بغدادي، اسماعيل پاشا. بغدادي كتابشناس و زندگينامه‌نويس مشهور عثماني در 1255 ق. است كه در بغداد به‌دنيا آمد و در همانجا سكني گزيد. اصل او از طايفه بابان است از اين‌رو به بابان‌زاده نيز شهرت دارد (1: ج 1، ص "و"؛ 4: ج 2، ص 289).

از زندگي او اطلاع روشني در دست نيست. وي پس از دانش‌اندوزي وارد تشكيلات اداري عثماني شد و در 1292 ق. به استانبول رفت و در انقلاب 1326 ق. كه به اعاده قانون اساسي 1293 ق. و اعلام مشروطيت انجاميد با رتبه "ميرلوايي" به رياست يكي از شعبه‌هاي ژاندارمري رسيد (3: ج 3، ص 28؛ 5: ج 4، ص 447، 448).

آثار. بغدادي در كنار كارهاي نظامي و اداري به تأليف و تدوين نيز مي‌پرداخت. آثار وي عبارتند از :

1. ايضاح‌المكنون في‌الذيل علي كشف‌الظنون، در دو جلد، كه ذيلي است بر كتاب كشف‌الظنون حاجي خليفه و به‌ترتيب الفبايي منظم گرديده و در آن برخي خطاهاي حاجي‌خليفه يادآوري شده است و مطالب آن، گاه دقيق‌تر از كشف‌الظنون است. وي، درباره هر اثر، اطلاعاتي درباره عنوان كتاب؛ نام مؤلف همراه با سال درگذشت وي؛ محل كتابت، زبان، آغاز و انجام، و محل نگهداري كتاب؛ آثار ديگر مؤلف؛ و مهم‌تر از همه نام و معرفي آثار مؤلفان شيعه، كه حاجي خليفه كمتر به آنها پرداخته، آورده است. اين كتاب، پس از درگذشت بغدادي، به تصحيح محمد شرف‌الدين يالتقايا و رفعت بيگله كليسي، از روي نسخه دستنويس مؤلف در 1314 ش. منتشر شده است (2: 87-88).

2. هديه‌العارفين: اسماءالمؤلفين و آثارالمصنفين، در دو جلد كه شامل حدود 9000 سرگذشتنامه و 50000 عنوان كتاب است. بغدادي اين كتاب را به روش الفبايي و بر اساس نام كوچك نويسندگان تنظيم كرده و اطلاعاتي را از قبيل نام پدر، كنيه، نسب، شهرت، لقب، سرزمين، مذهب، و تاريخ درگذشت آنان به دست داده است. ذكر تاريخ و محل تولد و زندگي نويسندگان، و نيز محل تدريس و شرح سفرها و معرفي آثار آنان از ديگر ويژگي‌هاي اين كتاب است. اين كتاب، نخستين بار پس از درگذشت مؤلف در استانبول انتشار يافت و، از آن پس، بارها در بيروت و بغداد و تهران به روش افست به چاپ رسيده است.

 

مآخذ: 1) حاجي خليفه، مصطفي‌بن عبدالله. كشف‌الظنون عن اسامي‌الكتب و الفنون. بيروت: دارالاحياء التراث العربي، مؤسسه التاريخ العربي، 1410 ق. = 1368؛ 2) روحاني، كاظم. "مأخذشناسي اسلامي: ايضاح‌المكنون اسماعيل پاشا بغدادي". كيهان انديشه. 6 (خرداد و تير 1365): 87-88؛ 3) طاهربك، بروسه لي محمد. عثمانلي مؤلفلري. استانبول: ]بي‌نا[، 1333-1342 ق.؛ 4) كحاله، عمررضا. معجم‌المؤلفين. دمشق: ]بي‌نا[، 1957-1961 م.= 1377-1381 ق. =1336-1340؛

5)  Kilic, Hulusi. "Bagdatli Ismail Pasa".  Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. Vol.4, PP. 447-448.

                جمشيد كيان‌فر (داجا)

            تلخيص ميترا صميعي