستان آلماني كه تا حدودي از دولت آلمان كمك مالي دريافت مي‌كرد كتابخانه‌اي داشت كه عمدتاً به زبان آلماني بود. در سطح مدارس ابتدايي كتابخانه شاخصي وجود ندارد، هرچند كه تعداد اندكي از آنها داراي مجموعه‌هاي كوچكي از 50 تا 100 جلد كتاب هستند و معمولاً توسط يك نفر تحويلدار اداره مي‌شود كه رغبتي به امانت دادن كتاب نشان نمي‌دهد، زيرا تحويلدار از نظر مالي مسئول كتاب‌هاي گم‌شده است. دولت همكاري چنداني در جهت بهبود كتابخانه‌هاي مدارس ابتدايي ندارد.

كتابخانه‌هاي تخصصي. كتابخانه انجمن تاريخ افغانستان[8] ، واقع در شهر جديد كابل داراي مجموعه‌اي نزديك به 40000 جلد است. اين مجموعه تخصصي منحصراً داراي مطالبي در انسان‌شناسي، قوم‌شناسي، دوران پيش از تاريخ، باستان‌شناسي، نسب‌شناسي، تاريخ، و فرهنگ عامه است. اين كتابخانه، همه انتشارات هيأت باستان‌شناسي فرانسه در افغانستان[9]  را كه از حفّاري‌هاي مناطق آي خانم و هده به‌دست آمده، در خود جاي داده است. ديگر كتابخانه‌هاي تخصصي مشتمل است بر مؤسسه فن‌آوري افغان[10] ، انجمن تاريخ[11] ، و مؤسسه گوته[12]  كه همگي در كابل بوده و داراي مجموعه‌هاي كوچكي هستند.

ساير كتابخانه‌ها. كتابخانه مرجع وزارت آموزش و پرورش و مركز توزيع كتب[13]  كابل داراي 28000 جلد كتاب در زمينه تعليم و تربيت بوده و به روي معلمان و كاركنان وزارتخانه باز است. اين كتابخانه، مركز آماده‌سازي كتاب براي مدارس محسوب شده و تأمين 000,40 جلد كتاب جهت مدارس تربيت معلم و بعضي از دبيرستان‌ها را برعهده دارد. كتابخانه‌هايي از نوع قفسه باز، مانند كنسولگري انگليس[14] ، مركز امريكايي[15] ، و مركز فرهنگي فرانسه[16]  مورد استفاده دانشجوياني قرار مي‌گيرد كه به اين مراكز مطالعاتي و مواد اطلاعاتي نياز دارند.

حرفه كتابداري. در سال 1971، كتابدار پيشين كتابخانه دانشگاه كابل، به نام عبدالرسول رحيم، "انجمن كتابداران افغانستان"[17]  را تأسيس كرد، تا در آن كشور به ترويج سواد و كتابخانه‌ها به‌عنوان اهداف اساسي انجمن بپردازد. اين انجمن، به‌منظور بهبود موقعيت كتابداران، از طريق نفوذ در قوه مقننه براي ايجاد دانشكده كتابداري دانشگاه كابل[18]  به فعاليت پرداخت. اين انجمن عهده‌دار مسئوليت آموزش كارگاهي و برگزاري همايش‌هايي براي معلم ـ كتابدارها در دانشكده تربيت معلم است و >كتابشناسي ملي افغانستان<[19]  را نيز به‌طور نامنظم منتشر مي‌كند.

  جان بلفورت آرگيدي[20]  (WELIS )

ترجمه نيره امامي

 افزوده. در سال 1978 همزمان با سرنگوني رژيم پادشاهي در افغانستان، تعداد 10000 جلد كتاب متعلق به خانواده‌هاي سلطنتي به همراه هزاران كتاب ديگر مصادره و به كتابخانه‌هاي استاني و مركزي مستقل گرديد، اما به‌سبب اغتشاش‌هاي نظامي، بسياري از كتابخانه‌هاي استاني تعطيل گرديد.

در سال 1993 از پنج كتابخانه اقماري محلي در كابل، دو كتابخانه كلاً تعطيل گرديد و سه كتابخانه نيز رو به زوال نهاد. در 1994 كتابخانه عمومي هرات افتتاح گرديد كه صبح‌ها به بانوان و بعداز ظهرها به آقايان اختصاص داشت. آرشيو ملي كه از 1974 آغاز به كار كرد در 1993 تعطيل گرديد. در سال 1995 تعداد شش دانشگاه در افغانستان فعاليت داشتند، كه دانشگاه كابل بر اثر جنگ آسيب فراوان ديد. مجموعه كتابخانه دانشكده پزشكي جلال آباد كه قبلاً داراي هفت هزار جلد كتاب بود، در سال 1993 به دو هزار جلد تقليل يافت. بخش عمده موجودي اين كتابخانه و نسخه‌هاي خطي به خارج از افغانستان فروخته مي‌شد.

طالبان تلاش كردند كه خروج كتاب از افغانستان را متوقف كنند، اما گزارش‌هايي درباره پاكسازي كتابخانه‌ها توسط طالبان وجود دارد. در نوامبر 1997 فرستاده يونسكو طالبان را به سوزاندن 55 هزار جلد كتاب از جمله نسخ خطي كمياب در شهر صنعتي كوچك پل خمري در شمال دامنه كوه‌هاي هندوكش متهم ساخت. مديركل سازمان يونسكو نيز اين اقدام طالبان را محكوم كرد.

 مأخذ:

Dupree, Nancy Hatch. "Libraries in Afganistan". International Preservation News. 19 (July 1999): 20-27.

                تلخيص و ترجمه داكا

[1]. Kabul University Library

[2]. Ministry of Education Reference Library

[3]. Public Library of the Ministry of Information and Culture

[4]. Higher Teacher's College

[5]. Academy for Teacher Education

[6]. Habiba Highschool

[7]. Russian Polytechnic Institute

[8]. Historical Society of Afghanistan Library

[9]. Délégation Archeologique Francaise Afghanistan(DAFA)

[10]. Afghan Institute of Technology

[11]. Anjumane Tareekh

[12]. Goethe Institute

[13]. Book Distribution Center

[14]. British Council

[15]. American Center

[16]. French Cultural Center

[17]. Afghanistan Library Association

[18]. School of Library Science in Kabul University

[19]. Afghan National Bibliography

[20]. John De Belfort Urguidi