كتابخانه‌هاي تخصصي. سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه‌هاي تخصصي. در متون، تعبيرهاي گوناگوني براي كتابخانه تخصصي به چشم مي‌خورد، مانند كتابخانه اختصاصي، كتابخانه پژوهشي، مركز اطلاعات، كتابخانه تخصصي تحقيقاتي، و مركز خدمات اطلاع‌رساني. عبارت كتابخانه تخصصي بر مفهوم عملي و كاركرد اين نوع كتابخانه تأكيد دارد. استانداردهاي كتابخانه‌هاي تخصصي ايران، كتابخانه تخصصي را "كتابخانه‌اي براي سازمان‌هاي تحقيقاتي با هدف رفع نيازهاي ويژه آن سازمان" تعريف كرده است. اين اصطلاح مراكز خدمات اطلاع‌رساني را نيز دربرمي‌گيرد و كتابخانه‌هاي تحقيقاتي كه با مجموعه‌هاي تخصصي خود، خدمات اطلاعاتي ويژه‌اي را به گروهي از كاربران و پژوهشگران ارائه مي‌دهند نيز كتابخانه تخصصي محسوب مي‌شوند (2: 1). همچنين كتابخانه تخصصي كتابخانه‌اي است كه: 1) مجموعه آن از نظر موضوع ماهيت تخصصي دارد، 2) به گروهي متخصص خدمات ارائه مي‌كند، 3) نيروي انساني شاغل در اين كتابخانه در يك رشته موضوعي تخصص دارند، و 4) خدمات اختصاصي و ويژه‌اي ارائه مي‌دهد (3: ج 17، ص 349). از آنجا كه كتابخانه تخصصي بيشتر به پژوهش خدمت مي‌كند تا به آموزش، آن را كتابخانه پژوهشي[8] يا مركز اطلاعات[9] نيز خوانده‌اند (1: 187). اين نوع كتابخانه، بر تحقيق و كسب اطلاع و آموزش اختصاص دارد و براي تفريح و تفنن كاركنان سازمان ايجاد نشده است.
تاريخچه. به‌عنوان نخستين كتابخانه‌هاي تخصصي جهان مي‌توان كتابخانه تخصصي دارويي پاريس (تأسيس 1570) و كتابخانه پزشكي كالج مارشال در شهر آبردين اسكاتلند (1593) را نام برد (3: ج 17، ص 349).
تحولات علمي و فني شگرف قرن‌هاي هجدهم و نوزدهم در افزايش دانش صنعتي و علمي تأثير بسزايي داشت. توليد و تكثير منابع چاپي موجب افزايش حجم اطلاعات شد و به‌دنبال آن ضرورت سازماندهي و كنترل مطلوب اطلاعات، به‌ويژه در حوزه صنعت و تجارت مطرح شد. از اين‌رو، پس از جنگ جهاني اول و در فاصله سال‌هاي 1914 تا 1920، كتابخانه‌هاي تخصصي گسترش يافتند. قبل از 1914 عبارت كتابخانه تخصصي براي مجموعه‌اي در رشته‌اي خاص و محدود به‌كار مي‌رفت كه توسط يك سازمان، انجمن، شخص، يا دانشكده حمايت مي‌شد. بعد از جنگ اين مفهوم گسترش يافت و به‌مجموعه جامع منابع غيركتابي به زبان‌هاي مختلف، به‌همراه طبقه‌بندي اختصاصي و نمايه‌سازي اطلاق شد. اين پيشرفت نتيجه پيدايش سازمان‌هاي جديد دولتي، بازرگاني، و صنفي بود.
نخستين مقاله درباره كتابخانه‌هاي تخصصي در كنفرانس كتابداري بريتانيا در 1877 ارائه شد و نويسنده آن كتابخانه تخصصي را پديده قرن نوزدهم دانست (9: ج 15، ص 465).
