ازبكستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري ازبكستان واقع در آسياي ميانه، از شمال و شمال غربي با قزاقستان، از شمال شرقي با قرقيزستان، از جنوب غربي با تركمنستان، از جنوب شرقي با تاجيكستان، و از جنوب با افغانستان هم‌مرز است (1:  ج 8، ص 1). جمعيت آن (طبق آمار سال 2000)، 24300000 نفر و مساحت آن 450000 كيلومترمربع است. پايتخت آن شهر تاشكند و زبان رسمي مردم آن ازبكي است (2: 1، 9، 16).

تاريخچه. پيشينه كتابخانه‌هاي ازبكستان به دوران حكومت سامانيان باز مي‌گردد. كتابخانه نوح‌بن منصور ساماني (337-343 ق.) در بخارا، به‌عنوان يكي از بزرگ‌ترين كتابخانه‌هاي جهان اسلام بوده است. نام اين كتابخانه در كتاب وفيات‌الاعيان ابن خلّكان و طبقات‌الحكماء ابن ابي اصيبعه ذكر شده و ابن‌سينا (370-428 ق.) در شرح حال خود، عظمت كتابخانه را چنين بيان مي‌كند. "... و به سرايي اندر شدم كه خانه‌هاي بسيار داشت و در هر خانه صندوق‌هاي كتاب بود كه روي هم انباشته بودند و در هر خانه‌اي كتاب‌هاي دانش، پس بر فهرست‌هاي كتاب‌هاي اوايل نگريستم و هرچه از آنها را كه بدان نياز داشتم يافتم و نام آنها به بسياري از مردم نرسيده بود". گفته‌اند ابن‌سينا بسياري از علوم خود را در اين كتابخانه تكميل كرده و براي اينكه بعد از او كسي از آنها مطلع نشود آن را به آتش كشيده است، كه البته به دلايل مشخص، نسبت سوزانيدن اين كتابخانه فقط از روي حسادت علماي عصر به ابن‌سينا بوده است (4: 154؛ 7: ج 2، ص 4، 5). كتابخانه مدرسه مسعود بيگ نيز تا قبل از حمله مغول يكي از كتابخانه‌هاي عمومي و معتبر بخارا بوده كه در حمله مغولان به اين شهر (617 ق.) مدرسه و كتابخانه آن به آتش كشيده شد (4: 157؛ 7: ج 2، ص 35). در سال 823 ق. الغ بيگ* ميرزا فرزند شاهرخ بهادرخان، در سمرقند مدرسه و رصدخانه‌اي ساخت كه به نام او موسوم گرديد. در اين رصدخانه، زيج الغ‌بيگي تأسيس شد كه كتابخانه بسيار عظيم و مهمي داشته كه الغ‌بيگ كتاب‌هاي آن را از اقصي نقاط ايران و دنيا با بذل مال فراوان گردآوري و براي اداره آن مستغلات و آبادي‌هاي بسياري وقف كرده بود. از جمله كتاب‌هاي بسيار ارزنده كتابخانه، نسخه صورالكواكب به‌خط خواجه نصيرالدين طوسي و نسخه بسيار نفيسي از ديوان كامل نزاري قهستاني (714 ق.) بوده است (7: ج 2، ص 114، 115).

شيبانيان (906-1007 ق.) كه خود را از نوادگان چنگيز مي‌دانستند، پس از آنكه سمرقند را پايتخت خود قرار دادند، اقدام به تأسيس كتابخانه‌هاي بزرگي در اين شهر كردند. اين طايفه، كتابخانه‌هاي شهرهاي تصرف شده را غارت و از اين طريق مجموعه كتابخانه‌هاي خود را تكميل مي‌كردند. عبدالقدوس شيباني، كه مردي اهل علم و ادب بود، كتابخانه بزرگي در سمرقند داشت و خواجه عبدالسلام بخارايي مدتي كتابدار آن بود. كتابخانه مدرسه خانيه در سال 908 ق. در سمرقند نيز كتابخانه معتبري بود كه توصيف آن در مهمان نامه بخارا آمده است. از ديگر كتابخانه‌هاي تاريخي سمرقند، كتابخانه امير تركان و از جمله كتاب‌هاي موجود در آن، حاشيه مولانا مسعود شيرواني بر شرح مواقف بوده است (7: ج 2، ص 128).

كتابخانه شخصي فيض‌الله خواجه، معروف به رونقي شهرسبزي (1208-1399 ق.)، خطاط و كاتب متأخر ازبكستان، از كتابخانه‌هاي قابل ذكر است. اين كتابخانه داراي 79 جلد كتاب، 116 رساله خطي، و بيش از 100 جلد چاپ سنگي است كه از ميان آنها 54 اثر به زبان فارسي و 45 اثر به زبان عربي و ساير زبان‌هاست. در ميان آثار خطي كتابخانه، آثار برجسته‌اي چون لغز و معما (قرن 10 ق.)، يوسف و زليخا، و هشت بهشت اميرخسرو دهلوي موجود است. از ويژگي‌هاي مهم اين كتابخانه، وجود اسناد و مداركي است كه اختصاص به دوران منصب‌داري رونقي و پدرش در مقام قضاوت دارد (6: 5-9).

