آرشيو دولتي عثماني. سازمان اسناد و کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
پس از فتح قسطنطنيه (857 ق./ 1453م.)، نخستين بار، از يِدي قâله (كاخي در استانبول) به‌عنوان مخزن اسناد استفاده شد، اما دفترهاي هيأت وزرا (ديوانخانه) و شوراهاي نظامي (اردو ديوانلري) همچنان در كاخ اَدرنْه باقي ماند و پس از سلطان احمد سوم (1115-1143ق.)، به توپكاپي‌سراي انتقال داده شد. قبل از آن، اسناد و مدارك، در "خزينه عامره"، بنايي وسيع در نزديكي محل برگزاري جلسات هيأت وزرا، درون كيسه و صندوق‌هايي، در كنار عوايد دولتي و اشياي گران‌بها، بايگاني مي‌شد (2: ش 144، ص 3؛ ش 166، ص 2). در دوره اصلاحات سلطان عبدالحميد اول (1188- 1203 ق.)، اصول و آيين‌نامه‌هايي ناظر بر حفظ اسناد دولتي و اهميت آنها وضع شد (2: ش 183، ص 4، حكم 11).
پس از كم‌اهميت شدن جلسات هيأت دولت، بخشي از اسناد دولتي در مخزني در محله سلطان احمد، معروف به "سراي‌عتيق"، و قسمتي در نقاط ديگر، گردآوري شد. اما اسناد مالي همچنان در محله سلطان احمد در پادگاني نگهداري مي‌گرديد.
در اواخر قرن 12 ق.، باب عالي (محل كار رسمي صدراعظم)، و سه اداره بابِ دفتري، باب سرعسكري، و باب مشيخت، ايجاد شد. با توجه به مسافت نسبتاً طولاني بين توپكاپي‌سراي و باب عالي و نياز به اعزام مكرر مأمور براي مراجعه به بايگاني اسناد، در محوطه كاخ صدراعظم ساختماني براي بايگاني اسناد ساخته شد و بعضي از دفترها بدانجا انتقال يافت.
اسناد باب دفتري، ابتدا در دفترخانه‌اي در توپكاپي‌سراي نگهداري مي‌شد. با انتقال اين دفترخانه به اداره ماليه سابق و تأسيس وزارت ماليه در 1253 ق. در محله سلطان احمد، مخزن ويژه‌اي براي بايگاني اسناد باب دفتري ساخته شد و در 1317 ق.، مغازه‌هاي زيرين اين مخزن تخليه و به مخزن اوراق تبديل شد (1: ش 17).
باب سرعسكري، حاوي دفترهاي يني‌چري، دفترهاي خاص حق معاش و كنيه اعضاي مركز سپاهيان نوآموز بود. اسناد اين اداره پس از انحلال مركز يني‌چري، به سراي‌عتيق انتقال يافت و در آنجا براي نگهداري دفاتر "عتيق" (قديمي) و همچنين اسناد جديد، مخزني ايجاد شد. از اين اداره، كه بعدها به وزارت جنگ تغيير نام يافت، اسناد بسيار محدودي به بايگاني اسناد عثماني (عثمانلي آرشيوي) منتقل شده است. باب مشيخت هم با انحلال مركز يني‌چري، به بناي امروزي مفتي‌گري استانبول، كه در گذشته "آغا قاپي سي" گفته مي‌شد، انتقال يافت و احكام محاكم شرع نقاط مختلف، در 1312 ق.، در آنجا گردآوري شد.
از سويي پراكندگي مخزن‌ها و از سوي ديگر عدم تكافوي ساختمان مخزني كه در 1199 ق. در محل كار صدراعظم احداث شده بود، ساختن بناي جديدي را براي بايگاني اسناد ايجاب كرد. با وجود اين، اسناد و مدارك در بسته‌ها، كيسه‌ها، و صندوق‌ها به‌طور پراكنده و در وضع نامناسبي نگهداري مي‌شد. محافظت و تنظيم اوراق و اسناد به‌مفهوم امروزي، از 1261 ق. آغاز شد، چنان‌كه صفوتي‌پاشا، وزير ماليه وقت، در 3 جمادي‌الاولي 1261 ق. يادداشتي در اين باره معروض داشت. از طرفي نيز طرح احداث بناي بزرگ و وسيعي ريخته شد كه در آن، تمامي اسناد عثماني و همچنين اسناد و مداركي كه از آن پس به‌وجود مي‌آمد، نگهداري شود، چنان‌كه در 1262 ق.، سلطان عبدالمجيد فرمان احداث ساختمان بايگاني اسناد را صادر كرد (4: ش 309)، و به‌دنبال آن، در ششمين ماه صدارت مصطفي رشيدپاشا، طبق فرمان 1264 ق.، احداث بنايي به نام "خزينه اوراق" آغاز شد. اين بنا كه نقشه آن از فوساتي، معمار ايتاليايي بود، در 1265 ق. به‌پايان رسيد و پس از تجهيز، در 1266ق. بهره‌برداري شد (10: 182-189).