در اوايل دهه 1900، جان كاتن دانا، كتابدار كتابخانه عمومي نيوآرك[10] در ايالت نيوجرسي امريكا، با اين اعتقاد كه براي جوابگويي به نيازهاي بخش صنعت و تجارت مجموعه‌هاي تخصصي موردنياز است، انجمن كتابخانه‌هاي تخصصي (اس.ال.اِي.)[11] را تأسيس كرد. بعدها در 1924، در بريتانيا نيز انجمني مشابه آن با نام "انجمن كتابخانه‌هاي تخصصي و مراكز اطلاع‌رساني" ايجاد شد كه امروزه با نام رسمي اسليب شناخته مي‌شود. در ابتدا، اكثر كتابخانه‌هاي تخصصي در حوزه صنعت و تجارت فعاليت مي‌كردند، ولي بعد از جنگ جهاني دوم، در حوزه علوم و فنون نيز كتابخانه‌هايي تأسيس شد (3: ج 17، ص 349). و از جنگ جهاني دوم تاكنون شمار آنها تقريبآ هر پانزده سال دو برابر و نيم شده است. تشكيل سازمان‌هاي اقتصادي گوناگون، گسترش علوم و فنون، و فناوري جديد تأثير مهمي در رشد و توسعه كتابخانه‌هاي تخصصي داشته‌اند. در جريان جنگ جهاني دوم نياز واقعي به نقشه و كتابخانه‌هاي مربوط به حمل و نقل مطرح شد؛ كشف پني‌سيلين و داروهاي اعجاب‌انگيز در آن دوران، تأسيس كتابخانه‌هاي دارويي را به‌عنوان يك نياز فوري مطرح كرد؛ و رشد ايستگاه‌هاي راديويي خصوصي در دهه 1930، راه را به سوي كتابخانه‌هاي ارتباطات الكترونيكي باز كرد و به مهندسي برق نيز توجه خاصي شد(8: ج 28، ص 396).
شرط بقا و استمرار و پويايي كتابخانه‌هاي تخصصي فراهم‌آوري اطلاعات دقيق، جامع، سريع، و ارائه خدمات به‌گونه‌اي است كه اعضاي سازمان، قادر به پيگيري پيشرفت‌هاي چشمگير در زمينه موردنظر خود باشند و حتي از طريق مجموعه‌سازي سنجيده و متناسب موجب الهام و ايجاد انگيزه پژوهشي در استفاده‌كنندگان شود. تدوين و تهيه استانداردهاي كتابخانه‌هاي تخصصي ايران (كتابخانه ايران، 1381) كوششي است براي تعيين و تعريف يك رشته شرايط و ضوابط كه به ارتقاي سطح كمي و كيفي خدمات كتابخانه‌ها و واحدهاي اطلاع‌رساني تخصصي در ايران انجاميد. اين استانداردها، بر پايه واقعيت‌هاي موجود و امكانات كتابخانه‌هاي تخصصي ايران و با استفاده از استانداردهاي بين‌المللي تهيه شده تا مورد استفاده كتابداران، قانون‌گذاران، سياست‌گذاران، مديران و برنامه‌ريزان سازمان‌هاي تخصصي تحقيقاتي ايران قرار گيرد.