كتابخانه مدرسه مويِ مبارك، كه قدمت آن به 400 سال مي‌رسد، از كتابخانه‌هاي نسبتاً غني در تاشكند است كه مجموعه آن مشتمل بر 18000 جلد كتاب چاپي و 3000 جلد نسخه خطي در موضوعات مختلف و به زبان‌هاي عربي، فارسي، روسي، و فرانسوي است. از نسخه‌هاي خطي اين كتابخانه مي‌توان از :الكشّاف عن حقائق‌التنزيل زمخشري (قرن 6 ق.)، قرآن مجيد به خط ثلث، (مكتوب 850 ق.)، ذخيره خوارزمشاهي اثر اسماعيل جرجاني (1096 ق.)، و مُسند يعقوب‌بن اسحاق ابوعوانه (قرن 4 ق.) نام برد (3: 114-115).

كتابخانه ملي. كتابخانه ملي ازبكستان* كه رسماً كتابخانه دولتي عليشيرنوايي ناميده مي‌شود، در سال 1870 با مجموعه‌اي بالغ بر 2000 جلد كتاب تأسيس شد. تا سال 1999، مجموعه اين كتابخانه به 5000000 جلد كتاب رسيد كه علاوه بر كتب چاپي؛ اسناد آرشيوي، ريزنگار، نقشه، صفحه گرامافون، فيلم، و مدارك ديگر را نيز شامل مي‌گردد. اكثر كتاب‌هاي اين كتابخانه از طريق دريافت نسخ رايگان يا خريد از مردم و تعدادي نيز از طريق انتقال از كتابخانه‌هاي شهرهاي بخارا و سمرقند تأمين گرديده است. بيشتر اين كتاب‌ها به زبان‌هاي روسي، تركي، عربي، فارسي، و زبان‌هاي اروپايي است. مجموعه نسخ خطي كتابخانه بالغ بر 15000 جلد بوده كه بخشي از آن در سال 1948 در اختيار مؤسسه شرق‌شناسي ابوريحان بيروني قرار گرفت. متأسفانه در آتش‌سوزي 1997، بسياري نقشه‌ها، اسناد، و كتاب‌هاي نفيس اين كتابخانه از ميان رفت. تا سال 1999 تعداد 220 كتابدار متخصص در اين كتابخانه فعاليت داشتند كه مسئوليت انتشار كتابشناسي ملي نيز برعهده آنان بوده است (3: 128-129).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. كتابخانه دانشكده پزشكي دولتي تاشكند در سال 1920 همزمان با تأسيس دانشگاه ايجاد شد. مجموعه اين كتابخانه تا سال 1999 در حدود 600000 جلد كتاب بوده است. كتابخانه دانشگاه دولتي اقتصاد تاشكند نيز در سال 1921 تأسيس شد كه در حدود 300000 جلد كتاب دارد.

كتابخانه مركزي دانشگاه علوم ازبكستان، در سال 1943، در شهر تاشكند تأسيس شد كه به‌سبب داشتن مجموعه‌اي گرانبها از نسخه‌هاي خطي، شهرت فراواني دارد. اين كتابخانه در 1999 داراي 1500000 جلد كتاب بوده كه از اين مجموعه 40000 رساله در 18000 جلد نسخه خطي نگهداري مي‌شود. در سال 1955 كتابخانه دانشكده ارتباطات الكتروتكنيكال تاشكند، با مجموعه‌اي در حدود 500000 جلد كتاب تأسيس شد. كتابخانه مركزي دانشگاه دولتي لنين تاشكند، با 2500000 جلد كتاب، كتابخانه دانشگاه دولتي كشاورزي تاشكند، با 196000 جلد، و كتابخانه مركزي دانشگاه دولتي سمرقند با مجموعه 1632000 جلد، از كتابخانه‌هاي مهم و قابل ذكر ازبكستان هستند (2: 42؛ 8: 1984-1985).

كتابخانه‌هاي تخصصي. كتابخانه‌هاي تخصصي ازبكستان از مجموعه‌هاي بسيار غني و متنوع برخوردارند و اكثر آنها از سال 1917 و پس از تشكيل اتحاد جماهير شوروي گسترش يافتند. نخستين كتابخانه تخصصي، كتابخانه موزه هنر ازبكستان بود كه در سال 1918 با مجموعه‌اي بالغ بر 23000 جلد كتاب در شهر تاشكند تأسيس شد. پس از آن، كتابخانه مؤسسه تحقيقات پزشكي ل.م.عيسائوف (1923)، با 45000 جلد كتاب، كتابخانه مؤسسه كشاورزي (1929) با مجموعه 250000 جلد كتاب، و كتابخانه مؤسسه پزشكي دولتي پاولوف (1930) با 330000 جلد كتاب و نشريه در سمرقند تأسيس شد.

از جمله مراكزي كه در شهر تاشكند در فاصله سال‌هاي 1931 تا 1936، اقدام به تأسيس كتابخانه كردند مي‌توان از مؤسسه مهندسي كشاورزي و آبياري با مجموعه 864000 جلد، مؤسسه مهندسي راه‌آهن با 500000 جلد، مؤسسه نساجي و صنايع سبك با مجموعه 644000 جلد، و هنرستان موسيقي با 243000 جلد كتاب نام برد (8: 1983-1985).

مؤسسه شرق‌شناسي ابوريحان بيروني در 1943 و در شهر تاشكند تأسيس شد و يكي از مراكز قديمي شرق‌شناسي آسياي ميانه به‌شمار مي‌رود. كتابخانه اين مؤسسه، داراي 21000 جلد كتاب چاپي، 18000 جلد نسخه خطي (49:5)، و 40000 رساله مستقل در مباحث گوناگون به زبان‌هاي فارسي، عربي، و تركي است كه براي 30 درصد آنها فهرستي در يازده مجلد تهيه شده است (115:3).

قديمي‌ترين نسخه خطي موجود در اين كتابخانه نسخه‌اي از قرآن مجيد به‌خط كوفي است كه در قرن 3 ق. نوشته شده است. همچنين نسخه‌اي از قانون ابن‌سينا (709 ق.)، جامع‌التواريخ رشيد الدين فضل‌الله (قرن 9 ق.)، زبده‌التواريخ حافظ ابرو (قرن 8 ق.)، و آثاري نفيس از ديوان شعراي ايراني چون فردوسي، سعدي، حافظ، و جز آن در اين مجموعه نگهداري مي‌شود (3: 115-117).

مؤسسه حميد سليمان نيز در سال 1978 در شهر تاشكند تأسيس شده و در حدود 15000 جلد كتاب در آن نگهداري مي‌شود كه 7554 جلد آن نسخه خطي به زبان‌هاي فارسي، عربي، تركي، و ازبكي است. از جمله خدمات اين كتابخانه انتشار فهرست نسخه‌هاي خطي حميد سليمان در دو جلد است كه مجموعه نفيس نسخ خطي اين كتابخانه به‌تازگي از سوي دولت به مركز شرق‌شناسي ابوريحان بيروني منتقل گرديده است (49:5).

تا سال 1995، تعداد كل كتابخانه‌هاي تخصصي در ازبكستان در حدود 200 واحد بوده است كه كتابخانه علوم و فن‌آوري خلق ازبكستان (تأسيس 1957، با مجموعه 2000000 جلد)، كتابخانه مؤسسه زلزله‌شناسي وابسته به آكادمي علوم ازبكستان (تأسيس 1966، با مجموعه 43000 جلد)، كتابخانه مؤسسه دولتي معماري و مهندسي ساختمان سمرقند (با مجموعه 400000 جلد)، كتابخانه مؤسسه پلي‌تكنيك فَرغانه (تأسيس 1967، با مجموعه 290000 جلد)، كتابخانه مؤسسه پزشكي بخارا (تأسيس 1995، با مجموعه 33000 جلد)، و كتابخانه مؤسسه پزشكي انديجان (با مجموعه 105000 جلد) از جمله كتابخانه‌هاي قابل ذكر در ازبكستان به‌شمار مي‌روند (1983:8-1985).

حرفه كتابداري. مؤسسه نسخ خطي سليمانف، وابسته به آكادمي علوم ازبكستان واقع در شهر تاشكند، نخستين مركز تخصصي كتابداري در ازبكستان محسوب مي‌شود. مؤسسه دولتي فرهنگ نيز در شهر تاشكند قرار دارد كه فعاليت اين مركز آموزش عالي در حوزه كتابداري، آموزش و پرورش، و تحقيقات فرهنگي است. شعبه‌اي از اين مؤسسه نيز در شهر نمنگان قرار دارد (1985:8).

 مآخذ: 1) "ازبكستان". دايره‌المعارف بزرگ اسلامي. ج8، ص1؛ 2) چرمي، داود. ازبكستان. تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1375؛ 3) حقيقي، محمود."يادداشت سفر به ازبكستان". فصلنامه كتاب. دوره دهم، 1 (بهار 1378) 112-132؛ 4) صاحب جواهر، عبدالعزيز. دايره‌المعارف اسلاميه (ايران). ج 8، ص 154-157؛ 5) مرعشي نجفي، محمود. "ره‌توشه ازبكستان". شهاب. نشريه كتابخانه بزرگ حضرت آيت‌الله مرعشي نجفي. س. چهارم، 3 (پاييز 1377): 49؛ 6) واحدف، شادمان بيگ. فهرست نسخه‌هاي خطي موجود در كتابخانه رونقي شهرسبزي ـ ازبكستان. قم: انتشارات كتابخانه مرعشي نجفي، 1377؛ 7) همايونفرخ، ركن‌الدين. تاريخچه كتاب و كتابخانه‌هاي شاهنشاهي. ج 2. تهران، وزارت فرهنگ و هنر، اداره كل نگارش، 1347.

8) The World of Leaming, 1999. 49th. ed. London: Unwin Brothers Limited, 1999. PP: 1993-1995. مهناز عليجاني