تا اين اواخر، اوراق و اسناد اداره‌هاي داخليه و خارجيه و همچنين مدارك باب عالي موسوم به "مجلس والا" و "ديوان دعاوي"، در ساختمان خزينه اوراق نگهداري مي‌شد؛ و اكنون بخش اعظم آن به مخزن‌هاي جديد با قفسه‌هاي منظم منتقل شده است.
در اثناي احداث بناي خزينه، محسن افندي، منشي صدارت، به رياست آن منصوب شد. او با انتشار آيين‌نامه‌اي براي بازشناسي و حفظ اسناد گردآوري‌شده دولت عثماني از بدو تأسيس، مقرراتي وضع كرد كه طبق آن، اسناد طبقه‌بندي شد (7: ش 1734، گ 12). ساير اسناد تا انتقال به بناي مذكور، در صندوق‌هاي مطمئن قرار گرفت و سپس در محل جديد نگهداري گرديد. همچنين كوشش شد كه مخازن اسناد مجدداً تنظيم شود تا با جريان پژوهش‌هاي تاريخي رو به گسترش كشورهاي اروپايي همگام شود.
خزينه اوراق كه تا پايان حكومت عثماني به‌صورت نهادي وابسته به صدارت فعاليت مي‌كرد، در 1301 ش. به دستور حكومت جديد تركيه، نظام تازه‌اي يافت. با تأسيس مميزي مخزن اوراق در دفتر نخست‌وزيري و تعيين محمود نديم‌بيگ، رئيس خزينه اوراق، به‌عنوان مميز آن، خزينه اوراق، بايگاني شوراي دولت، و بايگاني اسناد صدارت نيز به آن مميزي پيوست. در 30 ارديبهشت 1312، اداره معاونت مدير خزينه اوراق استانبول با مديريت اوراق آنكارا ادغام شد و به‌صورت مديريت خزينه اوراق نخست‌وزيري در آمد. اما به‌موجب ماده 3154 قانون مورخ 30 فروردين 1316، خزينه اوراق از مديريت اوراق آنكارا تفكيك و اداره مديريت بايگاني اسناد خوانده شد و تعداد كارمندان آن نيز افزايش يافت. سپس به‌موجب ماده 6330 قانون مورخ 18 اسفند 1332، به سازمان مركزي نخست‌وزيري پيوست و به‌اختصار "باش وكالت آرشيوي" خوانده شد. اين بايگاني اسناد در 1339 ش.، به مديريت كل بايگاني اسناد نخست‌وزيري تغيير نام داد (8: 86-89).
براي تنظيم و تدوين بايگاني اسناد دوره جمهوريت، در آبان 1355، اداره سرپرستي بايگاني اين اسناد در آنكارا تأسيس يافت. طبق مصوبه شماره 8/4334 مورخ 9 اسفند 1360، نام مديريت كل بايگاني اسناد نخست‌وزيري به اداره سرپرستي بايگاني اسناد عثماني تبديل شد و مقررات آن نيز تغيير يافت. در 28 خرداد 1363، مديريت كل بايگاني اسناد دولتي تأسيس شد و به‌صورت يكي از واحدهاي اساسي خدماتي تشكيلات مركزي نخست‌وزيري در آمد و سرپرستي‌هاي اداره‌هاي بايگاني اسناد عثماني و جمهوريت، به اين مديريت كل وابسته شدند.
سوابق، دفترها، و اوراق ديوان همايون، باب عالي، و صدارت، اساس بايگاني اسناد عثماني بود. در دوره جمهوريت، با انتقال اوراق و اسناد تعدادي از وزارتخانه‌ها و مؤسسات قرن سيزدهم به اين بايگاني، گام‌هاي مهمي براي تكميل آن برداشته شد. همچنين اسناد و مدارك خزينه اوراق نظارت خارجيه كه در اختيار وزارت امورخارجه بود، به بايگاني اسناد نخست‌وزيري عثماني انتقال يافت (9: 27-54).
پس از اعلان مشروطيت دوم و تأسيس انجمن تاريخ عثماني و انتساب عبدالرحمان شرف‌بيگ به وقايع‌نگاري، تنظيم اسناد و مدارك عثماني آغاز شد، و در زمان نخست‌وزيري علي اميري‌پاشا در فاصله سال‌هاي 1336-1339 ادامه يافت. با اين تنظيم، معروف به "تصنيف علي اميري"، اسناد دوره عثمان اول (656 ـ 699 ق.) تا عبدالمجيد، به ترتيب زماني، دسته‌بندي شده است. اين مجموعه داراي 180700 سند و 53 جلد فهرست به خط عربي است و فهرست راهنماي اسناد تا زمان محمد چهارم (1058-1099 ق.)، با حروف لاتيني، آماده شده است (6: ج 1، ص 9-19).
پس از علي اميري، از 1300 ش. هيأت ديگري به رياست ابن‌الامين محمود كمال به تنظيم موضوعي اسناد پرداخت. مجموعه ابن‌الامين در 23 بخش اصلي با ترتيب زمانيِ غيردقيق است و 125,47 سند آن به قرن نهم تا سيزدهم هجري تعلق دارد. فهرست اين اسناد در 29 جلد و به خط عربي است.
بر اثر جنگ استقلال (1298-1301 ش. / 1919 -1922) و انتقال پايتخت به آنكارا، و همچنين با كاهش دلبستگي به گذشته عثماني، بايگاني دچار وقفه شد. در 1310 ش.، قسمتي از اسناد انبار ماليه به بلغارستان فروخته شد و در مطبوعات، واكنش گسترده‌اي به‌وجود آورد. به‌ويژه نوشته‌هاي معلم جودت و ابراهيم حقي قونيه‌اي، خشم هيأت حاكمه را برانگيخت و در 16 مهر 1311، هيأت جديدي، به رياست معلم جودت، براي تنظيم اسناد تشكيل شد. كار تنظيم تا 1316 ش. ادامه يافت. اسناد اين مجموعه، معروف به "تصنيف جودت"، با تقسيم‌بندي موضوعي و داراي هفده بخش اصلي و 218833 سند است و فهرستي در 34 جلد به الفباي لاتيني دارد.
در 1314 ش.، براي اعمال شيوه نوين تنظيم بايگاني اسناد و به‌منظور يافتن راه حلي براي بهبود بايگاني اسناد تركيه، دكتر لاژوس فكته[1]، اهل مجارستان و متخصص در فن بايگاني اسناد و تاريخ عثماني، به تركيه دعوت شد و در سال‌هاي 1315-1316 ش.، در بايگاني اسناد عثماني متمركز در نخست‌وزيري و بايگاني اسناد موزه تويكاپي‌سراي، نظام نمونه تنظيم اسناد را به مرحله اجرا در آورد. اسناد در "تصنيف فكته" به سه دسته اصلي "باب آصفي"، "باب دفتري"، و "متفرقه" تقسيم شد. اين مجموعه، كه سال‌هاي 716-1100 ق. را دربر مي‌گرفت، حاوي 4642 سند بود. فهرست اين اسناد در يك جلد و به خط لاتيني نوشته شده، ولي فهرست راهنما ندارد و اسناد موجود در آن، در سال‌هاي بعد، به ساير مجموعه‌ها منتقل شده است.
در 1335 ش. افراد متخصص و مجرّبي با كمك اسماعيل حقي اوزون چارشيلي، شماره‌رمزهاي ويژه‌اي براي تشكيلات عثماني ايجاد كردند و تنظيم اسناد ديوان همايون، باب آصفي، ايالت ممتازه، و مركز اوراق باب عالي، با نظام جديد شروع شد. تنظيم اسناد بخش ديگر بايگاني اسناد ييلديز ـ تأسيس عبدالحميد دوم (1293-1327 ق.) ـ نيز آغاز شد و مقدار زيادي از آن به‌انجام رسيد. تا 1359 ش.، مجموعاً 5/2 ميليون سند تنظيم شده بود، كه مهم‌ترين آنها "تصنيف خط همايون" بود با فهرستي 31 جلدي به خط لاتيني و بدون توالي تاريخي كه هنوز فهرست راهنماي آن استخراج نشده است. مجموعه مهم ديگر، تصنيف فرمان‌هاست. فرمان‌هاي سال‌هاي 1255-1309 ق.، در پنج قسمت و با 161458سند گردآوري شده است. براي اسناد هر سال، فهرستي به الفباي عربي تنظيم و اسناد هر قسمت به‌صورت جداگانه دسته‌بندي و ضبط شده است. تاكنون بيشتر اين فهرست‌ها را به الفباي لاتيني برگردانده‌اند. فرمان‌هاي سال‌هاي 1310-1334 ق. نيز با توجه به وابستگي آنها به وزارتخانه‌ها و ادارات مهم دولتي، در 32 قسمت با فهرستي براي هر سال و هر قسمت به الفباي عربي است.
در 1334ق. دسته‌بندي فرمان‌ها بر اساس "اداره" منتفي و نظام "پرونده" جايگزين آن شد. طبق اين نظام، فرمان‌ها بدون توجه به وابستگي آنها به اداره يا بخشي خاص، بر اساس موضوع دسته‌بندي شد و تا پايان حكومت عثماني، در هشت دسته اصلي جاي گرفت. گرچه اين نوع تنظيم از 1334 ق. آغاز شده بود، پاره‌اي فرمان‌هاي پيش از آن نيز، به‌سبب اهميت موضوع، در اين پرونده‌ها قرار داده شد. براي هر موضوع، به اعتبار سال، فهرست‌هايي به الفباي عربي تدوين شده كه فاقد فهرست راهنماست. گذشته از اين، فرمان‌هاي صادرشده از دوره تنظيمات، با بررسي دقيق، به‌صورت فرمان‌هاي راجع به مسائل مصر، كرت، يونان، بلغار، و سيسام دسته‌بندي شده و براي هر كدام فهرست‌هايي تهيه گرديده است. فرمان‌هاي مصر چهار فهرست و بقيه هر كدام، يك فهرست دارند. علاوه بر آن چهار دسته فرمان‌هاي بعد از تنظيمات، تا 1264 ق. به‌دقت بررسي، و به‌صورت دو دسته فرمان درباره مسائل مهم تدوين شده است.
از ديگر تصانيف مهم بايگاني اسناد نخست‌وزيري عثماني، مجموعه ييلديز است، و از اسنادي تشكيل يافته كه در عهد سلطنت عبدالحميد دوم (1293-1327 ق.) در كاخ ييلديز گردآوري شده است. اين بايگاني اسناد داراي شش قسمت اصلي است. قسمت اسناد اساسي ييلديز، كه در خدمت پژوهشگران قرار دارد، به چهل گروه اصلي تقسيم و فهرستي نيز براي آنها تهيه شده است. از ميان پنج قسمت ديگر بايگاني اسناد ييلديز، چهارده فهرست بخش معروضات خصوصي صدارت، سه فهرست معروضات رسمي صدارت، و يازده فهرست بخش معروضات متنوع است. تجزيه و تحليل و تنظيم رايانه‌اي بخش اوراق پراكنده ييلديز نيز به پايان رسيده است. از اين بخش "اوراق كامل پاشا"ي ييلديز، در دو فهرست تحليل شده و از سوي ديگر، دسته‌بندي دفترهاي رمز ييلديز نيز در جريان است.
در بايگاني اسناد نخست‌وزيري عثماني، اسناد تنظيم‌شده‌اي كه از دفاتر تشكيل مي‌شود جاي مهمي دارد. اسنادي كه گروهي به سرپرستي كامل كپه‌جي ـ از مسئولان آرشيو ـ تنظيم كرده‌اند و به نام او "تصنيف كپه‌جي" خوانده مي‌شود، اغلب از دفترهاي ادارات ماليه تشكيل يافته است. علاوه بر اين، دفترهاي ادارات ديوان همايون و باب آصفي نيز كه با توجه به اداره متعلق به آن، دسته‌بندي شده، در اين تصنيف جاي گرفته است. تعداد دفترهاي اداره باب دفتري، كه به شماره كل 7500 ختم مي‌شود، بيش از ساير دفترها و داراي فهرستي يك جلدي به الفباي لاتيني است. در اين فهرست، نام دفترها با ذكر اداره‌اي كه متعلق به آن بوده، و همچنين با شماره كل و جزء و سال آنها آمده است.
در ميان اسناد تنظيم‌شده بايگاني اسناد عثماني، دفترهاي مختلف دواير مالي، به‌خصوص دفاتر طبقه‌بندي‌شده تحويلي از ماليه كه 23811 فقره را دربر مي‌گيرد، داراي اهميت خاصي است. اين دفترها راجع به آمار املاك، كاخ پادشاهي (سراي)، و مواجب يني‌چري، از عهد سلطان محمدفاتح (816-855 ق.) تا قرن چهاردهم نوشته شده است. اين دفترها كه از مدتها پيش دسته‌بندي و تحليل شده، داراي فهرستي 25 جلدي به خط لاتيني است. علاوه بر اين، در ميان اسنادي كه در 1324 ش. از ماليه تحويل گرفته شده و شامل دفتر، اوراق، و كتاب بوده، حدود بيست قطعه وقفنامه نيز يافت شده كه تحت عنوان "وقفنامه‌هاي تحويلي از ماليه" دسته‌بندي شده است.
اوراق و اسناد تحويلي از مديريت املاك ملي در 1320 ش. نيز تحت عنوان "دفاتر و اسناد تحويلي از املاك ملي" تنظيم شده و شامل 36 فقره، از جمله 13 دفتر، است. اين مدارك "دفاتر املاك ملي" نيز خوانده مي‌شود.
براي شناخت اركان دولت عثماني در قرن سيزدهم، "مجموعه دفترهاي سجل عمومي" داراي ارزش زيادي است. اين مجموعه كه شامل 196 دفتر است، ترجمه حال 92137 نفر از مأموران دولت را دربر دارد و براي اين دفترها فهرستي الفبايي در 17 جلد با قطع بزرگ، تهيه شده است. همچنين "مجموعه دفاتر سجل، كنيه، و معاش كاركنان و مستخدمان خزينه خاصه" از 11 دفتر تشكيل شده كه براي نام‌هاي يادشده در آن، فهرستي تهيه شده است. علاوه بر اين، مجموعه‌اي از نقشه و طرح نيز وجود دارد كه 2 فهرست جداگانه براي آن تهيه شده است (5).
آن دسته از دفترهاي موجود در بايگاني اسناد نخست‌وزيري عثماني كه در اختيار پژوهشگران قرار داده مي‌شود، دفاتر دواير مختلف ديوان همايون، باب آصفي، باب دفتري، باب عالي، و همچنين دفترهاي متعلق به صندوق دريافت و پرداخت دفترخانه امانتي است. دفتر مخزن در دو جلد تدوين شده و نوعي دفتر موجودي و ثبت و سجل شمرده مي‌شود. از ميان مجموعه مندرج در اين دو دفتر، مجموعه "دفترهاي مهمه" از دفاتر متعلق به "ديوان همايون" است كه از 263 دفتر تشكيل شده است (2). يكي ديگر از مهم‌ترين مجموعه‌هاي بايگاني اسناد نخست‌وزيري عثماني، مجموعه دفترهاي ثبت املاك و آمار است كه فهرست منظم آن به الفباي لاتيني تهيه شده است (3).
تلاش براي گردآوري مجموعه دفترها، در بايگاني اسناد نخست‌وزيري عثماني، پس از 1359 ش.، بار ديگر رونق گرفت. پشتوانه مالي وسيعي ايجاد شد و امكانات بسياري براي تأمين ساختمان، نيروي انساني، و لوازم و تجهيزات آن فراهم آمد، و به كار تنظيم اسناد و مدارك سرعت داده شد. در نتيجه، دفترهاي مركزي پيش از تنظيمات مربوط به سال‌هاي 862 تا 1254 ق. در 39 فهرست، دفترهاي نظارت ماليه در 26 فهرست، و دفترهاي مركز تفتيش روم‌ايلي، مجلس والا، نظارت صحيّه، نظارت ضربخانه، اداره مكاتبات نخست‌وزيري، باب آصفي، تفتيش روم‌ايلي، اداره ايالت ممتازه، بخش‌هاي سياسي و حقوقي ييلديز، و نظارت داخلي و اداره عمومي در 85 فهرست براي پژوهش عرضه شد.
مآخذ : 1) باش وكالت آرشيوي. اداره ماليه، 1317؛ 2) باش وكالت آرشيوي. مهمه دفتري؛ 3) تاپو تحرير دفترلري؛ 4) تقويم وقايع، ش 309 (2/2/1262)؛ 5) سجل عمومي دفترلري تصنيفي؛ 6) عبدالرحمن شرف. اوراق عتيقه و وثائق طاهريه هنر. تاريخ عثماني انجمن مجموعه سي، 1326؛ 7) قانوننامه. كتابخانه عاطف افندي، ش 1734، گ 12/ ؛
8) Cetin, Atillå. "Les Archives de la Préşidence du Conşeil Başbakanlik Arşivi à Iştanbul". Éludeş Médiévaleş et Patrimoine Turc. Pariş, 1983; 9) Idem. "Başbakanlik Arşivi". TDA. Vol.1, No.4 (1980): 68-89; 10) Elker, Şalahaddin. "Muştafa Reşid Paşa ve Türk Arşivciliĝi". TTk Tebliĝler. Vol. IV (1952): 182-189.
نجاتي آقتاش؛ يوسف خلج اوغلي (داجا)
تلخيص داكا
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی