اختصارها و آغازه‌ها سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
اختصارها و آغازه‌ها[1] . اختصار در لغت به معناي ايجاز، تلخيص، و كوتاه كردن كلام است. اختصار شكل كوتاه‌شده يك كلمه يا عبارت مكتوب است كه به‌جاي كل كلمه يا عبارت به‌كار مي‌رود و معمولاً با حذف حروفي از مجموع حروف كلمه يا عبارت مورد نظر به‌دست مي‌آيد؛ مانند ص. ع. به‌جاي صفحه عنوان. ولي آغازه "كلمه‌اي است كه با استفاده از نخستين حروف كلمات پياپي نام يك سازمان پديد مي‌آيد"؛ مانند "ناجا" براي نيروي انتظامي جمهوري اسلامي ايران. تفاوت آغازه با اختصار اين است كه در اولي حروف آغازين، تشكيل كلمه واحدي مي‌دهد و حال آنكه در دومي هر حرف به تنهايي تلفظ مي‌شود؛ مانند "ب.ث.ژ" (1: ذيل "آغازه؛ اختصارات").
تفكيك در تعريف اختصار و آغازه مي‌تواند صبغه فرهنگي نيز داشته باشد؛ به‌طور مثال، انگليسي زبان‌ها CIA را "سي.آي.اِي." تلفظ مي‌كنند و حال آنكه در فارسي آن را "سيا" مي‌خوانيم. يعني در انگليسي اختصار و در فارسي آغازه تلقي مي‌گردد؛ يا FAO كه در انگليسي "اف.آ.اُ." و در فارسي فائو خوانده مي‌شود.
شكل ديگري از اين واژه‌ها كوته‌نوشت‌ها هستند. در كوته‌نوشت‌ها براي رعايت اختصار به‌جاي نوشتن شكل كامل هر واژه، دو يا چند حرف اول آن را درج مي‌كنند؛ مانند "Gen." براي General، "ed." براي Edition، "بد" براي بدهكار، و "بس" براي بستانكار.
تاريخچه. استفاده از آغازه‌ها و اختصارات سابقه‌اي ديرينه دارد. سربازان رومي پرچم‌هايي را حمل مي‌كردند كه با حروف SPQRبراي نشان‌دادن سنا و مردم رم مشخص شده بود. در شهر يهودا نيز علامتي را كه روي آن آغازهINRI (عيسي نصراني، پادشاه يهوديان) درج شده بود با ميخ بر صليب نصب كرده بودند (10:3).
تعداد اختصارات و آغازه‌ها در زبان‌هاي لاتيني بسيار زياد است به‌طوري كه بارها براي جمع‌آوري و ضبط آنها اقدام كرده‌اند؛ به‌طور مثال، ويرايش چهارم "فرهنگ آغازه‌ها و اختصارات"، تعداد 103 هزار مدخل در حوزه‌هاي مختلف دانش بشر (3) و ويرايش چهارم "آغازه‌ها و اختصارات در كتابداري و اطلاع‌رساني"، تعداد 7 هزار مدخل را تنها در زمينه كتابداري و اطلاع‌رساني نشان مي‌دهد (2).
تعداد اين‌گونه واژه‌ها در زبان فارسي چندان زياد نيست. آغازه‌ها و اختصاراتي كه در فارسي به‌كار مي‌روند بر دو دسته‌اند: دسته اول برگرفته از واژه‌هاي لاتيني بوده و در واقع حروفي از اين واژه‌ها به فارسي آوانگاري شده است؛ مانند اوپك (سازمان كشورهاي صادركننده نفت) و كامليس (كنفرانس كتابداران و اطلاع‌رسانان مسلمان). تعداد اين گروه از آغازه‌ها و اختصارات در زبان فارسي نسبتاً زياد است. دسته دوم از آغازه‌ها و اختصارات كه منشاء فارسي دارند داراي تعداد اندكي است. بعضي از اين ساخته‌ها از حروف آغازين كلمات ساخته شده و مي‌توان آنها را به‌سبب استقلال معنايي و ربط مفهومي با اصل نام يا عبارت، جزو آغازه‌ها دانست؛ مانند هما (هواپيمايي ملي ايران)، حركت (حسن رفتار و كردار ترافيك)، و شارح (شبكه اطلاع‌رساني حوزه)؛ ولي مواردي نيز داراي معناي روشني نيستند و طبعاً با شكل كامل كلمات تشكيل‌دهنده خود نيز ربط مفهومي ندارند؛ مانند تاكا (توليد ادوات كشاورزي اراك)، شابك (شماره استاندارد بين‌المللي كتاب)، و فرسا (فرآورده‌هاي ساختماني)؛ كه نوع اخير را مي‌توان ماهيتاً جزو اختصارها به‌شمار آورد.
