كاليماخوس[1] . او شاعر و منتقد يوناني قرن سوم پيش از ميلاد در عصر هلنيسم (يوناني مآبي) بود. شهرت وي به‌سبب اشتغالش در كتابخانه اسكندريه و اثر معروفش >پيناكس< است. >پيناكس< كتابشناسي دانش‌هاي يوناني است كه وي آن را در 120 مجلد تهيه كرد.

كاليماخوس آموزگار گمنامي بود كه سرانجام بر تارك شعر عصر طلايي دوران هلنيسم(290-240 ق.م.) درخشيد. درباره زندگي و دوران كودكي او چيز زيادي در دست نيست. هومر و كاليماخوس، به‌ترتيب، نمايندگان سنت و تجدد در يونان باستان هستند.

فرهنگ سنتي كه از عصر هومر تا ارسطو بر يونان مسلط بود، ريشه در پيشينه شفاهي يونان داشت و قبل از ظهور خط پديد آمده بود و تا آنجا كه در توان داشت در مقابل پيشروي سواد و نوشتن ايستادگي مي‌كرد، اما كاليماخوس كمتر از 20 سال پس از ارسطو، در آستانه يك عصر نوين قامت برافراشت، عصري كه كتاب آفريننده فرهنگ آن بود. بدين‌سان، فرهنگ شفاهي و فرهنگ نوشتاري يونان در دو سبك متفاوت شعري يعني اشعار هومر و كاليماخوس تجلي يافت.

هومر اشعار خود را في‌البداهه و در مقابل شنوندگان مي‌سرود. شعر وي شنيداري بود، در وزن‌هاي از پيش تعيين شده و بدون جست وجوي واژه مناسب يا تنظيم واژه‌ها در قوافي منظم؛ حال آنكه كاليماخوس شعرهاي خود را با تأمل و انتخاب دقيق واژه‌ها و تركيب درست آنها در قالب چند بيت، مي‌سرود. او در پي كمال در فن شعر بود و شعر را گوهري ظريف مي‌ديد كه بايد با وسواس تمام تراش داده شود تا جلا بگيرد و تحسين متخصصان را برانگيزد. مخاطبان شعر او جمع محدود دانش‌آموختگان و هنرشناسان خاص در اسكندريه بودند. وي قبل از پرداختن به هر مضمون درباره آن به تفحص مي‌پرداخت.

كاليماخوس طرح‌هاي كتابشناختي مبتكرانه زنودوتوس[2] را كه در سايه نقدها و تفسيرهاي بسيار، ارتقاي كيفيت يافته بودند تكميل كرد. نتيجه كار كاليماخوس، >پيناكس<، فهرست حجيمي بود كه بر اساس آثار يونان قديم تهيه شده بود؛ فهرست تمام‌نمايي كه همه آثار كهن قرن پنجم ق.م. را در برمي‌گرفت. اطلاعات مندرج در >پيناكس< فراتر از يك فهرست كتابخانه بود و براي هر نويسنده، زندگينامه‌اي كوتاه همراه با فهرستي از آثار، حتي آثار از ميان رفته او، و نيز شبهاتي كه در مورد سنديت واعتبار كتاب وجود داشت، جمع‌آوري شده بود. اين فهرست ظاهرآ بر اساس مقوله‌هاي وسيعي مانند اشعار حماسي، فن بيان، و تاريخ تنظيم شده بود. >پيناكس <نه تنها يك فهرست كتابخانه، كه سياهه‌اي انتقادي از ادبيات يونان و نخستين تاريخ علمي ادبيات بود كه همه پيشينه‌هاي ادبي يونان را، به صورتي كه در آن دوران وجود داشت، در برمي‌گرفت.

علي‌رغم وجود فنون فهرستنويسي شرقي، كاليماخوس براي كار عظيم خود از هيچ الگويي استفاده نكرد، زيرا اهداف كتابشناختي او در واقع رنگ غربي داشت. او مي‌خواست انديشه‌هاي مستقر در ادبيات يونان را در اختيار دانش‌پژوهان قرار دهد. از سوي ديگر، شرق كه از كتاب تلقي يك كالا را داشت، نظام‌هاي پيچيده‌اي براي فهرستنويسي ابداع كرده بود كه هدف آن حفظ نشانه كتاب‌ها براي دستيابي بود، و به‌جاي تمركز بر دانش‌پژوهي، بر نكات توصيفي و فهرست‌هاي موازي تأكيد داشت كه تنها نيازهاي عملي آرشيوها، كتابخانه‌ها و مدارس واقع در معابد را برآورده مي‌كرد. اين‌گونه تعارض در اهداف موجب دودلي و ترديد دائمي در تهيه كتابشناسي شده است. آيا كتابشناسان ابتدا بايد به هيئت فيزيكي كتاب توجه داشته باشند يا به جوهر متافيزيكي آنكه به‌صورت تركيب مفاهيم جلوه مي‌كند؟ آيا بايد همان شيوه  فهرستنويسي كهن را كه به سازماندهي اشياء مي‌پرداخت، ادامه دهند يا شيوه‌هاي نويني براي نظم بخشيدن به انديشه‌ها ابداع كنند؟ >پيناكس<، تأليف كاليماخوس، تجربه‌اي بود كه بي‌ثمر ماند، زيرا تأثير آن بر كتابخانه‌ها، فراتر از مقطع روم شرقي، قابل پي‌گيري نيست. با اين‌حال >پيناكس< براي كتابشناسان غربي مسئله مهم كتاب‌پژوهي را در مقابل كتابشناسي مطرح مي‌كند. چيزي كه مي‌تواند دست‌كم تا حدي نشان دهد كه چرا مشكلات سازماندهي و كنترل كتابشناختي هنوز لاينحل مانده است.

مآخذ:

1) Mckay, k. J. The poet at play: Kallimachos, the bath of pallas, 1962; 2) Wright, curtis. The Oral Antecedents of Greek Librarianship, 1978.

                اچ. كورتيس رايت[3] (WELIS)

        ترجمه با اندكي افزايش نجلا حريري

 [1]. Callimachus

[2]. Zenodotus

[3]. H. Curtis Wright