انجمن كتابخانه‌هاي تخصصي. اين انجمن بين‌المللي كه دفتر مركزي آن در واشينگتن پايتخت ايالات متحده امريكا قرار دارد، اكنون حدود 15000 عضو در 60 كشور جهان دارد. اين انجمن به‌طور رسمي در دوم جولاي 1909 تأسيس شد و بنيان‌گذار آن جان كاتن دانا، كتابدار اهل نيوجرسي، بود كه نخستين بار عبارت "كتابخانه تخصصي" را در مقاله‌اي در همايش انجمن كتابداران امريكا در 1909 معرفي كرد. در پنجم نوامبر 1910، نخستين گردهمايي انجمن كتابخانه‌هاي تخصصي رسمآ در شهر نيويورك برپا شد. انتشار مستمر اخبار انجمن نيز از همين سال آغاز شد و نخستين نشريه رسمي انجمن >كتابخانه‌هاي تخصصي<[12] ، در هشت صفحه در ژانويه 1910 چاپ شد. در 1916، آرمان و رسالت اصلي انجمن توسط
جان لپ، ويراستار نشريه انجمن، "به‌كارگيري دانش در عمل"[13] اعلام شد. اين نشريه به‌صورت ماهانه از 1910-1980 انتشار مي‌يافت و پس از آن، به‌صورت فصلي منتشر شد. از 1980، خبرنامه >متخصص< هرماه، اخبار انجمن و اعضا و فعاليت‌هاي آنها را منعكس مي‌كرد كه به‌تدريج، تعداد صفحه‌هاي آن از چهار به هشت صفحه در 1989 افزايش يافت. راهنماي اعضاي اين انجمن نيز نخستين بار در 1981 چاپ و منتشر شد. در ژانويه 1997، چاپ و انتشار هر دو نشريه فوق‌الذكر، متوقف شد و نشريه جديد >چشم‌انداز اطلاعات<[14] در 48 صفحه منتشر شد. اين انجمن مجموعه اطلاعات، فعاليت‌ها، خدمات، و انتشارات انجمن را در وب سايتي با نشاني: www.sla.orgارائه مي‌دهد (4: 119-123).
انتشارات. برخي كتابخانه‌هاي تخصصي، نشرياتي منتشر مي‌كنند مانند:1. >نشريه بين‌المللي كتابخانه‌هاي تخصصي (اينسپل)<[15] . اين نشريه تخصصي عمدتآ به نشر و توزيع مقاله‌هاي ارائه شده توسط اعضاي گروه كتابخانه‌هاي تخصصي ايفلا مي‌پردازد. اين گروه مسئول هماهنگي آثار كاملا مرتبط با انواع گوناگون كتابخانه است و فعاليت‌هاي مربوط به كتابخانه در كميته‌هاي مختلفي مانند كتابخانه‌هاي هنر، كتابخانه‌هاي علوم پزشكي و زيست‌شناسي، كتابخانه‌هاي جغرافيا و نقشه[16]، كتابخانه‌هاي دولتي، كتابخانه‌هاي علوم و فناوري، و كتابخانه‌هاي علوم اجتماعي ارائه مي‌كنند.
دوره انتشار اينسپل فصلي است و به‌صورت چاپي و الكترونيكي در دسترس است. دفتر نشريه در شهر برلين (آلمان) واقع است (6) و نشاني اينترنتي و پست الكترونيكي آن چنين است:
URL: http://www.ifla.org/vll/d2/inspel/index.html
Email: inspel@fh-potsdam.de
2. >نشريه كتابخانه‌ها و اطلاعات بهداشتي<[17] .اين نشريه با عنوان قبلي >مروري بر كتابخانه‌هاي بهداشتي<، نشريه رسمي گروه كتابخانه‌هايبهداشتي است كه زيرنظر مؤسسه كارشناسان خبره كتابداري و اطلاع‌رساني، توسط مؤسسه انتشارات بلك‌ول منتشر مي‌شود. دوره انتشار آن، فصلي است.
هدف از انتشار نشريه، ايجاد محيطي براي بحث و تبادل‌نظر ميان پژوهشگران و دانشجويان و متخصصان اطلاع‌رساني و كتابداري، ارتباطات راه دور، رايانه، و پزشكان است. اين نشريه در زمينه‌هاي مختلفي چون اطلاعات باليني، خدمات بهداشتي، و خط‌مشي‌هاي مربوط به كتابداري و اطلاع‌رساني پزشكي (مانند خدمات كتابخانه‌هاي بهداشتي، پژوهشي و دانشگاهي؛ سياست‌ها و راهبردهاي بهداشتي ملي و محلي براي گروه‌هاي خاص مانند معلولان، بيماران بستري و زمين‌گير؛ و نيز گروه‌هاي قومي و نژادي؛ و اطلاعات بهداشتي براي عموم) اطلاعات مي‌دهد. اين نشريه به‌صورت چاپي و الكترونيكي در دسترس است (5) و نشاني آن چنين است:
www.blackwellpublishing.com/journal.asp?ref=1471-1834&site=1
3. >نشريه كتابخانه قضايي<. نشريه رسمي انجمن كتابخانه‌هاي قضايي امريكا از 1908 تا به‌حال منتشر مي‌شود و دوره انتشار آن فصلي است. پوشش موضوعي آن درباره كتابداري و جنبه‌هاي حقوقي و قانوني آن است. اين نشريه علاوه بر چاپ مقاله‌هاي علمي و پژوهشي، خلاصه مقاله‌هاي همايش‌هاي سالانه انجمن و كميته‌هاي تخصصي و نمايندگان آن را نيز چاپ و منتشر مي‌كند. اين نشريه از طريق پايگاه‌هاي مختلف اطلاعاتي مانند لكسيس ـ نكسيس[18] ، وست‌لا[19] ، و هاين آن لاين[20] نيز در دسترس است و برخي شماره‌هاي آن به شكل پي. دي.اف. از طريق نشاني اينترنتي زير قابل
بازيابي است:www.aallnet.org/products/pub-journal.asp
براي مشاهده مقاله‌هاي اين نشريه از طريق وب، به نرم‌افزار آكروبات ريدر ويرايش 3 به بعد نياز است (7).
مآخذ: 1) ابرامي، هوشنگ. شناختي از دانش‌شناسي (علوم كتابداري و اطلاع‌رساني). ويرايش 2. به كوشش رحمت‌الله فتاحي. تهران: كتابدار، 1379؛ 2) تعاوني، شيرين (خالقي). استانداردهاي كتابخانه‌هاي تخصصي ايران. با همكاري پوري سلطاني، مهرانگيز حريري، و جعفر مهراد. كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1380؛
3) Brodman, Estelle. "Special Libraries". Encyclopedia Americana. Vol. 17, PP.349-351; 4) Frederick, Casey R. "The Special Libraries Association (SLA): Putting Knowledge to Work". INSPEL.Vol.31,No.3(1997):119-123; 5) "Health Information & Libraries Journal". [On-line]. Available: http://www.blackwellpublishing. com/journal.asp? ref= 1971-1834&site = 1. [12 Dec. 2003]; 6) "INSPEL: International Journal of Special Libraries". [On-line]. Available: http:// www.ifla.org/vll/d2/inspel/index.html.[12Dec. 2003]; 7) "Law Library Journal".[On-line]. Availabie: http:// www.aallnet.org/Products/pub-journal.asp.[12Nov. 2003]; 8) "Special Libraries and the Special Libraries Association". Encyclopedia of Library & Information Sciences. Vol. 28, PP. 386-397; 9) Murphy, Marcy; Johns, Claude J. "Library regulations: special libraries, background". Encyclopedia of Library & Information Sciences. Vol.15, PP. 397-492.
پروانه مديراماني
[1]. Knowledge-based Information (KBI)
[2]. Medical Library Association (MLA)
[3]. Joint Commision on Accrediation of Health Care Organizations (JCAHO)
[4]. Clinical Librarian
[5]. Literature Attached to Chart (LATCH)
[6]. Table of Contents Services (TACOS)
[7]. Self Management
[8]. Research Library
[9]. Information Center
[10]. Newark
[11]. Special libraries Association (SLA)
[12]. Special Libraries
[13]. Put Knowledge to Work
[14]. Information Outlook
[15]. International Journal of Special Libraries (INSPEL)
[16]. Geography and Map Libraries
[17]. Health Information & Libraries Journal
[18]. Lexis-Nexis
[19]. Westlaw
[20]. Hein-On-Line
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی