بنیاد مختومقلی فراغی

اتريش، كتابخانه‌هاي. كشور اتريش جمهوري فدرالي در اروپاي مركزي است كه از شمال با آلمان، اسلواكي، و جمهوري چك؛ از شرق با مجارستان؛ از جنوب با اسلووني و ايتاليا؛ و از غرب با سوئيس و ليختن‌اشتاين هم‌مرز است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) 8200000 نفر و مساحت آن 83853 كيلومترمربع و زبان رسمي آن آلماني است.

تاريخچه. كتابخانه‌هاي اتريش، نظير ديگر ملل كهن اروپايي، در تعداد اندكي از مراكز صومعه‌اي شكل گرفت. سالزبورگ[1]، قديمي‌ترين كتابخانه در قلمرو اتريش، در حدود 700 م. و موندسي[2]  در 748 م. تأسيس شد. در پي آنها، بيش از 100 كتابخانه ديگر نيز تأسيس شد. از جمله مشهورترين آنها، كه هنوز دايرند، مي‌توان به كرمسمونستر[3]  (تأسيس 777 م.)، سنت فلوريان[4]  (تأسيس 1071 م.)، آدمونت[5] (تأسيس 1074 م.)، گوتويگ[6]  (تأسيس 1083 م.)، ملك[7] (تأسيس 1089 م.)، سنت پل[8]  (تأسيس 1091 م.)، كلوسترنوبورگ[9]  (تأسيس 1108 م.)، هيليگن‌كروز[10] (تأسيس 1136 م.)، زوئتل[11]  (تأسيس 1138 م.)، و آلتنبورگ[12]  (تأسيس 1144 م.) اشاره كرد. اين كتابخانه‌ها، كه داراي تالارهاي باشكوهي به سبك باروك هستند، مجموعه ارزشمندي از نسخ خطي (تا 1300 نسخه) و اينكونابولا (تا 2000 جلد) را دربر مي‌گيرند.

خاندان هاپسبورگ[13]  كتابخانه بزرگ دربار شاهنشاهي را در قرن 14 م. پي‌ريزي كرد. كتابخانه دانشگاه وين در 1365م. و كتابخانه‌هاي دانشگاه‌هاي گراتس[14] ، اينسبروك[15] ، و سالزبورگ در پي آن تأسيس شدند.

در قرن 18، امپراتريس ماري ترز[16]  (حكمران 1740-1780) يك سلسله اصلاحاتي در كتابخانه‌ها به اجرا درآورد. به دنبال انحلال فرقه يسوعيان در 1773 و تعطيلي بسياري از صومعه‌ها توسط يوزف دوم[17] ، تعدادي از مجموعه‌هاي نادر كتاب به كتابخانه‌هاي دانشگاهي منتقل شد. مجموعه‌هاي ديگر به كتابخانه‌هاي تحقيقاتي تازه تأسيس راه يافتند. امور كتابداري متمركز شد و شبكه‌اي گسترده از كتابخانه‌ها در سطح ملي ايجاد گرديد. وزارت آموزش و پرورش در 1918 مسئول كتابخانه‌هاي تحقيقاتي از جمله كتابخانه ملي اتريش* شد.

در سده‌هاي 19 و 20، طيف گسترده‌اي از وزارتخانه‌ها، نهادهاي حكومتي، دانشگاه‌ها، اتحاديه‌ها، مجالس، مؤسسه‌ها، و انجمن‌هاي جديد و، به همراه آنها، كتابخانه‌هاي جديد با مجموعه‌هايي رو به رشد شكل گرفت. بناهاي قديمي از نو الگوبندي و بناهاي جديد ساخته شد. در حال حاضر، حفاظت و نگهداري مجموعه‌هاي قديمي، تهيه و ترويج ريزنگارها، و به‌ويژه تكميل نظام كتابخانه‌اي رايانه‌اي يكپارچه، در اولويت قرار دارد. نخستين نتيجه اين طرح، بانك اطلاعات نشريات اتريش بود. پس از آن، دو شبكه پيوسته ديگر نيز تأسيس شد كه مراكز آموزشي را به كتابخانه‌هاي مجالس و كتابخانه‌هاي تحقيقاتي فدرال متصل مي‌كند.

مبناي حقوقي كتابخانه‌هاي تحقيقاتي بر پايه دو قانون تبيين مي‌شود؛ يكي قانون دانشگاه‌ها - سازمان‌ها[18]  كه در 1975 وضع شد و، با متمركز كردن عمليات كتابخانه‌اي در هر مؤسسه مادر، ساختار كتابخانه‌هاي  دانشگاهي را اصلاح كرد؛ ديگري قانون سازمان‌هاي تحقيقاتي[19]  كه در 1981 وضع شد و اهداف اصلي كتابخانه ملي اتريش را گردآوري انتشارات اتريش، برنامه‌ريزي مركزي براي امور كتابداري كشور، و تربيت كتابدار براي كتابخانه‌هاي تحقيقاتي تبيين كرد.

