كتابخانه‌هاي روسیه فدراتیو سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
روسيه فدراتيو، كتابخانه‌هاي. اين كشور از شرق و جنوب شرقي با چين، قزاقستان، و كره شمالي؛ از غرب و شمال غربي با استوني، لتوني، و فنلاند؛ از جنوب غربي با روسيه سفيد و اوكراين؛ و از جنوب با جمهوري‌هاي قفقاز (گرجستان، ارمنستان، آذربايجان)، و درياي خزر همسايه است. اين كشور از بخش غربي از طريق خليج فنلاند به آب‌هاي درياي بالتيك راه دارد. اقيانوس‌هاي آرام، اطلس و منجمد شمالي به ترتيب در مرزهاي شرقي، غربي، و شمالي اين كشور قرار دارد (1:2). جمعيت اين كشور (طبق آمار سال 2000) 146900000 نفر (72:15)، مساحت آن 17075400 كيلومترمربع است و زبان رسمي آن روسي است (2754:13).
تاريخچه. روسيه از سده‌هاي پيش از ميلاد تا نيمه قرن 15م. مورد تهاجم‌هاي گوناگون خارجي بوده است. قبايل كشاورز اسلاو كه در استپ‌هاي جنوبي روسيه زندگي مي‌كردند همواره مورد تاخت و تاز اقوام آسيايي و اروپايي قرار مي‌گرفتند (13:2). نخستين دولت روس در قرن نهم ميلادي در كيف[1] تشكيل شد (2: 12 و 14). دوران شكوفايي تمدن روس نيز از اين زمان آغاز گرديد، اما حيات اين دولت با حمله مغول در سال 1236 م. مختل شد. سيطره مغول ها بر پادشاهان روسيه تا نخستين سال‌هاي قرن 15م. تدوام يافت. در اين زمان، ايوان بزرگ معروف به تزار از پذيرش حاكميت مغول‌ها سر باز زد و توانست بخش وسيعي از روسيه را از سيطره آنها خارج سازد (14:2). پس از او ايوان مخوف[2] به اين حكومت اقتدار واقعي بخشيد. از سال 1613 خاندان رومانوف[3] بر روسيه حكومت داشتند. پتركبير و نوه او كاترين توانستند روسيه را به كشوري مقتدر تبديل كنند (15:2). از نيمه دوم قرن 19 به تدريج دامنه افكار انقلابي در روسيه توسعه يافت و سرانجام نيروهاي انقلابي به رهبري لنين در 1917 حكومت را در دست گرفتند (2: 18 ـ 19). حكومت سوسياليستي در روسيه، كه پس از متحدشدن سرزمين‌هاي همجوار اتحاد جماهير شوروي نام گرفت، در 1991 از هم پاشيد و دولت فدراتيو روسيه تشكيل شد.
كشور روسيه از لحاظ فرهنگي نيز تاريخي پر افت و خيز دارد. نخستين نشانه‌هاي وجود كتابخانه در اين كشور به قرن 11 م. بازمي‌گردد. اولين كتابخانه در سال 1037 م. در كليساي جامع صوفيه[4] در كيف ايجاد شد (12: 195؛ 832:10) كه در نوع خود كامل‌ترين مجموعه آثار مكتوب و اسناد دولتي روسيه محسوب مي‌شد. حفاري‌هاي باستان شناسان در منطقه نووگورود[5] نيز نشان مي‌دهد كه مجموعه‌هاي مكتوب متعددي كه بر روي لايه‌هاي نازك پوست درخت غان نوشته شده در همين اوان در روسيه وجود داشته است (832:10).
در قرن‌هاي 11 و 12 م.، كتابخانه هاي وابسته به كليساها و صومعه‌ها به تدريج در مناطق مختلف روسيه مانند نووگورود و چرنيگوف[6] تأسيس شد. مجموعه‌هاي نسخ خطي مذهبي در كتابخانه‌هاي صومعه‌هاي سولووتسكي[7] و بلوزرسكي[8] به خوبي شناخته شده است (195:12).
حمله قبايل مغول، جنگ‌هاي داخلي، و آتش‌سوزي كه با نابودي صومعه‌ها و شهرها همراه بود سبب شد كه هزاران سند مكتوب نفيس درباره گذشته روسيه از ميان برود.
نخستين مؤسسه چاپ و نشر اين كشور در نيمه قرن 16 م. در مسكو تأسيس شد و اولين كتاب در سال 1564 م. با نام "اپوستول"[9] منتشر گرديد. از آن پس، شرايط مطلوب براي توسعه كتابخانه‌ها نيز مهيّا شد. از آغاز چاپ كتاب تا شروع قرن 18 م.؛ هزار عنوان كتاب در اين كشور به چاپ رسيد كه 600 عنوان آن مربوط به زمان پتركبير بوده است (832:10).
در كشور روسيه، كتاب و كتابخانه در دو دوره مورد توجه خاص قرار گرفته است: يكي در روسيه تزاري و ديگري در دوران حكومت سوسياليستي. پتركبير و پس از او كاترين گام‌هاي مهمي براي توسعه كتابخواني در كشور برداشتند. نخستين فروشگاه كتاب در سن‌پترزبورگ در سال 1714 گشايش يافت. به دستور تزار، يك كتابخانه عمومي و موزه در پايتخت تأسيس شد (16:11) كه منشاء كتابخانه مركزي فرهنگستان علوم روسيه گرديد (195:12). تزار با اعزام كتابدار شخصي خود به كشورهاي مختلف، مانند فرانسه و انگلستان، جديدترين كتاب‌هاي علمي و فني را براي كتابخانه فرهنگستان فراهم آورد (16:11).
در سال 1755 دانشگاه مسكو تأسيس گرديد. راه‌اندازي كتابخانه تخصصي اين دانشگاه گام باارزشي محسوب مي‌شد (195:12؛ 16:11). در سال 1795، كتابخانه عمومي سلطنتي در سن‌پترزبورگ تأسيس گرديد. اين كتابخانه، كه در 1814 مورد بهره‌برداري قرار گرفت، عظيم‌ترين كتابخانه روسيه تزاري محسوب مي‌شد و در حال حاضر نيز يكي از غني‌ترين مجموعه‌هاي كتاب در مقياس جهاني است (195:12).
علاقه وافر كاترين به كتاب و ايجاد كتابخانه سبب شد كه بسياري از اشراف مسكو به تبعيت از او به گردآوري كتاب و تشكيل مجموعه‌هاي شخصي مبادرت ورزند. نمونه آن كنت روميانتسف[10] بود كه موزه روميانتسف و كتابخانه عمومي مسكو را در سال 1862 بنيان نهاد كه اكنون كتابخانه دولتي روسيه نام دارد (832:10). از آن پس، كتابخانه‌هاي عمومي ديگري نيز به تدريج در ساير مناطق ايجاد گرديد.
از سال 1779، انتشار كتاب در روسيه سرعت بيشتري يافت. تأسيس مؤسسه ويژه چاپ و نشر در مسكو توسط نوويكف[11] سبب كاهش قيمت كتاب و افزايش تعداد خوانندگان شد. نوويكف در كنار مؤسسه انتشاراتي خود يك تالار مطالعه همگاني و يك كتابفروشي تأسيس كرد.
در دوران كاترين، نوعي كتابخانه به نام كتابخانه تجاري[12] در روسيه تأسيس گرديد كه افراد مي‌توانستند با پرداخت مبلغي كتاب مورد نظر خود را به امانت ببرند. در دهه 1770 اين نوع كتابخانه در مناطق مختلف روسيه به سرعت گسترش يافت.
تا قبل از انقلاب سوسياليستي 1917، در روسيه تزاري در حدود 76000 كتابخانه وجود داشت كه بسياري از آنها به همّت اشخاص علاقه‌مند به كتاب يا توسط حكومت‌هاي محلي تأسيس شده بود كه هر دو نوع از كمك‌هاي مالي دولت بي‌بهره بودند. همين امر همراه با سانسور شديد دولت مركزي موجب كندي روند تأسيس كتابخانه در روسيه تزاري گرديد (18:11).
دومين مرحله شكوفايي و رشد كتابخانه‌ها در روسيه، پس از انقلاب اكتبر 1917 آغاز شد. انقلاب سوسياليستي زمينه مساعدي براي توسعه فعاليت كتابخانه‌ها فراهم كرد. توجه خاص لنين به كتاب و ديدگاه ويژه او مبني بر اينكه ميان هر فرد و كتابخانه محلي نبايد بيش از 15 دقيقه فاصله زماني باشد (103:1) و تلاش او براي زدودن بي‌سوادي از جامعه، بار ديگر به رشد و رونق كتابخانه‌ها سرعت بخشيد.
اين روند در دوران استالين نيز ادامه يافت، امّا هدف او ترويج فرهنگ ملّي روسيه در تمام جمهوري‌هاي متحّد بود كه از طريق اشاعه زبان روسي و ارائه كتاب صورت مي‌گرفت (2: 8 ـ 9).
نخستين قانون كتابداري در مورد حفظ كتابخانه‌ها و مخازن كتاب در اتحاد جماهير شوروي، در سال 1918 به تصويب رسيد. پس از آن در سال 1920 قانون متمركز كردن فعاليت‌هاي كتابداري و نيز قانون واگذاري امور كتابداري به كميسارياي ملّي آموزش و پرورش به تصويب رسيد (832:10). در سال 1929 قانون توسعه كتابداري و در 1934 قانون ايجاد هيأت اجرايي مركزي كتابداري به تصويب رسيد.
كتابخانه ملي. كتابخانه ملي روسيه فدراتيو كه در حال حاضر كتابخانه ملي روسيه[13] نام دارد، در سال 1862 تحت عنوان كتابخانه روميانتسف و به عنوان كتابخانه‌اي عمومي آغاز به كار كرد. در سال 1924، اين كتابخانه به كتابخانه دولتي لنين تغيير نام داد و رسماً به عنوان كتابخانه ملّي اتحادجماهير شوروي معرفي گرديد (70:5) و در حال حاضر نيز به عنوان كتابخانه ملّي روسيه عمل مي‌كند.
اين كتابخانه از سال 1925 به عنوان مركز پژوهش، امانت، و مرجع در سراسر روسيه بزرگ، مركز مبادله بين‌المللي كتاب و كتابخانه واسپاري ملّي دولتي، مركز اطلاع‌رساني فرهنگ و هنر، و نيز مركز اصلي تحقيقات كتابداري، كتابشناسي، و تاريخ چاپ فعاليت داشته است.
مجموعه اين كتابخانه (طبق آمار سال 1998) 43000000 جلد كتاب به 247 زبان زنده دنيا، نشريه ادواري و روزنامه، 450000 نسخه خطي به زبان‌هاي فارسي، عربي، تركي، هندي، چيني، و ژاپني است (1316:16). اين كتابخانه يكي از عظيم‌ترين كتابخانه‌هاي جهان محسوب مي‌شود. طول قفسه‌هاي آن به 600 كيلومتر مي‌رسد، مساحت آن 100000 مترمربع با 22 تالار و 3500 نفر كارمند است (41:4).
كتابخانه دولتي روسيه داراي بخش‌هاي متعددي مانند بخش نقشه، بخش شرق‌شناسي (با مجموعه 17000 جلد كتاب فارسي)، بخش نت‌هاي موسيقي، بخش نسخه‌هاي خطي، بخش كتاب‌هاي ناياب، و بخش پايان‌نامه‌هاي دكتري است. انتشارات آن عبارت است از: نشر سالانه 370 عنوان كتاب و جزوه از جمله فهرست كتابخانه، انواع كتابشناسي، و نمايه‌هاي جاري و گذشته‌نگر. برگزاري نمايشگاه‌هاي متعدد، ايجاد هماهنگي در نظام امانت بين كتابخانه‌اي، تهيه و تدوين اصول و آيين‌نامه‌هاي كتابخانه‌هاي سراسر كشور (به جز كتابخانه‌هاي علمي و فني) نيز از جمله وظايف اين كتابخانه است (42:4).
كتابخانه ملي يكي از مراكز مهم آموزش و پژوهش كتابداري در روسيه است و دوره‌هاي تخصصي آموزش كتابداري در مقاطع بالاتر از كارشناسي را برگزار مي‌كند. با مراكز مهم جهاني مانند ايفلا، يونسكو، انجمن كتابداران اوراسيا[14] ، و كتابخانه‌هاي كشورهاي مشترك‌المنافع همكاري دارد (9). منابع اين كتابخانه از طريق نظام امانت بين‌المللي در هر كشور قابل دستيابي است. اين منابع تك نگاشت‌ها، پيايندها، روزنامه‌ها، و پايان‌نامه‌ها را نيز در برمي‌گيرد. دوره امانت يك ماه است ولي تصوير مقاله‌ها جهت نگهداري دائمي ارسال مي‌گردد (172:3).
تالار كتاب، كه در سال 1917 تأسيس شد يكي از مراكز مهم انتشار كتابشناسي ملي و ثبت كليه انتشارات اعم از كتاب، نشريه ادواري، پوستر، كارت پستال، صفحه موسيقي، نقشه، و بروشور در روسيه محسوب مي‌شود و وظيفه سازماندهي فعاليت‌هاي مرتبط با چاپ كتاب و انتشار انواع سالنامه‌هاي مربوط به كتاب را برعهده دارد (833:10).
كتابخانه سالتيخوف ـ شچدرين[15] واقع در سن پترزبورگ دوّمين كتابخانه ملي روسيه محسوب مي‌شود. اين كتابخانه در اوايل دهه 1990 به كتابخانه ملي روسيه[16] تغيير نام يافت و تا پيش از اين تاريخ كتابخانه‌اي عمومي محسوب مي‌شد (10: 832). مجموعه آن در سال 2000 شامل 13623100 جلد كتاب و جزوه است و كلّ مواد كتابخانه‌اي آن (از قبيل كتاب، نشريه ادواري، نسخه خطّي، ميكروفيلم و...) به 32556300 نسخه مي‌رسد (14).
افزون بر اين، بايد از كتابخانه ملّي زمين‌شناسي روسيه نام برد. اين كتابخانه در سال 1882 در شهر سن‌پترزبورگ تأسيس شد و مجموعه آن شامل بيش از 1000000 جلد كتاب، تك‌نگاشت، نقشه، و نشريه ادواري است (1316:16).
كتابخانه‌هاي دانشگاهي. در كشور روسيه بيش از 900 دانشگاه و مؤسسه آموزش عالي و 4400 مركز آموزش حرفه‌اي وجود دارد كه كتابخانه‌هاي آنها به دانشجويان و استادان ارائه خدمت مي‌كنند.
نخستين دانشگاه روسيه موسوم به دانشگاه دولتي سن پترزبورگ در سال 1724 تأسيس شد. كتابخانه اين دانشگاه در سال 1783 به طور رسمي مورد بهره‌برداري قرار گرفت. در حال حاضر، اين كتابخانه داراي 7000000 جلد كتاب است.
به عنوان مهم‌ترين و پرسابقه‌ترين كتابخانه دانشگاهي بايد از كتابخانه دانشگاه دولتي مسكو نام برد. اين دانشگاه در سال 1755 تحت عنوان دانشگاه لومونوسف[17] در مسكو تأسيس شد و كتابخانه آن يك‌سال بعد راه‌اندازي گرديد. در حال حاضر، مجموعه كتابخانه مركزي و كتابخانه‌هاي 14 دانشكده آن مجموعاً به 6000000 جلد كتاب مي‌رسد. كتابخانه مركزي دانشگاه مسكو داراي 200 نسخه چاپي قديمي، نسخه‌هاي خطي سده‌هاي 14-17 م. به زبان‌هاي اسلاوي، فرانسوي، انگليسي، چك، تركي، و لهستاني است.
در سال 1920 قانوني به تصويب رسيد كه براساس آن مي‌بايست يك نسخه از هر اثري كه درباره حوزه كاري دانشگاه باشد به اين كتابخانه ارسال شود. از كليه انتشارات فرهنگستان علوم روسيه و ساير دانشگاه‌ها نيز يك نسخه به اين كتابخانه ارسال مي‌گردد (56:6). اين كتابخانه، به عنوان غني‌ترين و مهم‌ترين كتابخانه دانشگاهي كشور، وظيفه ارائه راهكارهاي كتابداري به ساير كتابخانه‌هاي دانشگاهي را برعهده دارد. علاوه بر آن، مركز هدايت و كنترل شبكه كتابخانه‌هاي دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزش عالي، و مراكز آموزش حرفه‌اي نيز محسوب مي‌شود (834:10).
كتابخانه‌هاي دانشگاه‌هاي غازان[18] (تأسيس 1804، با مجموعه 4779403 جلد)، ايركوتسك[19] (تأسيس 1918، با مجموعه 3200000 جلد)، پرم[20] (تأسيس 1916، با مجموعه 1377000 جلد)، و ساراتوو[21] (تأسيس 1909، با مجموعه 2903000 جلد) از جمله كتابخانه‌هاي دانشگاهي برجسته روسيه به شمار مي‌روند.
كتابخانه‌هاي عمومي. روسيه از ديرباز داراي كتابخانه‌هاي عمومي به تعداد قابل توجه بوده است. اگرچه انقلاب سال 1917 نقش مهمي در توسعه كتابخانه‌هاي عمومي داشت، اين كتابخانه‌ها در دوران تزاري نيز اهميت و جايگاه ويژه‌اي داشتند. در اين دوران، كتابخانه‌هاي عمومي بيشتر به صورت شخصي و با تلاش و پي‌گيري افراد علاقه‌مند ايجاد مي‌شد و از حمايت دولت برخوردار نبود (15:11).
