اكتفاءالقنوع بما هو مطبوع. اين كتاب به زبان عربي، نوشته ادوارد ون دايك[1]، و شامل فهرستي موضوعي در نام و نشان و مشخصات نوشتارهاي عربي فرهنگ و تمدن اسلامي است كه تا اوايل سده 14 ق. به‌چاپ رسيده‌اند.

اين كتاب از مهم‌ترين آثار كتابشناختي در نوع خود به‌شمار مي‌رود و مشتمل بر يك مقدمه و چهار بخش است. نويسنده در مقدمه، نخست به ذكر مهم‌ترين كتابخانه‌هايي كه آثار خطي و چاپي اسلامي در آنها نگهداري مي‌شود مانند كتابخانه‌هاي شهرهاي برلين، لايپزيگ، اسكوريال، موزه بريتانيا، ديوان هند، آكسفورد، پاريس، رم، وين، استانبول، بغداد، دمشق، تونس، و قاهره پرداخته و شرحي اجمالي از آغاز چاپ اين آثار از سده شانزدهم ميلادي، و ترجمه آنها به زبان‌هاي اروپايي عرضه كرده و در مواردي به مقايسه چاپ‌هاي اروپايي برخي كتاب‌ها با چاپ‌هاي شرقي همان آثار مهم دست زده است.

مؤلف متذكر شده كه چون همه كساني كه در زمينه‌هاي مختلف زبان و ادب عربي و فرهنگ و تمدن اسلامي به تحقيق و تحصيل مي‌پردازند، ناگزيرند اطلاعات قابل توجهي درباره آثار مربوط به اين زمينه‌ها اعم از موضوع و مضمون كتاب و نام و نشان نويسنده و اوضاع و احوال زمان مؤلف و مشخصات چاپ آنها گرد آورند، و دستيابي به همه اين آثار و حتي قسمتي از آن دشوار و گاه ناممكن است، گردآوري فهرستي كه اين هدف را تحقق بخشد ارزش بسياري خواهد داشت. بدين مناسبت، احمد نظيم‌بيك سرپرست مدرسه خديويه قاهره از او خواسته تا مشخصات آثار چاپي عربي را گردآوري كند تا رغبت دانشجويان به شناخت ميراث علمي و فرهنگي‌شان بيش از پيش برانگيخته شود. ون دايك سپس مهم‌ترين فهارس قديم و جديد آثار اسلامي ـ عربي مانند >كتابشناسي شرقي<[2] كه زينكر آن را گرد آورد، كشف‌الظنون، مفتاح‌السعاده، فهرست كتابخانه خديويه قاهره، و فهرست توصيفي كتب شرقي[3]  را كه آگوست مولر در هفت مجلد در برلين منتشر ساخته، معرفي كرده و طالبان آثار خطي عربي - اسلامي را بدين آثار رهنمون شده است.

متن كتاب شامل چهار باب است. باب اول بحثي است درباره آغاز توجه اروپاييان به زبان عربي و فرهنگ و تمدن اسلامي، تاريخچه مختصر اما ممتّعي در زبان عربي قديم و جديد، و آثاري كه اروپاييان درباره اين زبان نوشته‌اند؛ باب دوم درباره ادبيات عرب به مفهوم عام است، يعني آثاري كه در زمينه‌هاي علوم انساني چون شعر و تاريخ و سفرنامه‌ها و تراجم احوال و تاريخ علوم و آثار لغوي و ديني به‌چاپ رسيده است. وندايك در همين بخش به سيري اجمالي در تاريخ شعر عربي از عصر جاهلي به بعد پرداخته و پس از توصيف معلّقات سبع و شعر شاعراني چون حسان‌بن ثابت و تاجرول‌بن اَوْس، به شاعران برجسته دوره اسلامي پرداخته و مشخصات دقيق دواوين چاپ‌شده بعضي از ايشان را به‌دست داده است. وي سپس به ذكر و معرفي بعضي از برجسته‌ترين جغرافيدانان عصر اسلامي از ابن خردادبه و اصطخري تا قزويني و ياقوت پرداخته، و در فصل مباحث تاريخي از سيره‌نويسي و تاريخ‌نگاري، و سپس علوم قرآني، حديث، و تفسير ياد كرده و ذيل هر مبحث فهرستي از آثار چاپ‌شده در آن مبحث را عرضه داشته است. فلسفه و منطق، علوم رياضي، و علوم طبيعي از ديگر مباحث مطرح‌شده است كه درباره هريك شرحي همراه با فهرستي از آثار مربوط به آن علم آمده است؛ در باب سوم از مشاهير نويسندگان و دانشمندان علوم مختلف ادبي و ديني و تاريخي و طب و رياضيات از سده 5 ق. / 11 م. و آثاري از آنها كه به‌چاپ رسيده ياد شده؛ و در باب چهارم كه آن را دوره اختلاط ناميده، فهرست آثاري را كه در همه رشته‌هاي علوم طبيعي و رياضي و ادبي از سقوط خلافت به اين سو پديد آمده به‌دست داده است.

با توجه به فصول و ابواب اكتفاءالقنوع بايد گفت كه اين كتاب نه تنها فهرستي ارزشمند از آثار چاپ‌شده اسلامي، بلكه مجموعه‌اي پرفايده در تاريخ ادب به مفهوم عام يعني نوشتارهايي است كه در زمينه‌هاي مختلف تمدن اسلامي پديد آمده است. شرح احوال مختصر بعضي از دانشمندان يا بررسي موجزي كه درباره بعضي از علوم در اين كتاب ارائه شده بر فايده آن افزوده است. همچنين فهرستي كه از نويسندگان آثار مذكور در كتاب تنظيم شده مي‌تواند به‌مثابه فهرستي از دانشمندان تمدن اسلامي مورد توجه و مراجعه قرار گيرد. سرانجام بايد گفت كه تأليف چنين كتابي بي‌گمان مستلزم اطلاعات گسترده و گاه احاطه بر برخي زمينه‌هاي فرهنگ و تمدن اسلامي است. كتاب اكتفاءالقنوع در سال 1313 ق. در قاهره به‌چاپ رسيده و پس از آن بارها در ايران و مصر و سوريه منتشر گرديده است.

 

مأخذ: 1) ون‌دايك، ادوارد. اكتفاء القنوع بما هو مطبوع. با مقدمه شهاب‌الدين مرعشي. قم: مكتبه آيه‌الله‌العظمي‌المرعشي، 1409 ق.= 1368.

صادق سجادي