كتابخانه ملي. كتابخانه ملي اتريش در ابتدا كار خود را به صورت كتابخانه دربار شاهنشاهي خاندان هاپسبورگ آغاز كرد. قديمي‌ترين نسخه خطي آن توسط دوك آلبرشت سوم[20] در 1368 م. شناسايي شد. امپراتور فردريك سوم[21]  (حكمران 1440-1493) و پسرش ماكسيميليان اول[22]  (حكمران 1493-1519) حامي علم و هنر و مجموعه‌سازاني آزمند بودند. در 1575، هوگو بلوتيوس[23]  نخستين كتابدار تمام‌وقت اين مجموعه شد. تا 1590، حجم اين مجموعه به 9000 جلد رسيد و همچنان به رشد خود ادامه داد تا مبدل به بزرگ‌ترين كتابخانه آلماني‌زبان جهان شد و اين موقعيت را تا قرن نوزدهم نيز حفظ كرد.

پس از تجزيه امپراتوري اتريش - مجارستان در ،1918 اين كتابخانه به تملك جمهوري اتريش در آمد و به‌تدريج به كتابخانه تحقيقاتي پيشرفته‌اي مبدل شد. اكنون داراي بيش از 2500000 نشريه و كتاب چاپي است؛ اما بيشترين شهرت خود را مرهون مجموعه‌هاي خاص، از جمله نسخ خطي (در حدود 100000 نسخه كه بيش از 16000 آن متعلق به قبل از 1600م است)، اينكونابولا (حدود 8000)، خودنگاشت‌ها (305454)، نقشه‌ها (234850)، كره‌هاي جغرافيايي (145)، آثار چاپي موسيقي (106036)، پاپيروس‌ها (194038 كه بيش از 100000 آن در دهه 1980 فهرستنويسي شد)، پرتره‌ها(721129)  عكس‌ها (722376) و اسناد تئاتري (كه تعداد آنها جزء ساير اقلام آمده) است. موزه تئاتر اتريش در 1991 تأسيس شد.

اين كتابخانه، به‌مثابه كتابخانه مركزي ملت، مقرّي است براي مركز برنامه‌ريزي كتابخانه‌هاي تحقيقاتي، بانك اطلاعات نشريات اتريش، فهرستگان مشترك همه تك‌نگاشت‌هاي خارجي جديد كه توسط كتابخانه‌هاي تحقيقاتي از 1930 به بعد گردآوري شده‌اند، كتابشناسي ملي اتريش كه هر دو هفته يك‌بار منتشر مي‌شود (از 1946 به بعد)، مؤسسه بازسازي و مرمت، انجمن كتابداران اتريش، و آرشيو ادبيات اتريش (تأسيس 1990). كتابخانه ملي كتابخانه واسپاري همه انتشارات اتريش نيز محسوب مي‌شود.

ساختمان اين كتابخانه در 1723 در محوطه دربار در وين بنا شد و پيوسته در حال گسترش است. تازه‌ترين گسترش مهم آن ايجاد كتابخانه زيرزميني چهارطبقه‌اي است كه براي نگهداري حدود چهار ميليون كتاب تدارك ديده شده است. نقطه اوج زيبايي اين كتابخانه تالار با شكوه سبك باروك آن است.

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. تحت قانون دانشگاه‌ها - سازمان‌هاي 1975، كتابخانه‌هاي دانشگاهي اتريش حائز نقشي ممتاز شدند. در اتريش چهار دانشگاه عامل در وين، گراتس، اينسبروك، و سالزبورگ؛ دو دانشگاه فني عمومي در گراتس و وين؛ و 14 مركز آموزشي براي مطالعه حوزه‌هايي نظير الهيات، تعليم و تربيت، علوم اجتماعي، طراحي، موسيقي، هنر، تجارت، معدن، كشاورزي، و دامپزشكي وجود دارد. قديمي‌ترين كتابخانه دانشگاهي كتابخانه دانشگاه وين (تأسيس 1365) است. طبق قانون سال 1975، اين كتابخانه با مجموعه‌اي شامل 4753014 جلد (با احتساب مجموعه بيش از 100 دانشكده و مؤسسه وابسته) بزرگ‌ترين كتابخانه اتريش است. پس از آن، كتابخانه دانشگاه گراتس (تأسيس 1573) با مجموع 2098773 جلد در رتبه دوم قرار دارد. تقريبآ همه دانشگاه‌ها ناگزير از گسترش ساختمان‌هاي موجود يا ايجاد ساختمان‌هاي جديد بوده‌اند كه برجسته‌ترين آنها، از اين حيث، كتابخانه‌هاي دانشگاه سالزبورگ و دانشگاه فني وين هستند.

كتابخانه‌هاي عمومي. خدمات كتابخانه‌هاي عمومي در اتريش حدود 100 سال قدمت دارد. اين خدمات توسط نهادهاي سياسي و ديني در وين آغاز شد و عملاً پس از جنگ جهاني دوم توسعه يافت. بيش از 2000 نوع از اين كتابخانه‌ها وجود دارد. گروه‌هاي اصلي آنها عبارتند از: كتابخانه‌هاي شهرداري‌ها (672 شعبه با 3550666 جلد)، كتابخانه‌هاي ديني (443 شعبه با 1018409 جلد)، اتحاديه‌هاي تجاري (442 شعبه با 1355135 جلد)، و گروه‌هاي كوچك‌تر نظير انجمن‌هاي گسترش مطالعه، كتابخانه‌هاي ايالتي، بيمارستان‌ها، و زندان‌ها. بيشتر آنها توسط افراد داوطلب و تعداد اندكي توسط كتابداران حرفه‌اي اداره مي‌شود.

كتابخانه‌هاي تخصصي. اتريش داراي طيف گسترده‌اي از كتابخانه‌هاي تخصصي است. هريك از نه ايالت آن داراي يك كتابخانه اصلي است كه از حق قانوني واسپاري برخوردار است؛ اندازه مجموعه آنها از 75000 تا 570000 جلد متغير است. تعدادي از كتابخانه‌ها در خدمت نهادهاي حكومتي، وزارتخانه‌ها، مجالس، موزه‌ها، و مؤسسه‌هاي علمي هستند. جامع‌ترين مجموعه‌هاي آنها عبارتند از مجموعه‌هاي وزارت دفاع (570000 جلد)، ديوان فدرال (460000 جلد)، وزارت آموزش و وزارت علوم و تحقيقات (354000 جلد)، دفتر ثبت اختراعات (308700 جلد)، و موزه تاريخ طبيعي (389400 جلد). سازمان‌هاي غيردولتي و بنگاه‌هاي صنعتي و تجاري نيز داراي مجموعه‌هاي مهمي هستند. كتابخانه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، نمونه يك كتابخانه تخصصي پيشرفته است (با 800000 جلد كتاب، 551000 گزارش فني، و 1024000 سند).

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. هر ايالت داراي يك مجموعه آموزشي است، مابقي تحت حمايت كليسا هستند و تعداد اندكي مدرسه تخصصي (مثل گرافيك و موسيقي) نيز وجود دارد. مجموعه كتابخانه‌هاي آموزشگاهي از 20000 تا 70000 جلد متغير است. حدود 6000 كتابخانه مدارس ابتدايي و متوسطه توسط معلمان اداره مي‌‌شوند؛ بعضي از آنها مورد استفاده معلمان و محصلان هستند و برخي نقش كتابخانه‌هاي عمومي را ايفا مي‌كنند.

حرفه كتابداري. اتريش فاقد مدرسه كتابداري و هر نوع برنامه علمي كتابداري در سطح دانشگاهي است. در 1979 مقرراتي براي تربيت كتابدار در سطوح حرفه‌اي (دانشگاهي) و نيمه‌حرفه‌اي (كمك‌كتابدار) تدوين شد كه بعدها سطح جديد امور دفتري نيز به آن افزوده شد. كتابداران تجارب عملي را در يكي از شش كتابخانه تعليماتي و نيز با حضور در سخنراني‌هايي كه در كتابخانه ملي برگزار مي‌شود كسب مي‌كنند كه همه اين مراحل با آزمون‌هايي همراه است. كتابداران كتابخانه‌هاي عمومي نيز مدت يك سال در كتابخانه‌هاي تعليماتي آموزش عملي مي‌بينند. براي تداوم بخشيدن به آموزش، برنامه‌ها و همايش‌هاي متنوعي در نشست‌هاي حرفه‌اي برگزار مي‌شود.

انجمن كتابداران اتريش در 1896 تأسيس شد و، در 1987، بالغ بر 900 عضو پيوسته داشت. نشريات رسمي آن  >خبرنامه انجمن كتابداران اتريش<[24] و >كتابداري<[25]  است.

خلاصه سخنراني‌هاي نشست‌هاي دوسالانه انجمن نيز در Biblos-Schriften منتشر مي‌شود. انجمن كتابداران كتابخانه‌هاي عمومي اتريش داراي بيش از 1000 عضو است. اين انجمن مجله >آموزش بزرگسالان<[26]  را منتشر مي‌كند. از ديگر انجمن‌هاي مهم مي‌توان به انجمن آرشيويست‌هاي اتريش با 333 عضو، انجمن سندپردازي و اطلاع‌رساني اتريش، و انجمن ترويج اطلاع‌رساني اشاره كرد.

مارگارت آر. استراسنيگ - باخنر[27]

          ترجمه حميدرضا جمالي مهموئي