وي از بزرگ‌ترين و معروف‌ترين كتابشناسان شيعي و ايراني است، كه در 11 ربيع‌الاول 1293 ق. در تهران به‌دنيا آمد. پدر و پدربزرگش از روحانيون اين شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به ياري منوچهرخان معتمدالدوله گرجي، نخستين چاپخانه ايران را بنيان نهاده بود (:1 55؛ :4 3-4؛ 247:10).

آقا بزرگ مقدمات را در مدارس ديني دانگي، پامنار، و فخريه (مروي) تهران خواند و سطح را نزد استادان فن اين شهر فراگرفت و در كنار تحصيل، به مطالعاتي گسترده در تاريخ، ادبيات، و رجال حديث پرداخت (:1 56؛ :10 248). سپس براي ادامه تحصيل در 10 جمادي‌الثاني 1315 ق. عازم نجف شد و تا 1329 ق. در اين شهر از استادان بزرگي همچون سيدمحمدكاظم يزدي، آخوند ملا محمدكاظم خراساني، شيخ‌الشريعه اصفهاني، حاج ميرزا حسين نوري، شيخ محمد طه نجف، سيدمرتضي كشميري، و ميرزا محمد چهاردهي فقه و حديث آموخت (:1 56-66؛ :3 مقدمه؛ 5:4؛ 16:7-؛18 :10 248-253).

در 1329 ق. آقا بزرگ به كاظمين رفت و به‌منظور تدوين بزرگ‌ترين كتابشناسي شيعي، يعني الذريعه الي تصانيف‌الشيعه به تحقيق و تتبع پرداخت. چندي بعد، به سامرا رفت و ضمن ادامه كار خود، در مجلس درس ميرزا محمدتقي شيرازي نيز حاضر شد. در 1335 ق. به كاظمين بازگشت و دو سال در آنجا ماند و بار ديگر به سامرا رفت. در 1354 ق. به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ الذريعه، چاپخانه‌اي به نام مطبعه‌السعاده بنياد نهاد، اما دولت وقت عراق به بهانه‌هاي گوناگون مانع كار او گرديد. وي جلد اول را در مطبعه‌الغري به‌چاپ رساند، اما انتشار آن، باز هم در نتيجه مخالفت دولت عراق، شش ماه به‌تعويق افتاد (:1 59-60؛ :4 6-7؛ :7 35؛ :10 249).

آقا بزرگ براي تدوين و تكميل اين كتابشناسي به سفرهاي طولاني پرداخت و از بيشتر كتابخانه‌هاي عمومي و شخصي در عراق، ايران، سوريه، فلسطين، مصر، و حجاز ديدن كرد و به بررسي و فهرست‌برداري كتاب‌هاي آنها پرداخت. وي در 62 كتابخانه شخصاً كاوش كرد و فهرست بسياري از كتابخانه‌هاي ديگر را نيز مورد مطالعه قرار داد (:8 ج 1، ص 53؛ :7 31-35).

در آن زمان، سيدحسن صدر بر آن بود تا شرح حال بزرگان شيعه را در مجموعه‌اي تحت عنوان وفيات‌الاعلام من الشيعه‌الكرام گرد آورد، اما فقط به اندكي از اين كار، كه به سه سده نخستين تاريخ اسلام مربوط مي‌شد، توفيق يافت. آقا بزرگ دنباله كار وي را گرفت و تدوين دايره‌المعارف رجالي بزرگي را، شامل شرح حال عالمان شيعه از سده 4 تا 14 ق.، آغاز كرد. وي ابتدا براي اين مجموعه، عنوان كلي وفيات‌الاعلام بعد غيبه‌الامام را برگزيد و چون در مجلدات مربوط به سده 14 ق. ذكر نام علماي زنده را نيز مصلحت دانست، عنوان آن را به طبقات اعلام‌الشيعه* تغيير داد (:1 61-62؛ :2 ج 15، ص 146-149 و ج 20، مقدمه).

فراهم شدن كتابشناسي بزرگي مانند الذريعه، آرزوي بسياري از دانشمندان شيعي بود و جاي خالي فهرست آثار نويسندگان شيعي، از مدت‌ها پيش احساس مي‌شد. در فهرست‌هاي مشابه از آثار دانشمندان مسلمان كه توسط پژوهشگران ديگر مذاهب تدوين مي‌گرديد، آثار بزرگان شيعه مورد بي‌اعتنايي قرار مي‌گرفت؛ به‌طوري كه جرجي زيدان، اديب و مورخ عرب مسيحي معاصر، در تاريخ آداب‌اللغه‌العربيه، نقش شيعه را در بناي فرهنگ اسلامي بسيار اندك شمرده بود (:6 ج 2، ص 384). اين امر، بر فقهاي شيعه گران آمد و تني چند از آنان گرد هم آمدند و سه تن از ايشان به قصد معرفي دانشمندان اين مذهب و آثار آنان، و ردّ ادعاي باطل زيدان، وظايفي را برعهده گرفتند. شرح نقش شيعيان در علوم اسلامي به سيدحسن صدر واگذار شد و او در كتاب تأسيس الشيعه‌الكرام لفنون‌الاسلام به اين كار پرداخت. شيخ محمد حسين كاشف‌الغطاء، در بيان نادرستي و لغزش‌هاي كتاب جرجي زيدان، نگارش المراجعات الريحانيه و النقود و الردود را آغاز كرد و آقا بزرگ نيز تأليف الذريعه را برعهده گرفت (:1 60-61؛ :2 ج 20، مقدمه؛ :4 21).

آقا بزرگ از بسياري محدثان مذاهب گوناگون اجازه نقل حديث داشته است (:1 57-62؛ :2 ج 15، ص 146-149؛ ج 20، مقدمه؛ :11 593-596). در ميان بزرگاني كه از او اجازه نقل حديث گرفته‌اند، اين علما شايان ذكرند: حاج آقا حسين بروجردي، سيدعبدالحسين شرف‌الدين، شيخ عبدالحسين اميني، شيخ محمدرضا آل ياسين، شيخ محمدحسن مظفر، سيد هبه‌الدين شهرستاني، سيدمحمدحسين طباطبايي، و سيد شهاب‌الدين مرعشي* نجفي (:4 17؛ :7 23).

آقا بزرگ در خلال، سال‌هاي متمادي تحقيق، مجموعه‌اي از آثار نفيس را گرد آورده بود كه در زمان حيات خود، اين كتابخانه ارزشمند را وقف دانشجويان علوم ديني در نجف كرد (:5 ج 7، جزء 2، ص 261-262).

آثار وي عبارتند از :1) الذريعه الي تصانيف الشيعه (26 جلد )؛ 2) طبقات اعلام‌الشيعه (11 جزء، 1373 ق. ـ 1372 ش.)؛3) مصفي‌المقال في مصنفي علم‌الرجال (تهران، 1337)؛ 4) المشيخه (نجف، 1356 ق.)؛ 5) هديه‌الرازي الي المجددالشيرازي (كربلا، 1383 ق.)؛ 6) النقداللطيف في نفي‌التحريف عن القرآن‌الشريف (خطي)؛ 7) توضيح‌الرشاد في تاريخ حصرالاجتهاد (قم، 1401 ق.)؛ 8) تنفيذ قول‌العوام بقدم‌الكلام (خطي)؛ 9) ذيل‌المشيخه (نجف، 1355 ق.)؛ 10)ياءالمفازات في طريق مشايخ‌الاجازات (خطي)؛ 11) اجازات‌الروايه و الوراثه في القرون‌الاخيره‌الثلاثه (خطي)؛ 12)حيات شيخ طوسي (نجف، 1376 ق.)؛ و 13) مستدرك كشف‌الظنون يا ذيل كشف‌الظنون (تهران، 1387 ق.) (9).

آقا بزرگ پس از بيماري طولاني در 13 ذي‌الحجه 1389 ق. در نجف اشرف درگذشت و، برطبق وصيتش، در كتابخانه خود، كه آن را براي استفاده علما و طلاب وقف كرده بود، به خاك سپرده شد (:1 64؛ :10 249-250).

 

مآخذ :

1) آقا بزرگ طهراني، محمدمحسن. تاريخ حصرالاجتهاد. تحقيق محمدعلي انصاري. قم: مطبعه‌الخيام، 1401 ق. = 1359؛ 2) همو. الذريعه الي تصانيف‌الشيعه. بيروت: دارالاضواء، 1403 ق.= 1362؛ 3) همو. الذريعه الي تصانيف‌الشيعه. با مقدمه محمدعلي غروي اردوبادي. قم: مؤسسه اسماعيليان، ]1341[؛ 4) حكيمي، محمدرضا. شيخ آقا بزرگ طهراني. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي،[بي‌تا[؛ 5) خليلي، جعفر. موسوعه العتبات‌المقدسه، ج 7. جزء 2، ص 261-263؛ 6) زيدان، جرجي. تاريخ آداب‌اللغه‌العربيه: يشتمل علي تاريخ‌اللغه‌العربيه ... . مصر: مطبعه‌الهلال، 1911 م.= 1331 ق. = ؛1290 7) علي، عبدالرحيم محمد. شيخ‌الباحثين: آقا بزرگ الطهراني. نجف :[بي‌نا[، 1390 ق. = 1349؛ 8) مدرس، محمدعلي. ريحانه‌الادب في تراجم‌المعروفين بالكنيه ... . تهران: كتابفروشي خيام، 1369؛ 9) مشار، خانبابا. فهرست كتاب‌هاي چاپي عربي. تهران: چاپخانه رنگين، 1344؛ )10 منزوي، علينقي. "الذريعه و آقا بزرگ تهراني". آينده. س. ششم، 3-4 (خرداد ـ تير 1359): 245-؛253 11) همو. "الذريعه و آقا بزرگ تهراني". آينده. س. ششم، 7-8 (مهر ـ آبان 1359): 588-.596

                كاظم موسوي بجنوردي