تک نگاشت سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری ایران
تك‌نگاشت. تك‌نگاري يا تك‌نگاشت[1]، نوشته يا رساله‌اي مستقل درباره نوع، گروه، يا مجموعه‌اي از اشيا و پديده‌هاست كه به‌طور همه‌جانبه به موضوع پرداخته باشد (6: ذيل "تك‌نگاري"؛ 11: ذيل واژه). اين كلمه با اصطلاحاتي چون "تك‌پژوهشي"، "فردنامه"، "يكتانگاري"، و گاه "مونوگرافي" نيز مورد اشاره قرار مي‌گيرد (1: ج 9، ص 5576؛ 2: ذيل "مونوگرافي"؛ 7: 4).
تك‌نگاري نوعي بررسي جامعه‌شناختي و گونه‌اي نگارش است كه حاصل آن را معمولا "تك‌نگاشت" مي‌خوانند. اين اصطلاح در آغاز فقط در حوزه علوم اجتماعي و بررسي‌هاي مردم‌شناختي و جامعه‌شناختي به كار مي‌رفت ـ و هنوز هم در اين حوزه به همين مفهوم به كار مي‌رود ـ اما بعدها به هر نوع بررسي محدود و تك‌موضوعي در هر رشته از جمله ادبيات، تاريخ، جغرافيا، علوم پزشكي، و علوم قرآني نيز تسرّي يافت (462:3؛ 402:4؛ 12: ج 7، ص 467).
تاريخچه. تك‌نگاري را نخستين بار فردريك لوپله[2] (1806-1882)، بنيان‌گذار علم جامعه‌شناسي در فرانسه، براي توصيف زندگي "كارگران اروپايي" در 1855 به كار گرفت، كه نتايج كار وي در كتاب >كارگران دو جهان<[3] به چاپ رسيد. تك‌نگاري در زمان خود، روش عملي نويني در تقابل با جامعه‌شناسي نظري منتج از سنتِ فلسفي محسوب مي‌شد (186:9؛ 13: ج 13، ص 634؛ 12: ج 7، ص 467).
تك‌نگاري، طبق نظر لوپله، برآيند مطالعات گوناگوني است كه امروزه در علومي چون جامعه‌شناسي، مردم‌شناسي، روان‌شناسي اجتماعي، تاريخ، و جغرافياي انساني به كار مي‌رود. پيروان لوپله، از 1872 به بعد، دامنه كار تك‌نگاري را كه تا آن زمان محدود به خانواده‌هاي كارگري بود گسترده‌تر كردند. اين شيوه بررسي تا پس از جنگ جهاني دوم در اروپا گسترش يافت، تا اينكه با انتشار مجله >مطالعات اجتماعي< گرايش‌هاي نويني در حوزه جامعه‌شناسي پديد آمد و روش لوپله مورد بي‌توجهي قرار گرفت (13: ج 13، ص 633-635).
در ايالات متحده، از دهه دوم قرن بيستم، نخستين مطالعات زندگي روستايي به شيوه تك‌نگاري انجام گرفت. از جمله محققان اين حوزه مردي روحاني به نام ويلسن بود كه شانزده بررسي درباره جوامع روستايي و مؤسسات مذهبي آنها انجام داد. در آلمان، در 1927، مطالعاتي درباره دوازده روستاي اطراف رودخانه "رن" صورت گرفت. در كشورهاي آسيايي، تك‌نگاري سال‌ها بعد متداول شد كه موارد اوّليه آن بيشتر جنبه تاريخي داشت (9: 187). تك‌نگاري به زبان فارسي ـ و به اقتباس از زبان فرانسوي ـ نخستين بار به قلم داوود خان ملك شاه نظر ارمني در 1204 ش./ 1825 م. درباره پاريس و وضع اداري و اجتماعي آن نوشته شد (1: ج 9، ص 5576-5577).
فعاليت‌ها. تك‌نگاري به شيوه‌اي نسبتآ علمي و با الگوبرداري از شيوه اروپايي، پس از تأسيس مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي در دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران در 1336، زير نظر غلامحسين صديقي و احسان نراقي آغاز شد. جلال آل احمد (1302-1348) درصدد نوشتن چند تك‌نگاشت برآمد. در 1333 اورازان را به چاپ رساند و در 1337تات‌نشين‌هاي بلوك زهرا و در 1339 جزيره خارك دُر يتيم خليج فارس را منتشر كرد. پس با اين مؤسسه به همكاري پرداخت و زير نظر او تك‌نگاشت‌هايي تدوين شد؛ از آن جمله فشندك، نوشته هوشنگ پوركريم با ضميمه جغرافياي طالقان به قلم محمدحسن صنيع‌الدوله در 1341؛ يوش، به قلم سيروس طاهباز در 1342؛ جغرافياي اصفهان، به قلم ميرزا حسين‌خان، به كوشش منوچهر ستوده در 1342؛ جزيره خارك در دوره استيلاي نفت، نوشته خسرو خسروي در 1342؛ ايلخچي، نوشته غلامحسين ساعدي در 1342؛ و ايل باصري، نوشته ف. بارث[4] ترجمه كاظم وديعي در 1343 را مي‌توان نام برد. غلامحسين ساعدي خياو و مشكين شهر را در 1344 و اهل هوا را در 1345 نيز منتشر ساخت؛ و جواد صفي‌نژاد به انتشار مونوگرافي ده طالب آباد در 1345 پرداخت. از 1347 به بعد، مؤسسه مردم‌شناسي در مجله هنر و مردم به درج مقالات تك‌نگاري همت گماشت (4: 402؛ 5: 82-88؛ 8: 380-387).
تك‌نگاري‌هاي علوم اجتماعي عمدتآ به بررسي واحدهاي اجتماعي از قبيل خانواده و ديگر گروه‌هاي كوچك اجتماعي يا زندگي روستايي، عشايري، و بومي مي‌پردازند. تك‌نگاري علمي به همه جنبه‌هاي كمّي و كيفي توجه دارد و جمعيت، نظام اجتماعي، تركيب طبقاتي، جغرافيا، روابط و مقررات، ارزش‌ها و آرمان‌ها، و عقايد و آداب مردم را مورد مطالعه قرار مي‌دهد.
مطالعه به شيوه تك‌نگاري شامل سه مرحله است: 1) تنظيم مقدمات كار تك‌نگاري از قبيل مطالعه اسناد و مدارك، جمع‌آوري اطلاعات، و شناسايي محيط جغرافيايي واحد مورد بررسي؛ 2) مشاهده كلي واحد اجتماعي، ارتباط و تماس مستمر و گاه طولاني با افراد عادي و شخصيت‌هاي آن واحد اجتماعي به همراه تهيه پرسشنامه، و اجراي مصاحبه فردي و گروهي؛ و 3) جمع‌آوري كليه اطلاعات، طبقه‌بندي آنها، تجزيه و تحليل يافته‌هاي مرحله اول و دوم، و ثبت گزارش تحقيق نهايي. در تدوين تك‌نگاري تلاش بر آن است كه از كشش‌هاي دروني پرهيز شود و پندارها يا پيشداوري‌ها به متن راه نيابد (9: 188-190؛ 10: 483).
مآخذ: 1) افشار، ايرج. "فردنامه پاريس به زبان فارسي". در نامواره دكتر محمود افشار، ج 9. گردآورنده ايرج افشار؛ با همكاري كريم اصفهانيان. تهران: بنياد موقوفات دكتر محمود افشار، 1375، ص 5576-5610؛ 2) بريجانيان، ماري، گردآورنده. فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعي. ويراسته بهاءالدين خرمشاهي. ذيل "مونوگرافي"؛ 3) ساروخاني، باقر. دايره‌المعارف علوم اجتماعي، ص 462؛ 4) سپانلو، ربيعيان. "تك‌نگاري". دانشنامه ادب فارسي (2): فرهنگنامه ادبي فارسي، ص 345؛ 5) شهشهاني، سهيلا. "نخستين تك‌نگاري‌هاي فارسي". كلك، 25-26 (فروردين و ارديبهشت 1371): 81-89؛ 6) صدري افشار، غلامحسين؛ حكمي، نسرين؛ حكمي، نسترن. فرهنگ فارسي امروز. ذيل "تك‌نگاري"؛ 7) صفي‌نژاد، جواد. مونوگرافي ده طالب آباد. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي، 1345؛ 8) نراقي، احسان؛ آيتي، عطا. نظري به تحقيقات اجتماعي در ايران. تهران: سخن، 1379؛ 9) نيك خلق، علي‌اكبر. مقدمه‌اي بر جامعه‌شناسي روستايي. تهران: پژوهشكده علوم ارتباطي و توسعه ايران، 1358؛ 10) وثوقي، ناصر. "از اورازان تا خارك". انديشه و هنر، 4 (مهر 1343): 426-427؛
11) Longman Dic. of Contemporary English. S.V. "Monography"; 12) "Monographie". Grand Larousse Encyclopedique. Vol.7, P.467; 13) Savoye, Antoine. "Le Play". Encyclopoedia Universalis. Vol.13, PP. 633-635.
مهناز مقدسي
.[1] Monographie, Monography, Monograph
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی