بنیاد مختومقلی فراغی

پاكستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري اسلامي پاكستان از شمال شرقي با چين، از شرق با هند، از جنوب با درياي عرب، و از غرب و شمال غربي با ايران و افغانستان هم‌مرز است. اين كشور به‌عنوان نوعي جمهوري فدرال در اوت 1947 و در پي تقسيم شبه قاره هند تأسيس شد. چهار استان اين كشور عبارتند از: بلوچستان، سرحد شمال ـ غرب، پنجاب، و سند. استان پاكستان شرقي در سال 1971 از اين كشور جدا گرديد و كشور بنگلادش از آن پديد آمد. جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2000) 156500000 نفر و مساحت آن 796096 كيلومترمربع است. زبان ملي اين كشور اردو ولي زبان رسمي آن، چون گذشته انگليسي است.

تاريخچه. قبل از جدايي پاكستان از هند، كتابخانه‌هاي بزرگ لاهور، مركز ايالت پنجاب، از موقعيت و جايگاه ويژه‌اي در شبه قاره هند برخوردار بودند. در سال 1915 نخستين دوره آموزش كتابداري در سطح دانشگاه و توسط فردي امريكايي به نام "آسا دون ديكنسون"[1]  (1860-1976)، كه از شاگردان ملويل ديويي بود، در دانشگاه پنجاب برگزار گرديد. اما جدايي پاكستان از هند باعث شد كه جريان كتابداري و امور كتابخانه‌ها به‌شدت صدمه ديده و در برخي موارد كاملاً متوقف گردد. اين عمل سبب شد كه كشور جديدالتأسيس پاكستان توسعه كتابخانه‌ها را از نو آغاز كند.

در اواسط دهه 1950، عوامل متعددي سبب گرديد كه تحولات قابل توجهي در خدمات كتابداري پاكستان به‌وجود آيد كه مهم‌ترين آنها عبارتند از: تشكيل انجمن كتابداران كراچي [2]  (1949)؛ تشكيل گروه كاري كتابشناسي پاكستان [3](1950)؛ و بالاخره تجديد حيات مدرسه كتابداري ديكنسون (1950). عبدالمؤيد (1920-1984)، كتابدار دانشگاه كراچي، براي نخستين بار در سال 1956، دوره كارشناسي علوم كتابداري را در اين دانشگاه تأسيس كرد و با كمك‌هاي وي، انجمن كتابداران پاكستان[4]  در سال 1957 تأسيس شد. وي به‌عنوان نخستين دبير كل اين انجمن برگزيده شد و خدمات شاياني را به كتابداري پاكستان ارائه كرد.

كتابخانه ملي. كتابخانه ملي پاكستان در ساختمان جديدي در شهر اسلام‌آباد قرار دارد. اين كتابخانه داراي تالار اجتماعات، پانزده اتاق تحقيق، تالار مطالعه با گنجايش پانصد نفر، و مراكز خدمات ميكروفيلم و رايانه است. در اواخر دهه 1980، مجموعه اين كتابخانه بالغ بر 80000 جلد بوده است. كتابخانه ملي پاكستان به‌طور موقت محل استقرار سازمان كتابخانه‌هاي پاكستان بوده كه نهادي وابسته به دولت فدرال پاكستان محسوب مي‌شود. اين بخش مسئوليت انتشار كتابشناسي ملي پاكستان را نيز برعهده دارد. منابع آرشيوي پاكستان در سطح فدرال و استاني در اين كتابخانه نگهداري مي‌شود. اما آرشيو ملي پاكستان [5]  مجموعه‌هاي خصوصي و اسناد مربوط به "جنبش آزادي‌بخش پاكستان" را نيز نگهداري مي‌كند كه حدود 100000 سند مربوط به "حزب مُسلم ليگ سراسر هند" را نيز دربر مي‌گيرد. وزارت امور خارجه پاكستان نيز به‌طور جداگانه و مستقل اسناد خود را نگهداري مي‌كند.

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. كتابخانه‌هاي دانشگاهي پاكستان پيشرفته‌ترين كتابخانه‌هاي اين كشور محسوب مي‌شوند. تعداد دانشگاه‌هاي پاكستان كه در سال 1981 به ده واحد مي‌رسيد، در سال 1989 به 23 واحد افزايش يافت. در حال حاضر بيش از 140 واحد كتابخانه دانشگاهي، دانشكده‌اي، و مدارس عالي در پاكستان وجود دارد كه مجموعاً داراي بيش از 2900000 جلد كتاب هستند كه حدود يك پنجم كتاب‌هاي موجود در كتابخانه‌هاي پاكستان را شامل مي‌شود. در دهه 1980 رشد مجموعه كتابخانه‌هاي دانشگاهي به 60000 جلد در سال مي‌رسيد كه منطبق با رشد جامعه دانشجويي پاكستان بوده است. "كميسيون دولتي كمك به دانشگاه‌ها" مسئوليت حمايت‌هاي فني ومالي به كتابخانه‌هاي دانشگاهي را برعهده دارد و از سال 1980 تا 1987 دوره‌هاي آموزشي براي كتابداران پاكستان را سازماندهي و برگزار كرده است. اين دوره‌ها با همكاري كنسولگري انگليس در پاكستان برگزار گرديده و در انگليس نيز ادامه مي‌يابد.

مهم‌ترين كتابخانه‌هاي مركزي دانشگاه‌هاي پاكستان عبارتند از: كتابخانه دانشگاه پنجاب با 769000 جلد (تأسيس 1906)؛ كتابخانه محمودحسين در كراچي با 255000 جلد (تأسيس 1952)؛ كتابخانه دانشگاه پيشاور با 200000 جلد (تأسيس 1951)؛ كتابخانه دانشگاه قائد اعظم با 150000 جلد (تأسيس 1956)؛ كتابخانه دانشگاه سند با 137800 جلد (تأسيس 1949)؛ كتابخانه دانشگاه علوم مديريت لاهور با 8000 جلد؛ كتابخانه دانشگاه شاه عبداللطيف در خيرپور با 19200 جلد (تأسيس 1985)؛ كتابخانه همدرد با 80000 جلد در "مدينه‌الحكمه" (تأسيس 1989)؛ و كتابخانه دانشگاه پنجاب كه داراي مجموعه‌اي نفيس از 20000نسخه خطي بوده كه به زبان‌هاي عربي، گورموكهي [6] ، فارسي، سانسكريت، و اردو هستند. مجموعه‌هاي ويژه اين كتابخانه از نظر كميابي و نفاست در جهان شهرت دارند.

مجموع مجلدات 680 كتابخانه دانشكده‌اي پاكستان بيش از 3640000 است كه تعدادي از آنها جزو قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي پاكستان محسوب مي‌شوند. كهن‌ترين آنها عبارتند از كتابخانه دانشكده پزشكي ادوارد شاه[7] در لاهور با 42000 جلد (تأسيس 1860)؛ كتابخانه دانشكده دولتي لاهور با 91000 جلد (تأسيس 1864)؛ كتابخانه دانشكده "فورمن كريستيان" لاهور با 67000 جلد (تأسيس 1866)؛ كتابخانه دانشكده علوم دامپزشكي لاهور با 30000 جلد (تأسيس 1882)؛ كتابخانه دانشكده علوم اداري "دي. جي. سند" در كراچي با 35000 جلد (تأسيس 1887)؛ و كتابخانه دانشكده دولتي "گوردون" در راولپندي با 55000 جلد (تأسيس 1898).

كتابخانه‌هاي عمومي. تعداد كتابخانه‌هاي عمومي پاكستان در سال 1951 مجموعاً 21 واحد بود كه در سال 1989 به 280 واحد رسيد. كتابخانه عمومي پنجاب در لاهور كه در سال 1884 تأسيس شده داراي 215000 جلد است كه از اين نظر سومين كتابخانه بزرگ پاكستان محسوب مي‌شود. اين كتابخانه داراي 1200 نسخه خطي به زبان‌هاي عربي، گورموكهي، فارسي، و اردو است. از ديگر كتابخانه‌هاي عمومي مهم پاكستان موارد زير قابل ذكر است: كتابخانه "دايال سينگ تراست"[8]  در لاهور با 122000 جلد (تأسيس 1908)؛ كتابخانه "لياكوات مموريال" [9]  در كراچي با 120000 جلد (تأسيس 1950)؛ كتابخانه عمومي مركزي در شهر بهاول‌پور با 100000 جلد (تأسيس 1948، با مجموعه‌اي 8000 جلدي براي كودكان و نوجوانان)؛ كتابخانه آكادمي كودكان و نوجوانان در شهر كويته با 8100 جلد؛ كتابخانه مجتمع فرهنگي كودكان در لاهور با 8100 جلد كه داراي مركزي براي خدمات به كودكان معلول است؛ و كتابخانه تحقيقاتي و مرجع "قائد اعظم" در باغ‌هاي زيباي لاهور با 68000 جلد (تأسيس 1981).

از قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي پاكستان مي‌توان از كتابخانه متروپوليتن كراچي [10]  نام برد كه در سال 1851 تأسيس گرديد و در ابتدا با عنوان كتابخانه "فرر هال" [11]  آغاز به‌كار كرد. اين كتابخانه در حال حاضر داراي 43300 جلد كتاب است. كتابخانه عمومي "سندمن"[12]  در شهر كويته كه در سال 1856 تأسيس شده نيز از كتابخانه‌هاي قديمي پاكستان محسوب مي‌شود. اين كتابخانه در حال حاضر داراي 16700 جلد كتاب است.

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. به‌جز موارد استثنايي، كتابخانه‌هاي آموزشگاهي پاكستان (اگر هم وجود داشته باشند) از نظر كمّي و كيفي بسيار ابتدايي هستند.

كتابخانه‌هاي تخصصي. بيش از 330 كتابخانه تخصصي در پاكستان وجود دارد كه مجموعاً داراي 2500000 جلد هستند. اكثر اين كتابخانه‌ها به‌خوبي سازماندهي شده‌اند و در زمينه‌هايي مانند كشاورزي، بانكداري، كودكان، پزشكي، نظامي، علوم و فنون، و علوم اجتماعي فعال هستند. تعدادي از اين كتابخانه‌ها وابسته به دانشگاه‌ها يا دانشكده‌ها هستند. بعضي از اين كتابخانه‌هاي تخصصي در دهه اول 1800 تأسيس شده‌اند كه بارزترين آنها عبارتند از كتابخانه دبيرخانه شهري پنجاب [13]  در شهر لاهور كه در سال 1885 تأسيس شده و داراي 60000 كتاب است؛ و كتابخانه دفتر تدوين كتاب‌هاي درسي پنجاب[14]  در لاهور كه در سال 1892 تأسيس شده و داراي 32000 كتاب است. از ديگر كتابخانه‌هاي تخصصي معروف پاكستان مي‌توان از كتابخانه ويژه منابع بريل "حاتم علوي" [15]  در كراچي نام برد كه در سال 1977 تأسيس شده و خدمات قابل توجه و ارزنده‌اي را به نابينايان ارائه مي‌كند. مركز اطلاع‌رساني علوم و فنون پاكستان [16]  كه در اسلام‌آباد واقع است، از اواسط دهه 1980 خدمات كتابشناختي خود را كاملاً ماشيني كرده است. اين مركز در سال  1987<فهرست مشترك ادواري‌هاي علمي موجود در كتابخانه‌هاي راولپندي ـ اسلام‌آباد< [17]  را انتشار داده است.

ساير كتابخانه‌هاي پاكستان. نوع ديگري از كتابخانه‌ها، معروف به آنّا [18] ، در اين كشور وجود دارد. اين كتابخانه‌ها، كتاب‌هاي خود را به‌صورت اجاره يا فروشي در اختيار مراجعان قرار مي‌دهند. علل شكل‌گيري چنين كتابخانه‌هايي، نخست فقدان كتابخانه‌هاي عمومي فراگير در همه مناطق كشور، و دوم كمبود منابع و كتب عامه‌پسند در كتابخانه‌هاي عمومي است.

حرفه كتابداري. دانشگاه كراچي نخستين دوره كارشناسي علوم كتابداري را در سال 1956 ايجاد كرد. اين دانشگاه سپس در سال 1962 نخستين دوره كارشناسي ارشد در رشته علوم كتابداري را ارائه داد. بعدها در سال 1967 نيز اولين دوره دكتري تخصصي علوم كتابداري توسط همين دانشگاه عرضه گرديد. شش مركز آموزش عالي ديگر در پاكستان رشته علوم كتابداري و اطلاع‌رساني را ارائه و تدريس مي‌كنند. چهار مركز از اين مراكز دولتي و دو مركز خصوصي هستند.

انجمن كتابداران پاكستان در سال 1967 تأسيس گرديد كه تنها انجمن كتابداري فعال در پاكستان است. اين انجمن در سطح كشور همايش‌هاي كتابداري را برگزار و خلاصه مقالات آنها را منتشر مي‌كند.

            انيس خورشيد [19]  (WELIS)

                ترجمه علي مزيناني