به عنوان نخستين و مهم‌ترين كتابخانه عمومي در روسيه، بايد از كتابخانه عمومي سلطنتي سن‌پترزبورگ ياد كرد كه در ايّام حكومت كاترين در سن‌پترزبورگ تأسيس شد. بناي اين كتابخانه، كه از سال 1795 آغاز شده بود، در سال 1814 به اتمام رسيد. نخستين مجموعه اين كتابخانه شامل كتاب‌هايي است كه در جنگ با هلند از آن كشور به روسيه منتقل شده است. انتقال مجموعه صومعه‌هاي مختلف و نيز انتقال نسخ خطي فرانسوي از طريق سفارت روسيه در فرانسه در جريان انقلاب كبير فرانسه به اين كشور نيز موجب افزايش غناي مجموعه اين كتابخانه شد. اين كتابخانه از زمان گشايش تا مدتها تنها براي اشراف و روشنفكران قابل استفاده بود، و عامه مردم تنها در صورت داشتن اجازه كتبي از محل تحصيل خود حقّ استفاده از آن را داشتند (17:11). اين كتابخانه، كه به كتابخانه سالتيخوف شچدرين نيز معروف است، در دهه 1990 كتابخانه ملّي روسيه نام گرفت.
توسعه صنعت چاپ و به تبع آن افزايش انتشار كتاب در روسيه باعث رونق كتابخواني و افزايش تعداد كتابخانه‌هاي عمومي شد. كتابخانه نوويكف كه در حقيقت تالار مطالعه رايگان نيز محسوب مي‌شد، يكي از كتابخانه‌هاي عمومي معروف روسيه بود كه در 1779 در مسكو تأسيس شد (18:11).
در سال 1830، وزير اقتصاد وقت، كنت موردوينف[22] ، به منظور ساماندهي وضعيت كشاورزي اقدام به تأسيس كتابخانه‌هاي عمومي در سراسر كشور كرد. هدف اصلي او ارتقاء دانش افراد در زمنيه كشاورزي بود، ولي به رشد سوادآموزي نيز كمك مي‌كرد (19:11). به اين ترتيب ميان كتابخانه‌هاي عمومي و توسعه سوادآموزي رابطه مستقيمي برقرار شد. تا سال 1850 در حدود 47 باب كتابخانه عمومي در مناطق مختلف گشايش يافت كه بيشتر آنها به دليل محروم بودن از حمايت‌هاي مالي دولت مركزي با شكست روبه‌رو شدند (19:11).
از سال 1880، با وجود محدوديت‌هاي حكومتي، رشد كتابخانه‌هاي عمومي سرعت بيشتري پيدا كرد و تا 1898 در حدود 3000 باب كتابخانه عمومي تأسيس شد كه تا 1904 اين رقم به 4500 باب رسيد (21:11).
پس از انقلاب سوسياليستي در اكتبر 1917، كتابخانه‌هاي عمومي رونق بيشتري يافتند و به نحو چشمگيري بر تعداد آنها افزوده شد. در سال 1918، كتابخانه عمومي علمي ـ فني وابسته به فرهنگستان علوم روسيه، در نووسيبيرسك[23] تأسيس شد. در حال حاضر، مجموعه اين كتابخانه داراي 13000000 جلد كتاب است. اين كتابخانه به عنوان مركز امانت، پژوهش، و مرجع نيز عمل مي‌كند و با 46 واحد علمي كه در منطقه سيبري قرار دارند نيز همكاري دارد (1316:16).
كتابخانه عمومي دولتي تاريخ روسيه كه در سال 1938 در مسكو تأسيس شد نيز يكي از كتابخانه‌هاي عمومي برجسته در اين كشور محسوب مي‌شود. مجموعه اين كتابخانه شامل 3229696 جلد كتاب و 74695 جلد نسخه ناياب است.
همچنين كتابخانه ملي ـ عمومي علوم و فنون روسيه[24] ، كه در سال 1958 در شهر مسكو تأسيس شد، داراي مجموعه قابل توجهي شامل 8000000 جلد كتاب، نشريه ادواري، و سند در حوزه علوم طبيعي، فن‌آوري، كشاورزي، و پزشكي است. علاوه بر آن، از طريق 24 پايگاه اطلاعاتي با 7000 مؤسسه علمي داخل روسيه و جمهوري‌هاي متحد پيشين نيز ارتباط پيوسته دارد (1316:16). تا سال 1995، حدود 115000 كتابخانه عمومي در روسيه فعاليت داشته‌اند (102:1).
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي و كودكان. در روسيه در حدود 10000 كتابخانه ويژه كودكان وجود دارد. تعداد كتابخانه‌هاي مدارس بالغ بر 140000 باب است كه مجموعاً آنها 862000000 جلد كتاب در خود جاي داده‌اند (833:10 ـ 834). در هر يك از كتابخانه‌هاي آموزشگاهي يك كتابخانه، يك كتابدار تمام وقت، و يك معلم ـ كتابدار وجود دارد (205:12). مدارس ابتدايي نيز داراي كتابخانه‌هاي كوچك هستند. كتابخانه‌هاي آموزشگاهي و عمومي با يكديگر همكاري دارند و خصوصاً در مورد مسائلي نظير نحوه تبليغ كتاب و گسترش عادت كتابخواني، به طور مشترك، تصميم‌گيري مي‌كنند (205:12).
كتابخانه‌هاي تخصصي. در روسيه انواع مختلف كتابخانه تخصصي وجود دارد كه از مهم‌ترين آنها كتابخانه‌هاي كشاورزي هستند. سابقه توجه به كتابخانه، به عنوان مركزي جهت توسعه و ارتقاء دانش كشاورزي در ميان مردم، به نيمه اول قرن نوزدهم باز مي‌گردد، امّا عملاً از 1930 كتابخانه‌هاي تخصصي كشاورزي در روسيه تأسيس گرديد كه نخستين آنها كتابخانه كشاورزي فرهنگستان علوم كشاورزي روسيه است. اين كتابخانه علاوه بر داشتن مجموعه‌اي عظيم (بيش از 3000000 جلد كتاب) به عنوان مركز روش‌شناسي براي كتابخانه‌هاي 1300 مركز پژوهشي و آموزشي عمل مي‌كند (832:10).
كتابخانه مركزي فرهنگستان علوم روسيه كه در 1714 تأسيس شد پرسابقه‌ترين كتابخانه تخصصي روسيه به شمار مي‌رود. اين كتابخانه در سن‌پترزبورگ واقع شده است و مجموعه آن شامل 20000000 جلد كتاب، 19000 نسخه خطي، 270000 جلد كتاب ناياب، و 826 نسخه چاپي قديمي است. همچنين مركزي براي خدمات مرجع، مبادله و امانت بين كتابخانه‌اي، انتشار كتاب، و هدايت تحقيقات علم كتابداري محسوب مي‌شود. علاوه بر آن، از طريق شبكه اطلاع‌رساني با كتابخانه 32 مركز تحقيقاتي وابسته به فرهنگستان نيز همكاري دارد (1317:16).
كتابخانه‌هاي تخصصي وابسته به گروه‌هاي مختلف فرهنگستان علوم روسيه به دليل قدمت و مجموعه‌هاي گسترده داراي اهميت هستند كه كتابخانه فرهنگستان هنر روسيه[25] كه در 1757 در سن‌پترزبورگ تأسيس شد از آن جمله است (1317:16).
كتابخانه مركزي فرهنگستان علوم پزشكي نيز، كه در سال 1935 در مسكو تأسيس شده است، به عنوان مركزي براي پژوهش، امانت و هدايت 42 كتابخانه و آزمايشگاه وابسته عمل مي‌كند و مجموعه آن به 640000 جلد مي‌رسد (1315:16).
فرهنگستان علوم روسيه داراي يك مركز اطلاع‌رساني در حوزه علوم اجتماعي است كه از سال 1969 در شهر مسكو فعاليت دارد. مجموعه اين مركز داراي 13500000 جلد كتاب است و در حوزه‌هاي فلسفه، تاريخ، جامعه‌شناسي، فرهنگ، روابط بين‌الملل، حقوق، و زبان‌شناسي به علاقه‌مندان ارائه خدمت مي‌كند (1315:16).
مؤسسه اطلاع‌رساني علمي و فني روسيه[26] وينيتي نيز يكي از مراكز مهم اطلاع‌رساني وابسته به فرهنگستان علوم روسيه است كه در سال 1942 تأسيس شده است. اين مركز داراي 15 بخش مستقل از جمله بخش‌هاي آماده‌سازي اوليه منابع و مدارك علمي و بخش هماهنگي است. انتشار خبرنامه‌هاي اطلاع‌رساني، خبرنامه پيشرفت‌هاي علوم و فن‌آوري، و فهرست موضوعي علوم از جمله وظايف اين مؤسسه است. همچنين در زمينه تبليغات علمي و فني و خدمات اطلاع‌رساني، سازماندهي، اقتصاد، و برنامه‌ريزي فعاليت‌هاي اطلاع‌رساني نيز به تربيت نيروهاي متخصص مي‌پردازد (45:4).
كتابخانه‌هاي تخصصي وابسته به موزه‌ها نيز داراي اهميت هستند. غني‌ترين كتابخانه تخصصي از اين نوع، كتابخانه موزه پلي‌تكنيك است كه در سال 1872 در مسكو تأسيس شده است و مجموعه آن به 3000000 جلد مي‌رسد (1319:16). همچنين بايد از كتابخانه موزه آرميتاژ[27] نام برد كه در سال 1762 تأسيس شد و مجموعه آن بالغ بر 500000 جلد است (1317:16).
كتابخانه تخصّصي نابينايان، كه در سال 1954 در مسكو تأسيس شده است، داراي مجموعه شامل 630000 جلد كتاب است. و مركز امانت كتابخانه‌هاي تخصصي روسيه محسوب مي‌شود (1315:16).
همچنين بايد از كتابخانه تخصّصي ادبيات خارجي ياد كرد. اين كتابخانه در سال 1922 در شهر مسكو و در نتيجه مساعي رودومينو[28] تأسيس شده و در زمينه ادبيات خارجي فعاليت مي‌كند. مجموعه آن شامل 4600000 جلد كتاب به 140 زبان است و با مراكز انتشاراتي و دانشگاهي 92 كشور همكاري و مبادله دارد (1316:16). تهيه منابع مورد نياز پژوهش‌هاي مرتبط با ادبيات خارجي، معرفي ادبيات خارجي كلاسيك و معاصر از طريق انتشار كتاب، و تهيه نمايه و كتابشناسي از جمله فعاليت‌هاي اصلي اين كتابخانه است (725:8).
كتابخانه‌هاي وابسته به مراكز پژوهشي نوع ديگري از كتابخانه‌هاي تخصصي هستند. اين مراكز و مؤسسات در زمينه‌هاي مختلف مانند اقتصاد، تاريخ، زبان و ادبيات، پزشكي، علوم طبيعي، فلسفه و روان‌شناسي، جامعه‌شناسي و مردم‌شناسي، تعليم و تربيت، و علوم محض فعاليت دارند و هر يك داراي كتابخانه‌اي ويژه است.
حرفه كتابداري. سابقه آموزش كتابداري و تربيت كتابدار متخصص در روسيه به دهه دوم قرن بيستم بازمي‌گردد. در سال 1913 رشته كتابداري رسماً در دانشگاه مسكو تأسيس شد (68:11). طي سال‌هاي 1913-1918 در حدود يك هزار نفر در رشته كتابداري از اين دانشگاه فارغ‌التحصيل شدند. پس از انقلاب سوسياليستي سال 1917، با توجه به گسترش سريع كتابخانه‌ها در سراسر اتحاد جماهير شوروي، مراكز آموزش كتابداري نيز توسعه يافت. در حال حاضر، مراكز آموزشي تخصصي كتابداري متعددي در روسيه فعاليت دارند كه مهم‌ترين آنها عبارتند از: واحد كتابداري دانشگاه مسكو، موسسه دولتي فرهنگ سن پترزبورگ (تأسيس 1918)، مؤسسه دولتي فرهنگ مسكو (تأسيس 1930)، مؤسسه دولتي فرهنگ سيبري شرقي (تأسيس 1960)، مؤسسه دولتي فرهنگ و هنر كراسنودار[29] (تأسيس 1967)، مؤسسه دولتي فرهنگ و هنر چليابينسك[30] (تأسيس 1968)، مؤسسه دولتي فرهنگ آلتايي، مؤسسه دولتي فرهنگ غازان، و مؤسسه دولتي فرهنگ سامارا[31] ، كه انحصاراً به آموزش علوم كتابداري و فرهنگي مي‌پردازد.
همچنين در وزارت فرهنگ همه ساله يك دوره پيشرفته كتابداري برگزار مي‌گردد. كليه فارغ‌التحصيلان دانشگاه‌ها بدون در نظر گرفتن آموزش‌هايي كه ديده‌اند بايد در اين دوره يك ساله شركت كنند (81:5). علاوه بر آن، دوره‌هاي آموزشي خاصي در زمينه‌هاي موضوعي مختلف مانند زبان در اين وزارتخانه تشكيل مي‌شود كه سالانه بيش از 1500 كتابدار، خصوصاً كتابداران كتابخانه ملي، در آن شركت مي‌كنند (81:5). مركز آموزش كتابخانه ملي وظيفه برگزاري دوره‌هاي كارشناسي ارشد را نيز برعهده دارد. در روسيه دو مؤسسه تحقيقاتي در حوزه كتاب فعاليت دارند كه عبارتند از: مؤسسه پژوهشي مرمّت روسيه[32] (1299:16)؛ و مؤسسه تحقيقات كتاب[33] (1299:16).
انجمن كتابداران روسيه نيز از سال 1918 فعاليت دارد (408:7). اگرچه يكي از اهداف اين انجمن ارتقاء پايگاه اجتماعي حرفه كتابداري بوده است، ليكن بسياري از كتابداران در قبال كار خود دستمزدهاي ناچيزي دريافت مي‌كنند و مرتبه و منزلت شغلي آنان اگرچه در حال تحول است، در سطح نازلي قرار دارد (100:1).
مآخذ: 1) كوزمين، يوگني. "كتابخانه‌هاي روسيه در شرايط اصلاحات اجتماعي، اقتصادي و سياسي". ترجمه منصوره شجاعي. فصلنامه كتاب. دوره ششم، 2 (1374): 74-104؛ 2) كولايي (طبرستاني)، الهه. كتاب سبز، فدراسيون روسيه. تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1378؛ 3) "كتابخانه دولتي روسيه". فصلنامه كتاب. دوره هفتم، 1 (1375): 172. 4) كتابخانه ملي. اموربين‌الملل. كتابخانه‌هاي ملي و بزرگ جهان (آمار و اطلاعات چهل كتابخانه ملي و بزرگ جهان در چند سال اخير. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1379؛ 5) مهدوي، محمدتقي. "كتابخانه ملي شوروي". اطلاع‌رساني. دوره نهم، 1 و 2 (1364): 67-87؛
6) Chubaryan, O.S. Libraries in the U.S.S.R. Moscow: Novosti Press Agency Publishing House, 1972; 7) Genieva, E. "Russia and the Former Soviet Union". International Encyclopedia of Information and Library Science, PP. 406-408; 8) Liebaers, H. "Rudomino, Margarita Ivanovna". World Encyclopedia of Library and Information Science, PP. 726-727; 9) "Meet the Russian State Library", 2000. [On - line]. Available: http:// www. rsloru/ WELCOME/ history.htm; 10) Nazmutolinov, "Union of Soviet Socialist Republics". World Encyclopedia of Library and Information Services. PP. 831-834; 11) Raymond, B. "Krupskaia and Soviet Russian Librarianship". London: The Scarecrew Press, 1979; 12) "Russia. U.S.S.R. Book Printing and Libraries". Encyclopedia of Library and Information Sciences. Vol. 26, PP. 180-241; 13) The Europa World Year book. 47th.ed. London: Europa Publication Limited, 1997; 14) "The National Library of Russia: Our Library". 2000 .[on- Line]. Available: http:// www.nlr.ru/eng/nlr/index.html; 15) The State of World Population 2000. UNFPA; 16) The World of Learning. 50th.ed. London: Europa Publication Limited, 1998.
آرزو تجلّي
[1]. Kiev
[2]. Ivan the Trible
[3]. Romanov
[4]. Sofia Cathedral
[5]. Novgorod
[6]. Chernigov
[7]. Solovetsky
[8]. Belozersky
[9]. Apostol
[10]. Rumiantsev
[11]. Novikov
[12]. Commercial Library
[13]. Russian State Library (RSL)
[14]. Library Association of Eurasia (LAE)
[15]. Saltykov - Schedrin Library
[16]. National Library of Russia (NLR)
[17]. Lomonosov
[18]. Kazan
[19]. Irkutsk
[20]. Perm
[21]. Saratov
[22]. Mordvinov
[23]. Novosibirsk
[24]. Russian National Public Library for Science and Technology
[25]. Seientific Library of the Russian Academy of Arts
[26]. All - Russian Institute of Scientific and Technical Information
[27]. Library of the State Hermitage Museum
[28]. Rudomino
[29]. Krasnodar
[30]. Chelyabinsk
[31]. Samara
[32]. All - Russia Research Institute of Restoration
[33]. Book Research Institute
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی