كتابخانه بودليان[1] . كتابخانه بودليان كتابخانه اصلي پژوهشي دانشگاه آكسفورد و از قديمي‌ترين و مهم‌ترين كتابخانه‌هاي انگلستان است. نام اين كتابخانه از سر توماس بودلي (1545-1613) سياستمدار و دانشور انگليسي گرفته شده است. وي در فاصله سال‌هاي 1597-1602 پس از بازنشسته شدن و كناره‌گيري از سياست، كتابخانه كهنه دانشگاه را كه به مدت 50 سال منهدم و متروك بود، احيا كرد و بخشي از بودجه بناي تازه آن را هم خود تامين كرد و شخصي به‌نام توماس جيمز را به‌عنوان نخستين كتابدار آن برگماشت. مكاتبات ميان بادلي و جيمز از جالب‌ترين و آگاه‌كننده‌ترين مدارك در باب كتابداري در سده‌هاي گذشته است (3: ج 2، ص 649). ثمره كار جيمز به‌عنوان كتابدار دو فهرست است كه اولي را وي در سال 1605 از روي رف‌برگه‌ها تهيه كرده بود، و ديگري نيز فهرست كتابي است كه در 1620 منتشر كرد. اين دو فهرست نخستين فهرست‌ها از نوع خود در انگلستان هستند و ديگران نيز از آنها تقليد كردند. فهرست‌هاي موضوعي كه وي تهيه كرد هنوز بر روي برگه باقي مانده است.

ويژگي برجسته كتابخانه بودليان غناي كم‌نظير مجموعه‌هاي آن در موضوع علوم انساني است. علاوه بر مجموعه اصلي، 9 مجموعه ديگر در آكسفورد شامل كتابخانه ژاپني بودليان، كتابخانه حقوق بودليان، كتابخانه هوك، كتابخانه موسسه هند، كتابخانه مؤسسه شرق‌شناسي، كتابخانه فلسفه، كتابخانه علوم رادكليف، كتابخانه مشترك‌المنافع و مؤسسه افريقايي رودس هاوس[2] ، و كتابخانه ور هارمسورث[3] وجود دارند. اين كتابخانه‌ها 9 ميليون مدرك و ماده كتابخانه‌اي دارند كه 176 كيلومتر قفسه را اشغال كرده‌اند. همچنين اين كتابخانه‌ها گنجايش 2500 مراجعه‌كننده را دارند (2).

نخستين مجموعه‌هاي بودليان تنها توسط سربودلي و دوستانش تأمين نشد، براي مثال قراردادي كه در سال 1610 ميان كمپاني انتشاراتي استيشنرز[4]  و كتابخانه بسته شد، يك نسخه از انتشارات اين ناشر را روانه كتابخانه كرد. بدين ترتيب كتابخانه بودليان صدوپنجاه سال پيش از تأسيس كتابخانه موزه بريتانيا عملا كتابخانه‌اي واسپاري شده بود. اين قرارداد را در ايجاد نظام واسپاري در انگلستان مؤثر مي‌دانند. بدين‌ترتيب كتابخانه بودليان به خانه منحصر به‌فرد انتشارات سده‌هاي هفدهم و هجدهم انگلستان تبديل شد (3: ج 2، ص 649). در طول سده هفدهم نسخه‌هاي خطي به زبان يوناني و قرون وسطايي كه به كتابخانه رسيد موجب رواج مطالعات يونان‌شناسي، و انگليس‌شناسي در دانشگاه آكسفورد شد. خريد مجموعه ويرايش‌هاي نخستين آثار كلاسيك در سال 1789-1790 از يك حراج بزرگ، بنيان مجموعه غني كتاب‌هاي اينكونابولاي بودليان را نهاد. كتابخانه هزينه لازم براي خريد اين كتاب‌ها را با تلاش بسيار تأمين كرد. در 1834 رئيس سابق موزه بريتانيا 13000 جلد كتاب چاپي نفيس را به بودليان هديه كرد كه بزرگ‌ترين مجموعه كتابي بود كه اين كتابخانه يكجا دريافت كرده بود.

مجموعه كتابخانه بودليان، به موازات گسترش علاقه به خاورشناسي در قرن هفدهم از اين لحاظ نيز توسعه يافته است و مجموعه آن از لحاظ در برداشتن آثار چاپي خاورشناسان انگليسي و اروپايي، از جمله ايران‌شناسان و اسلام‌شناسان، در جهان كم‌نظير است. مجموعه نسخه‌هاي خطي فارسي آن، كه از دهه 1630 به بعد به كمك گروهي از دانشمندان برجسته دانشگاه آكسفورد گسترش يافت، بودليان را به يكي از مجموعه‌هاي بزرگ فرهنگ، زبان، تاريخ و ادبيات ايراني مبدل كرد.

هرمان اته در سال 1889 فهرست نسخ خطي فارسي كتابخانه بودليان را بدون نمايه تهيه كرد و اكنون نسخ خطي فارسي اين كتابخانه به 2530 نسخه يعني كمي بيش از نسخ خطي عربي مي‌رسد. در حدود هفت هزار كتاب چاپي فارسي نيز در بودليان نگهداري مي‌شود (1: ج 4، ص 508-509).

ساختمان. مشكل فضا براي جا دادن كتاب‌ها از همان آغاز در كتابخانه بودليان مطرح بود. در همان بيست سال نخست تأسيس كتابخانه، به آن بخشي افزوده شد. نقشه افزوده بعدي در 1629 در انداخته شد تا براي ذخيره نسخه‌هاي خطي از آن استفاده شود.

مجموعه‌هاي به نسبت كلان و ارزشمندي كه در طول سده هفدهم و به‌ويژه ميانه سده هجدهم به كتابخانه بودليان اهدا شد، بنا و كاركنان معدود آن را به سختي زير فشار قرار داد و در ميانه سده نوزدهم نياز مبرم به فضا براي استفاده‌كنندگان و بناي بسيار زيبا و ارزشمند و تاريخي رادكليف واقع در صحن دانشگاه كه شاهكار معماري قرن گذشته بود به كتابخانه داده شد. از اين به بعد تا دهه 1920 تغيير و بهبود محسوسي در فضاي كتابخانه به‌وجود نيامد. در دهه مذكور، بودليان كتابخانه‌هاي علوم رادكليف، كتابخانه مؤسسه هندشناسي، و كتابخانه ساختمان رودس را نيز جذب و در خود ادغام كرد و سيستم كتابخانه‌اي واحدي را ايجاد كرد كه در عين حال استفاده جداگانه از اين مجموعه‌ها را نيز ممكن مي‌ساخت.

رشد سريع مجموعه كتابخانه واسپاري و مشكل جا دادن آن در وسط صحن دانشگاه آكسفورد، در نهايت منجر به ساخته شدن بناي جديد كتابخانه بودليان در 1939 در شمال ساختمان قديمي شد كه با كمك مالي عظيم بنياد راكفلر صورت گرفت. از آن زمان به بعد تنها ساختمان جديدي كه به بودليان افزوده شده، ساختمان كتابخانه حقوق در 1946 بوده است.

 

مآخذ: 1) "بودليان". دانشنامه جهان اسلام. ج 4، ص 508-509؛ 

2) International Civil Organization. "Convention on International Civil aviation". 1983". [On-line]. Available: http://www.bodley.ox.ac.uk/bodhome.htm [20Nov.2005]; 3) Philip, I. G. Bodleian Library". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol.2, PP.647-652. 

                قاسم شمس‌اللهي

۱]. Bodleian Library   [2]. Rhodes House    [3]. Vere Harmsworth Library    [4]. Stationers