پيوست[1] . اين اصطلاح كه با واژه‌هايي مانند ضميمه، تكمله، مؤخره، و پي‌افزود نيز ناميده مي‌شود، به اجزاي انتهايي كتاب اطلاق مي‌گردد. اغلب كتاب‌ها از سه بخش جداگانه اما مرتبط به هم تشكيل مي‌شوند: واحدهاي پيش از متن، متن، و واحدهاي پس از متن. واحدهاي پس از متن تحت عنوان كلي پيوست از ساير قسمت‌ها متمايز مي‌شود. هرگاه اطلاعاتي براي فهم بهتر نوشته تحقيقي ضروري است ولي حضور آن در پيكره اصلي نوشته تحقيقي ايجاد گسستگي مي‌كند، مي‌توان آنها را در بخش پيوست‌ها آورد (168:2).

در كتاب‌هاي قديمي‌تر، تعليقات و خاتمه‌الطبع نيز همين معني را افاده مي‌كند (11:1-12)؛ اما لفظ پيوست و ضميمه به‌صورت مفرد يا جمع ـ پيوست‌ها، ضمايم ـ در كتاب‌هاي گوناگون، اعم از درسي و غيردرسي، تداول بيشتري دارد. مطالب پيوست، ضمن استقلال صوري، ارتباط و اتصال نزديكي با محتواي كتاب و مطالب متن دارد؛ اما ارائه جداگانه آن از طرفي به اين سبب است كه برخي مطالب گاه با ساختار كتاب متناسب نيست و تسلسل مطالب اصلي را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد و از طرف ديگر، احتمال دارد ارائه اين مطالب در متن براي عده‌اي از خوانندگان چندان ضروري و محل مراجعه نباشد، ليكن براي عده ديگري مفيد و قابل استفاده به نظر برسد. ارائه جداگانه و مستقل اين مطالب در كتاب، ضمن آنكه مطابق با معيارهاي كتاب‌آرايي است، چارچوب كار را براي نويسنده در ارائه و تدوين مطالب اصلي و فرعي و قسمت‌هاي ديگر كتاب مشخص مي‌كند و خواننده نيز بر همين اساس به مطالب اصلي و كليدي دسترسي بيشتري دارد.

پيوست، در اغلب كتاب‌ها، ضمن ارائه اطلاعات تكميلي، حاوي مطالبي است كه خواننده را براي دريافت بهتر و كامل‌تر متن راهنمايي مي‌كند. در برخي كتاب‌ها، به‌خصوص در ترجمه فارسي آثار خارجي، بخشي از متن به‌دلايل فني و مادي به پيوست يا انتهاي كتاب افزوده مي‌شود. در اين زمينه مي‌توان به انتقال تصاوير رنگي متن در بعضي از كتاب‌ها اشاره كرد كه به‌سبب هزينه زياد ليتوگرافي و چاپ در ترجمه فارسي از متن به انتهاي كتاب منتقل مي‌شود. به علاوه، در مواقعي براي تنظيم صفحات كتاب به‌طوري كه مضرب صحيحي از عدد 8 باشد و براي سهولت كار صحافي، مطالب و صفحات ديگري در انتهاي كتاب و در ادامه پيوست اضافه مي‌شود كه ارتباطي به متن و محتواي كتاب ندارد. آگهي كتاب‌هاي چاپ‌شده و زيرچاپ و معرفي تفصيلي يا اجمالي كتاب‌هاي ديگر ناشر يا مؤسسه نشر از آن جمله است. در همين زمينه بايد به صفحه عنوان و پيشگفتار كتاب به زبان لاتيني اشاره كرد كه ضمن استقلال از مطالب پيوست، چندان بي‌ارتباط با متن و محتواي كتاب نيست (48:3).

ميزان و نوع مطالب پيوست در كتاب‌هاي گوناگون اعم از درسي و غيردرسي متفاوت است. در برخي كتاب‌ها، مطالب پيوست ممكن است مشتمل بر چند صفحه باشد و در برخي ديگر بخش عمده‌اي از حجم كتاب را تشكيل دهد. تنوع مطالب پيوست از يك سو به نوع مطالب كتاب و ضرورت ارائه آن و از سوي ديگر به امكانات فني و مالي ناشر بستگي دارد.

با آنكه مطالب پيوست در كتاب‌هاي علمي و تخصصي رشته‌هاي مختلف تفاوت دارد، به‌طور كلي بخشي از مطالب زير ممكن است تحت عنوان پيوست يا ضمايم در كتاب‌ها ديده شود: واژه‌نامه؛ فهرست راهنما (نمايه، فهرست اعلام، فهرست موضوعي، و نام‌نامه)؛ جدول‌هاي آماري و نمودارها؛ پاسخ مسائل و تمرين‌ها؛ مؤخره يا پيگفتار (پسگفتار، فرجام سخن، و نتيجه)؛ استدراكات و افزايش‌هاي نهايي؛ غلطنامه (درستنامه)؛ يادداشت‌ها (پي‌نوشت‌ها)؛ و آگهي و معرفي كتاب‌هاي چاپ‌شده يا زيرچاپ (3: 44؛ 2: 168).

در بيشتر كتاب‌ها، ذيل پيوست ممكن است يك يا چند مورد از موارد پيشگفته ديده شود. به‌طور مثال، در كتاب‌هاي ديني و آثار مذهبي، از جمله قرآن مجيد، پس از متن مصحف مي‌توان فهرست‌هاي گوناگوني از جمله فهرست آيات و سور، ترتيب نزول سوره‌ها، جدول حروف وقف، و مانند آن را ملاحظه كرد. در كتاب‌هاي تاريخي، فهرست‌هاي مختلفي به‌طور جداگانه يا تركيبي ديده مي‌شود. از جمله اين فهرست‌ها مي‌توان به فهرست نام اشخاص، فهرست مكان‌هاي تاريخي و جغرافيايي، فهرست وقايع مهم، و جز آن اشاره كرد.

در كتاب‌هاي حجيم، كه در چند مجلد تنظيم و چاپ مي‌شوند، معمولاً پيوست هر جلد مستقل از جلدهاي ديگر تدوين مي‌گردد. با اين همه، گاه بعضي از مطالب پيوست، از جمله تعدادي از جدول‌هاي آماري، بنا به ضرورت و به‌سبب ارجاعات مكررِ متن به بخشي از مطالب پيوست، در جلدهاي بعدي نيز عيناً تكرار مي‌شود.

براي تفكيك صوري پيوست از مطالب متن، معمولاً نوع حروف مطالب پيوست كوچك‌تر از متن انتخاب مي‌شود.

 مآخذ: 1) اديب سلطاني، مير شمس‌الدين. راهنماي آماده ساختن كتاب. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 1365؛ 2) حري، عباس. آيين نگارش علمي. تهران: هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه، 1378؛ 3) سيد اخلاقي، محمد. "صفحه‌هاي آخر: بررسي فني ضمايم كتاب". نشر دانش. س. پانزدهم، 4 (خرداد و تير 1374): 44-49.

                محمد سيداخلاقي

[1]. Appendix