شيوه ساخت. آغازه‌ها و اختصارات در زبان فارسي ممكن است به شيوه‌هاي گوناگون ساخته شوند، كه موارد زير از آن جمله‌اند: 1) با كنار هم نهادن نخستين حرف از هر كلمه، مانند مجدا (مجله جامعه دندانپزشكي ايران) و ه . ش. (هجري شمسي)؛ 2) با كنار هم قرار دادن بيش از يك حرف از آغاز هر كلمه، مانند هوانيروز (هواپيمايي نيروي زميني)؛ 3) استفاده از حرف يا حروفي كه الزاماً حرف اول كلمات به‌كار رفته در عبارت اصلي نيستند، مانند "فيپا" (فهرست‌نويسي پيش از انتشار)؛ 4) ساخت آغازه‌اي كه همه كلمات شكل كامل عبارت را دربر نمي‌گيرد، مانند "امكان" (اتحاديه مركزي تعاوني‌هاي مصرف كارگران ايران)، كه به‌نظر مي‌رسد حرف "ن" در (امكان) از انتهاي كلمه (ايران) گرفته شده باشد؛ و 5) گاهي كلمات و حروفي مانند در، از، و، در شكل‌گيري آغازه يا اختصار حضور ندارند مانند "حركت" (حسن رفتار و كردار ترافيك)، و ق.م. (قبل از ميلاد)؛ ليكن ممكن است گاه، اين نوع كلمات و حروف در آغازه وارد شوند؛ مانند نوسا (نرم‌افزار و سخت‌افزار ايران).
فايده و اهميت. استفاده از آغازه‌ها و اختصارات در ارتباط كلامي و نوشتاري موجب سرعت عمل و صرفه‌جويي در وقت و مواد مي‌شود؛ به‌طور مثال، براي نوشتن "اتحاديه مركزي تعاوني‌هاي مصرف كارگران ايران" كه متشكل از 6 كلمه و 37 حرف است به كاغذ و وقت بيشتري نياز است تا نوشتن آغازه "امكان" كه تنها يك كلمه و شامل پنج حرف است. به‌طور كلي، مزاياي استفاده از آغازه‌ها و اختصارات را مي‌توان به شرح زير خلاصه كرد: 1) به سرعت و سهولت يادداشت‌برداري از سخنراني‌ها كمك مي‌كند؛ 2) خواندن متون را سرعت مي‌بخشد؛ 3 ) در نوشتن مقالات يا متون پيوسته، از تكرار عبارات طولاني جلوگيري مي‌كند؛ و سرانجام 4) فرايند ارتباط گفتاري و نوشتاري را تسريع و تسهيل مي‌كند.
مآخذ: 1) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. اصطلاحنامه كتابداري. ويرايش 2. ذيل "آغازه؛ اختصارات"؛
2) Acronyms and Abbreviations in Library and Information Work: a Reference Handbook of British Usage. Compiled and Edited by Alan C. Montgomery. 4th. ed. London: The Library Association, 1990; 3) Acronyms and Initialisms Dictionary. Edited by Ellen T. Crowley and Robert C. Thomas. 4th. ed. Detroit, Michigan: Gale Research, 1973.
حسين مختاري معمار
[1]. Abbreviations and Acronyms
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی