بنیاد مختومقلی فراغی

قرقيزستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري قرقيزستان (جمهوري سوسياليستي قرقيز سابق) سرزمين كوچكي در شرق آسياي مركزي است. اين كشور از شمال با قزاقستان، از غرب با ازبكستان، از جنوب با تاجيكستان، و از شرق با جمهوري خلق چين همسايه است. مساحت آن 198500 كيلومترمربع و جمعيت آن (طبق آمار سال 2005) 5146281 نفر است. پايتخت اين كشور شهر بيشكك و زبان رسمي آن دو زبان قرقيزي و روسي است (6: 1959 و 1963؛ 10).

تاريخچه. نام قرقيزستان نخستين بار در 201 ق.م. در منابع چيني آمده است. اجداد قرقيز از طوايف ترك بودند كه در حوالي ساحل رود يني‌سي مي‌زيستند (5: 167). وقايع‌نامه‌هاي كهن چيني از قومي به‌نام كين - كن[1]  ياد مي‌كنند كه با قرقيزها مشابهت نزديك داشته‌اند. نام قرقيز هم نخستين بار در كتيبه‌هاي تركي ارخن (اورخون)[2]  متعلق به قرن هشتم ميلادي آمده است. در آن زمان قرقيزها در بخش علياي رود يني‌سي سكونت داشتند و به نظر مي‌رسد خط تركي كه از قرن پنجم تا هفتم در اين بخش از نواحي رود يني سي رواج داشته متعلق به قرقيزها بوده است (1: 411؛ 4: 117).

قرقيزها در سال 840م. دولت اويغور را برانداخته و خود جانشين آن شدند. اعتلاي امپراتوري مغول در قرن سيزدهم از يك‌سو موجب مهاجرت عده‌اي از قرقيزها به اين منطقه شد و از سوي ديگر موجب تأثيرگذاري فرهنگ مغولي و چيني بر اين قوم گرديد. سرانجام اراضي قرقيزستان در قرن چهاردهم تحت حكومت مستقيم مغول‌ها قرار گرفت و تا قرن پانزدهم تحت تسلط ايشان بود (1: 411؛ 4: 118). از اين زمان تا نيمه اول قرن نوزدهم همواره منطقه قرقيزستان مورد هجوم و حمله اقوام مختلف بود. در قرن هفدهم، اسلام به اين منطقه وارد شد. در 1758 اويرات‌ها كه مكررآ سرزمين قرقيزستان را مورد هجوم قرار مي‌دادند، سرانجام شكست خوردند و از اين زمان قرقيزها از اتباع چيني محسوب مي‌شدند. از اوايل قرن 19 مورد تاخت و تاز خان‌هاي منطقه خوقند قرار گرفتند. اما خانات خوقند در 1868 تحت الحمايگي روسيه را پذيرفت و 8 سال بعد به‌عنوان ايالت فرغانه ضميمه امپراتوري روسيه شد (4: 118). روس‌ها در 1862 پادگان نظامي خود را در بيشكك (بعدها به فرونزه و پس از استقلال دوباره به بيشكك تغيير نام يافت) مستقر كردند. پس از انقلاب سوسياليستي 1917 در روسيه، ارتش سرخ به قرقيزستان وارد شد و در 1919 قدرت شوروي در اين منطقه تثبيت شد. در 1924 ايالت خود مختار "قره قرقيز" نام گرفت. در 1925 به ايالت خود مختار "قرقيز" تغيير نام داد و در 1926 رسمآ به جمهوري خود مختار و در 1936 به جمهوري متحد قرقيز تبديل شد (1: 411-413). اين جمهوري در 1990 پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي به‌عنوان جمهوري قرقيزستان به رسميت شناخته شد (6: 1959).

همسايگي منطقه قرقيزستان با كشور چين موجب تأثيرپذيري آن از فرهنگ و تمدن چيني شد. قرار گرفتن قرقيزستان در مسير جاده ابريشم نيز بر توسعه فرهنگي آن تأثير داشته است (4: 33ـ34). مردم قرقيز از ديرباز سنت كوچ‌نشيني داشتند، آثار باستاني و منابع دستنويس قرقيزي گواهي بر اين ادعاست (4: 47). اگرچه همسايگي با چين و بهره‌مندي از تمدن آن، خصوصآ در دوران مغول‌ها نقطه بارزي در فرهنگ اين مرز و بوم است، ولي به نظر مي‌رسد توسعه فرهنگي و شكوفايي كتابخانه‌ها و توجه به امر كتابخواني پس از پيوستن آن به روسيه تزاري و سپس اتحاد جماهير شوروي است. تأسيس مدارس و كتابخانه‌هاي عمومي و نيز ايجاد مراكز تخصصي آموزش كتابداري از جمله اقدامات بارزي است كه پس از پيوستن قرقيزستان به اتحاد جماهير شوروي صورت گرفت. آثار مكتوب به زبان قرقيزي عمدتآ از همين زمان خلق شد. نخستين مؤسسه چاپ و نشر كتاب در 1926 تأسيس شد. در فاصله سال‌هاي 1918 تا 1975 بيش از 35200000 نسخه از آثار نويسندگان قرقيزي به چاپ رسيد (8: ج 31، ص 466).

كتابخانه ملي. از 1990 كه اين كشور رسمآ استقلال خود را كسب كرد، كتابخانه عمومي دولتي چرنيشفسكي قرقيزستان[3] ، كتابخانه ملي جمهوري قرقيزستان نام گرفت. اين كتابخانه كه تا پيش از آن كتابخانه عمومي به‌شمار مي‌آمد، در 1934 تأسيس شده (3: 38) و داراي مجموعه‌اي غني بود و حتي در دوران حكومت كمونيستي به انتشار و جمع‌آوري آثار ملي و انتشار كتابشناسي ملي مي‌پرداخت كه از وظايف كتابخانه ملي است. از اين‌رو، پس از استقلال بنابر توافق ميان جمهوري‌هاي تازه استقلال‌يافته، اين كتابخانه به‌عنوان كتابخانه ملي به رسميت شناخته شد (2: 376، 378؛ 9: 1010). كتابخانه ملي قرقيزستان در حال حاضر داراي مجموعه‌اي بالغ بر 3600000 جلد كتاب است (9: 1010)، همچنين 8000 ريزنگار، 1100 نشريه، 5640 نقشه، و 6900 صفحه موسيقي دارد (3: 38؛ 11: ج1، ص476).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. تعداد دانشگاه‌هاو مؤسسات آموزش عالي در قرقيزستان (در سال تحصيلي 1983-1984) 10 واحد اعلام شده است (1: 420). نخستين مؤسسه آموزش عالي موسوم به مؤسسه علوم كشاورزي قرقيز در 1933 تأسيس شد. كتابخانه اين مؤسسه از لحاظ قدمت، نخستين كتابخانه دانشگاهي قرقيزستان محسوب مي‌شود و مجموعه آن (طبق آمار سال 2004) به بيش از 1043000 جلد مي‌رسد. اين مؤسسه در شهر بيشكك است (9: 1098).

برخي ديگر از مهم‌ترين كتابخانه‌هاي دانشگاهي جمهوري قرقيزستان عبارتند از: كتابخانه دانشگاه دولتي قرقيز (1951) با 931500 جلد، كتابخانه دانشگاه فني قرقيز (1954) با 766057 جلد، و كتابخانه مؤسسه دولتي پزشكي قرقيز با 600000 جلد كتاب (9: 1097؛ 11: ج 1، ص 476).

كتابخانه‌هاي عمومي. كهن‌ترين كتابخانه عمومي قرقيزستان كه به كتابخانه عمومي بيشكك معروف است، در پايتخت اين كشور تأسيس شده است و داراي 137000 جلد كتاب و 106 جلد نشريه ادواري است. كتابخانه عمومي شهر كانت كه در 1971 تأسيس شده است با 361000 جلد كتاب و 49 جلد نشريه ادواري مجموعه كتابخانه‌اي با ارزشي در اين كشور محسوب مي‌شود (1: 434). كتابخانه عمومي دولتي چرنيشفسكي واقع در بيشكك با 3514700 جلد كتاب يكي از غني‌ترين كتابخانه‌هاي اين كشور به‌شمار مي‌رود (9: 1097).

كتابخانه‌هاي تخصصي. كتابخانه مركزي فرهنگستان علوم قرقيز[4]  كه در 1944 در شهر بيشكك تأسيس شد، با مجموعه 985000 جلدي خود قديمي‌ترين كتابخانه تخصصي اين جمهوري به شمار مي‌رود (5: 171؛ 9: 1097).

اما غني‌ترين و مهم‌ترين كتابخانه تخصصي اين جمهوري، كتابخانه علمي و فني قرقيزستان[5]  است كه در حال حاضر داراي 5817000 جلد كتاب است (9: 1097).

كتابخانه مؤسسه فيزيك و مكانيك صخره[6]  نيز كه در 1960 در شهر بيشكك تأسيس شد، با مجموعه 500000 جلدي خود يكي از كتابخانه‌هاي تخصصي برجسته جمهوري به شمار مي‌رود (9: 1096).

حرفه كتابداري. در جمهوري قرقيزستان آموزش تخصصي كتابداري و علوم اطلاع‌رساني از 1976 مورد توجه قرار گرفت. از اين زمان مؤسسه تعليم و تربيت فرونزه[7]  تأسيس شد و به تربيت نيروي متخصص كتابداري پرداخت (7: ج 26، ص 230). همچنين دانشگاه دولتي قرقيز با تأسيس دانشكده علوم اطلاع‌رساني و رياضيات كاربردي به آموزش اطلاع‌رسانان مي‌پردازد (9: 1097).

 مآخذ: 1) آكينر، شيرين. اقوام مسلمان اتحاد شوروي. ترجمه محمدحسين آريا. تهران: شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1367؛ 2) سرنيكلي، آلتين آي. "كتابخانه‌هاي ملي در تركيه، خاور ميانه و آسياي مركزي گذشته و حال". ترجمه عبدالله نجفي. در گزيده مقالات ايفلا 95 (تركيه: 20-26 اوت 1995). زير نظر عباس حرّي؛ به همت تاج الملوك ارجمند. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1375، ص 369-385؛ 3) كتابخانه‌هاي ملي جهان. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، امور بين‌الملل، 1379؛ 4) معظمي گودرزي، پروين. قرقيزستان. تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1377؛ 5) مفتاح، الهامه؛ ولي، وهاب. نگاهي به ايرانشناسي و ايرانشناسان كشورهاي مشترك المنافع و قفقاز. تهران: انتشارات بين‌المللي الهدي، 1372؛

6) The Europa World Yearbook. 47th. ed. London: Europa Publication Limited, 1997; 7) "Russia- U.S.S.R. Book Printing and Libraries". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. 26, PP. 180-241; 8) "The Union of Soviet Socialist Republics, Republics of, Printing". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. 31, PP. 446-474; 9) The World of Learning. 54 th. ed. London: Europa Publication Limited, 2004; 10) "The Cia world factbook: Kyrgyzstan". [On-line]. Available: http://www. cia. gov/ cia/publications/ factbook/ geos/ kg.html. [12Feb.2003]; 11) World Guide to Libraries. 17th. ed. München: K. G. Saur, 2003.

  آرزو تجلّي