راهنما[1] . اين لفظ در اصطلاح به متني اطلاق مي‌شود كه شخص را از امور معيني آگاه كند (6:ذيل واژه). انسان، سازمان‌ها، و خدمات موجود در جامعه موضوع راهنماها را تشكيل مي‌دهند. راهنماها در بخش مرجع كتابخانه‌ها قسمت مهمّي از پرسش‌هاي مراجعان را پاسخ مي‌دهند و معمولاً به طور رايگان يا با قيمتي مناسب در اختيار قرار مي‌گيرند، اما به دليل اهميت اطلاعات اين گونه متون، ارزش آنها را در مجموعه مرجع نمي‌توان با قطع و اندازه و قيمت ارزيابي كرد.

راهنماها در برگيرنده نشاني افراد و سازمان‌ها و حاوي اطلاعات مختصري درباره سال تأسيس، اهداف، فعاليت‌ها، آيين‌نامه‌ها و تعداد اعضاي سازمان‌ها هستند و يكي از صفات مشخصه آنها به ويژه راهنماهاي تلفن و راهنماهاي تجاري، تأكيد بر آگهي و تبليغات است (191:7). اطلاعات راهنماها معمولاً به ترتيب الفبايي يا رده‌اي تنظيم مي‌گردد (4: ذيل "راهنما"؛ 9: 128؛ 190:10).

بيشتر راهنماها به حوزه‌اي خاص محدود مي‌شوند (293:5)؛ كمتر به ذكر نكات تاريخي مي‌پردازند؛ عمدتاً جنبه عملي دارند (46:2)؛ و در صدد پاسخ‌گويي به پرسش‌هايي از قبيل شماره تلفن و نشاني افراد يا شركت‌ها؛ نام كامل افراد، شركت‌ها، يا سازمان‌ها؛ توليدات يا خدمات كارخانه‌ها يا مؤسسات؛ شرح حال مختصر و روزآمدي از افراد؛ و اطلاعات جاري و تاريخي درباره مؤسسات يا شركت‌ها بر مي‌آيند (191:7-192؛ 246:8؛ 8:1).

ساير كاربردهاي راهنماها عبارتند از: 1) منبع اطلاعات محدود اما روزآمد سرگذشتنامه‌اي؛ 2) سرچشمه داده‌هاي تاريخي و جاري نهادها، سازمان‌ها، و گروه‌هاي مختلف؛ 3) مأخذ گزينش سياهه‌هايي درباب فعاليت‌هاي تجاري و خدماتي؛ 4) مرجع مورد استفاده نمونه‌برداري‌هاي تصادفي در پژوهش‌هاي اجمالي و تجاري؛ 5) منبع پژوهش‌هاي تاريخ محلي؛ 6) سرچشمه اطلاعاتي مفيد درباب افراد ناشناخته و نه چندان نامور؛ 7) مأخذ وارسي درستي نام و نشاني‌ها، عنوان گروه‌ها، نام فرآورده‌ها، و جز آن (8:1-9).

راهنماها ممكن است در مقياس محلي، ملي، و بين‌المللي تهيه شوند؛ مانند راهنماي تلفن تهران، راهنماي مجله‌هاي ايران، و راهنماي بين‌المللي نشريات ادواري اولريخ[2]  (294:5؛ 192:7؛ 229:9؛ 190:10). اين نوع متون معمولاً به ترتيب الفبايي، موضوعي، يا جغرافيايي تنظيم مي‌شوند، با اين همه، اطلاعات جوينده در مورد شيوه استفاده از هر راهنما سبب سرعت و سهولت بيشتر در دستيابي به اطلاعات مندرج در آن مي‌شود (192:7).

انواع راهنماها. راهنماها را به اعتبار نوع اطلاعات مندرج در آنها به پنج گروه عمده تقسيم مي‌كنند:

1. راهنماهاي حرفه‌اي. بيشتر بر نام و نشان صاحبان حِرَف، متخصصان، اعضاي انجمن‌ها و اتحاديه‌ها تكيه دارد. گاه ممكن است مطالبي وراي آوردن نام و نشان‌ها به دست دهد و اطلاعات سرگذشتنامه‌اي مختصري از افراد فراهم سازد، به‌طور مثال، از ميزان تحصيلات، صلاحيت‌هاي حرفه‌اي، منصب‌ها و مشاغل افراد، آثار و نوشته‌ها، انواع فعاليت‌ها، عوامل كسب شهرت كارشناسان، و نظاير آنها ياد شود. اين گونه راهنماها برقراري تماس و ارتباط ميان متخصصان يك رشته را آسان مي‌سازد و خبرگان هر رشته را به سازمان‌ها و افرادي كه ممكن است به آنان نياز داشته باشند مي‌شناساند. از جمله اين منابع مي‌توان از راهنماي متخصصان شيمي و صنايع وابسته در ايران، راهنماي دانش‌آموختگان كتابداري ايران و راهنماي پزشكي نام برد (1: 9-10؛ 192:7-193).

2. راهنماهاي جغرافيايي يا محلي. اين گونه منابع، اطلاعاتي درباره يك شهر، يك نقطه خاص كه داراي جاذبه‌هاي گردشگري است يا بخشي از اطلاعات مورد نياز عموم را در بردارد، ارائه مي‌دهد؛ مانند شماره تلفن افراد، يا سازمان‌ها، ديدني‌ها، مهمانخانه‌ها، سينماها، شركت‌هاي مسافربري، مراكز تفريحي، و جز آن را معرفي مي‌كند. اين گونه منابع بيشتر به كار كساني مي‌آيد كه مايلند در فرصت كوتاهي اطلاعات مختصري درباره فرد، محل، يا ناحيه‌اي مشخص به دست آورند. راهنماي شهر تهران در زمره اين نوع راهنماهاست. (76:2-77؛ 46:3؛ 247:8).

3. راهنماهاي دولتي. برخي كشورها راهنماهايي دولتي منتشر مي‌كنند كه شامل اطلاعاتي درباب سازمان‌ها، مقام‌ها، و خدمات ارگان‌هاي لشكري و كشوري در سطوح مركزي، ايالتي و شهري است. راهنماهاي كارگزاران و كارگزارهاي بين‌المللي نيز در اين مقوله جاي مي‌گيرد و گاهي اطلاعاتي از قبيل مشخصات و نشاني شعبه‌هاي سازمان‌ها، پست‌هاي سازماني، نام و نشاني افراد مصدر امور مشاوران و نام اعضاي كميته‌هاي مختلف هم در آنها به چشم مي‌خورد. راهنماي شوراهاي عالي كشور و راهنماي سازمان ملل متحد در زمره اين نوع راهنماهاست (9:1).

4. راهنماهاي سازماني. اين گونه منابع سازمان‌هايي از جمله انجمن‌هاي علمي، مؤسسه‌هاي تحقيقاتي، مؤسسات آموزش عالي، و جز آن را دربرمي‌گيرند و اطلاعاتي درباره هر سازمان يا مؤسسه، فعاليت‌هاي آن، و خدماتي كه به عموم عرضه مي‌كند و نيز اطلاعاتي درباره تاريخچه، هدف، مسئوليت‌ها و وظايف آن سازمان را در بردارد. راهنماي دانشگاه‌ها، مدارس عالي، موزه‌ها و كتابخانه‌هاي بزرگ نمونه‌هايي از اين نوع هستند (76:2؛ 193:7؛ 247:8).

5. راهنماهاي تجاري. اين نوع راهنماها حاوي يك سلسله اطلاعات اقتصادي، مقررات بازرگاني داخلي و خارجي يك كشور، قوانين گمرگي، و عوارض گوناگون واردات و صادرات است و گاه نام مؤسسات اقتصادي بزرگ، آمار و ارقام و نمودارهايي از فعاليت‌هاي بازرگاني و اطلاعاتي درباره بانك‌ها و مسائل ارزي مربوط به تجارت را نيز در بردارد و بيشتر مورد استفاده بازرگانان و صاحبان صنايع قرار مي‌گيرد (76:2). ماهيت اطلاعات اين نوع راهنماها توصيفي، تاريخي، يا تحليلي است و معمولاً از دو بخش الفبايي و رده‌اي تشكيل مي‌شود. راهنماي روزنامه‌هاي ايران و فهرست نام و نشاني كارخانه‌هاي ايران نمونه‌هايي از اين نوع هستند (193:7).

در ارزيابي راهنماها به موارد زير بايد توجه داشت: 1) اطمينان از صحت اطلاعات تا سبب گمراهي و سرگرداني جوينده نشود؛ 2) وجود نمايه‌هايي از قبيل نمايه موضوعي و نمايه الفبايي نام اشخاص و سازمان‌ها به منظور هدايت جويندگان به اطلاعات متن؛ و 3) تجديد نظر و روزآمد كردن اطلاعات در فواصل زماني معيّن (192:7-194)؛ 4) نحوه گزينش افراد، سازمان‌ها، مراكز تجاري و صنعتي، آموزشي و پژوهشي، انجمن‌ها و جز آنها؛ 5) اعتبار منابع كسب اطلاع و مراجع گردآوري اطلاعات؛ و 6) به كارگيري ارجاعات و نشانه‌هاي اختصاري و تصاوير مناسب (10:1-11).

 مآخذ: 1) آزاد، اسدالله. "راهنماها". پيام كتابخانه، دوره دوم، 4 (زمستان 1371): 6-11؛ 2) انوار، پروين (استعلامي). مأخذشناسي و استفاده از كتابخانه. ويرايش 4. تهران: زوار، 1375؛ 3) حري، عباس. مراجع و بهره‌گيري از آن‌ها. تهران: مركز اسناد فرهنگي آسيا، 1356؛ 4) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. اصطلاحنامه كتابداري. ذيل "دستنامه"؛ 5) مرادي، نورالله. مرجع‌شناسي: شناخت خدمات و كتاب‌هاي مرجع. تهران: فرهنگ معاصر، 1374؛ 6) معين، محمد. فرهنگ فارسي. ج 2، ذيل "راهنما"؛ 7) مهراد، جعفر. مقدمه‌اي بر خدمات مرجع عمومي. شيراز: دانشگاه شيراز، مركز نشر، 1371.

8) Katz, William A. Introduction to Reference Work. Vol.1: Basic Information Sources. New York: McGraw Hill Book Company, 1987; 9) Kumar, Krishan. Reference Service. 5th ed.Delhi: Vikas Publishing House PVT LTD, 1998; 10) "Reference Books". Encyclopedia of Library and Information Sciences. Vol. 25, PP. 178-179.

          ميترا صميعي

[1]. Directory

[2]. Ulrich