استاندارد بين‌المللي توصيف كتابشناختي[1] . اين  استاندارد كه به استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي و اختصار "آي. اِس. بي. دي." نيز شهرت دارد، يكي از برنامه‌هاي دفتر كنترل كتابشناختي جهاني[2]  است كه با انگيزه متحدالشكل كردن فعاليت‌هاي فهرست‌نويسي توصيفي در سطح بين‌المللي، زير نظر ايفلا* عمل مي‌كند (2: ذيل "استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي"؛ 383:6). اين برنامه، مجموعه‌اي از قوانين تدوين‌شده براي منضبط كردن دو فرايند است: 1) به‌دست آوردن اطلاعات كتابشناختي هر اثر؛ و 2) تنظيم و سجاوندي اطلاعات كتابشناختي به‌دست‌آمده از آن اثر (12: 289).

ساختار و عملكرد. توصيف كتابشناختي هر اثر را طبق قوانين آي.اس.بي.دي. مي‌توان تابع سه ضابطه دانست: 1) تقسيم همه اطلاعات كتابشناختي اثر به هشت ناحيه اطلاعاتي در برگه فهرست‌نويسي؛ 2) تعيين نظم عناصر اطلاعاتي در اين ناحيه‌ها؛ و 3) استفاده از نشانه‌ها و علائم قراردادي كه محدوده هر ناحيه و هر عنصرِ آن ناحيه را معلوم مي‌دارد (12: 280). ترتيب اين نواحي هشتگانه نيز (كه لزومآ از همگي آنها براي هر ماده كتابخانه‌اي استفاده نمي‌گردد) در برگه فهرست‌نويسي بدين قرار است: 1) ناحيه عنوان و شرح پديدآورنده؛ 2) ناحيه ويرايش؛ 3) ناحيه جزئيات خاص اثر (نوع انتشارات)؛ 4) ناحيه وضعيت نشر و توزيع؛ 5) ناحيه توصيف ظاهري؛ 6) ناحيه فروست؛ 7) ناحيه يادداشت؛ و 8) ناحيه شماره استاندارد و شرايط دسترس‌پذيري اثر (13: 49).

اهداف. اهداف تدوين اين برنامه عبارت است از: 1) تهيه استاندارد فهرست‌نويسي توصيفي كتاب و ساير مواد كتابخانه‌اي؛ 2) استانداردسازي فعاليت‌هاي ملي در تنظيم پيشينه‌هاي كتابشناختي[3] ؛ 3) ايجادِ ساخت منطقي جهت شناسايي عناصر داده‌هاي اطلاعاتي، صرف‌نظر از زبان اثر؛ 4) ساده‌تر كردن پردازش‌هاي رايانه‌اي داده‌هاي كتابشناختي؛ و 5) تسهيل مبادلات بين‌المللي اطلاعات كتابشناختي (2: ذيل "استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي"؛ 5: 74؛ 3:8).

تاريخچه. در سال 1961، ايفلا نشست مهمي در شهر پاريس برگزار كرد كه حاصل آن بيانيه‌اي با عنوان "بيانيه اصول"[4]  بود. اين بيانيه قواعد فهرست‌نويسي انگلو امريكن*[5] را به‌شدت تحت تأثير قرار داد و چارچوبي براي ويرايش آن فراهم ساخت (12: 278). پس از اين نشست، ضرورت برگزاري همايشي بين‌المللي براي بحث درباره گام بعدي، يعني استانداردسازي توصيف كتابشناختي آثار، احساس شد. به‌دنبال آن، در سال 1969، ايفلا نشست بين‌المللي كارشناسان فهرست‌نويسي را با هدف گسترش قوانين و مضامين استاندارد براي توصيف تك‌نگاشت‌ها، در كُپنهاگ، برگزار كرد (1: 46-47). اين گام با برپايي نشست‌هاي ديگر از جمله در سال 1971 (مسكو) دنبال شد و به‌تدريج جزئيات استاندارد بين‌المللي توصيف كتابشناختي به‌خوبي روشن گرديد (12: 278). سرانجام ويرايش مقدماتي اين برنامه در اواخر همان سال (1971) منتشر شد و در اوايل سال 1972 در برخي كتابشناسي‌هاي ملي مورد استفاده قرار گرفت. با گذشت زمان، بعضي از گروه‌هاي كار ايفلا، مفاد اين برنامه را گام به گام گسترش دادند كه حاصل آن، پيدايش انواع مختلف آي.اس.بي.دي. در حوزه‌هاي مختلف تا سال 2001 بوده است كه مواردي چون تك‌نگاشت‌ها (1974، 1978، و 1987)، پيايندها (1974، 1977، و 1988)، عمومي (1977 و 1992)، مواد جغرافيايي (1977 و 1987)، مواد غيركتابي (1977 و 1987)، متون قديمي (1980 و 1991)، موسيقي (1980 و 1991)، اجزا (1988)، فايل‌هاي رايانه‌اي (1989 و 1990)، و منابع الكترونيكي (1997) را دربر مي‌گيرد (6: 383-384؛ 7: 149؛ 10: ذيل "واژه"؛ 9: 1-3؛ 11: 89، 91).

در اثناي اين اقدامات، در همايش سال 1980 كه در مانيل برگزار شد، كميته دائمي بخش فهرست‌نويسي ايفلا رويّه‌اي ضروري را تصويب كرد و آن بازنگري "آي.اس.بي.دي."هاي منتشرشده، پس از پنج سال (يعني در 1984)، بود. هدف اصلي كميته از اين بازنگري هماهنگ ساختن متون متفاوت آي.اس.بي.دي. بوده است (6: 384-385).

بنابه توصيه دفتر كنترل كتابشناختي جهاني، قاعده معمول اين است كه، در هر كشور، كتابخانه ملي يا مركز ملي فهرست‌نويسي عهده‌دار ترويج و استفاده از آي.اس.بي.دي. باشد (51:3). در ايران نيز نخستين بار در سال 1356، مركز خدمات كتابداري*، قواعد آي.اس.بي.دي. را در فهرستبرگه‌هاي چاپي خود به‌كار گرفت. با ادغام اين مركز در كتابخانه ملي، كتابشناسي ملي ايران* نيز از سال 1362 بر سياق قواعد آي.اس.بي.دي. منتشر شده است (2: ذيل "استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي").

نگرش كنوني جهان به آي.اس.بي.دي. نشان مي‌دهد كه اين برنامه، كه در واقع پايه و چارچوب بخش توصيفي قواعد فهرست‌نويسي انگلو امريكن را تشكيل مي‌دهد، ابزاري ضروري براي تحقق اهداف درازمدت برنامه كنترل كتابشناختي جهاني* است (4: ]ت[).

 مآخذ:1) چان، لوئيس ماي. فهرست‌نويسي و رده‌بندي. ترجمه زهير حياتي؛ زهرا ستوده. ويرايش دوم. تهران: نشر كتابدار، 1379؛ 2) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي (آي.اس.بي.دي.)"؛ 3) فتاحي، رحمت‌الله. فهرستنويسي: اصول و روش‌ها. ويرايش 3. مشهد: دانشگاه فردوسي مشهد، 1379؛ 4) فدراسيون بين‌المللي انجمن‌هاي كتابداري (ايفلا). ISBD(M). استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي براي نشريات تك‌نگاشتي. ترجمه مرتضي كوكبي. اهواز: دانشگاه شهيد چمران، كتابخانه مركزي، ]بي تا[؛ 5) لنوس، دونالد جيمز. "شكل و روش تحرير فهرست برگه‌اي بر اساس استاندارد ...". ترجمه ابوالحسن آقاربيع. كتابداري. دفتر پانزدهم (ارديبهشت 1368): 69-95؛

6) Anderson, Dorothy. "Universal Bibliographic Control". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol.37, PP. 366-401; 7) Avram, Henriette D. "Machine-Readable Cataloging (MARC): 1986". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol.43, PP. 136-160; 8) Dubey, Yogendra P. "Anglo -American Cataloguing Rules, Second Edition". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol.45, PP. 1-16; 9) IFLANET. "Family of ISBDs (as of April 2001): Publication List", 2001 [on-line]. Available: http://ifla.inist.fr/VI/ 3/nd 1/isbdlist.htm. [22 Jul. 2001]; 10) Prytherch, Ray. Harrod's Librarians' Glossary: 9000 Terms Used in Information Management, Library Science, Publishing, the Book Trades, and Archive Management. 8th ed. S.V. "ISBD"; 11) Sandberg-fox, Ann; Byrum, John D. "From ISBD (CF) to ISBD(ER): Process, Policy, and Provisions". Library Resources and Technical Services. Vol.42, No. 2 (April 1998): 89-101; 12) Sinkankas, George M. "International Cataloging and International Standard Bibliographic Description". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol.12, PP. 278-320; 13) Wynar, Bohdan S. Introduction to Cataloging and Classification. by Arlene G. Taylor. Englewood: Libraries Unlimited, 1992.

                ايرج فرجي؛ نرگس خليل‌مقدّم

[1]. International Standard Bibliographic Description(ISBD)

[2]. Universal Bibliographic Control

[3]. Bibliographic records

[4]. Statement of Principles

[5]. Anglo-American Cataloging Rules (AACR)