دايره‌المعارف‌هاي تركي. تا اواخر قرن 13 ق./ 19 م.، نويسندگان ترك از ميانكتاب‌هاي دايره‌المعارفي تنها داراي تذكره و طبقات بودند. نخستين اثر نزديك به محتواي دايره‌المعارف‌هاي امروزي، اثري از علي سُعاوي با عنوان قاموس‌العلوم و المعارف است كه از اول ربيع‌الثاني 1287 ق. به‌صورت جزوه‌هاي شانزده صفحه‌اي ضميمه مجله علوم، در پاريس انتشار مي‌يافت. پنج شماره از اين جزوه‌ها چاپ شده بود كه آلماني‌ها پاريس را محاصره كردند و، در نتيجه، كار اين دايره‌المعارف ناتمام ماند.

لغت تاريخيه و جغرافيه، اثر ياغْلِقْچي‌زاده و احمد رفعت، به‌عنوان نخستين دايره‌المعارف تركي كه تأليف آن به پايان رسيده، اهميت ويژه‌اي دارد. در اين اثر هفت جلدي، گذشته از اصطلاحات تاريخي و جغرافيايي، به شرح اختراعات و انواع ماشين‌ها، و نيز علوم تجربي چون فيزيك، شيمي، و گياه‌شناسي پرداخته شده است.

در 1305 ق.، احمد ناظم و محمد رشدي، هر دو از نظاميان ترك، به‌صورت مقدمه‌اي بر دايره‌المعارفي چهل ـ پنجاه جلدي، با عنوان محيط كبير، جزوه‌اي دوازده صفحه‌اي، با نام قطره منتشر كردند كه در آن از اثري كه مي‌خواستند منتشر كنند سخن گفته بودند، كه البته كارشان از اين حد فراتر نرفت.

در همان سال (1305-1306 ق.)، شمس‌الدين سامي، نويسنده و زبان‌شناس معروف ترك، انتشار دايره‌المعارف تاريخي ـ جغرافيايي خود، يعني قاموس‌الاعلام، را شروع كرد و در مدت يازده سال، در شش جلد به پايان برد. دو سال پس از انتشار قاموس‌الاعلام، محمد ثريا نشر سجلّ عثماني را آغاز كرد. اين اثر، حاوي شرح حال حدود بيست هزار تن از مشاهير است كه در عهد عثماني مي‌زيسته‌اند. جلد دوم و سوم آن در 1312 ق. منتشر شد، ولي جلد چهارم فاقد تاريخ است.

در 1307 ق. سيّد عبدل‌زاده محمدطاهر و سِركيس اُرپيليان انتشار دايره‌المعارفي با عنوان مخزن‌العلوم را آغاز كردند كه قرار بود در شش‌جلد به پايان برسد، ولي فقط يك جلد آن منتشر شد.

ممالك عثمانيه ـ تاريخ و جغرافيا لغتي (لغتنامه تاريخي ـ جغرافيايي ممالك عثماني)، اثر علي جواد، در چهارجلد از 1311 تا 1317 ق.، منتشر شد كه بخش اول آن جغرافياي طبيعي، انساني، و اقتصادي سرزمين‌هاي قلمرو عثماني است و بخش دوم آن اختصاص به زندگينامه دولتمردان و شاعران عثماني دارد. در صفحه‌هاي پاياني جلد چهارم تصاوير پادشاهان آمده است.

در 1315 ق.، انتشار قاموس رياضيات، اثر صالح زكي، آغاز شد. نخستين جلد آن در چهارصد صفحه انتشار يافت. اما جلدهاي بعدي آن منتشر نشد. قاموس رياضيات حاوي اصطلاحات رياضي و نجوم همراه با زندگينامه دانشمندان برجسته اين علوم است. صالح زكي دايره‌المعارف ديگري نيز به نام آثار باقيه (ج 1 و 2، 1911 م.) تأليف كرد كه ناتمام مانده است. دو سال پس از درگذشت مؤلف، نشر دوم قاموس رياضيات آغاز شد، اما از جلد اول فراتر نرفت.

از اوايل قرن 14 ق./ 20 م.، نخستين فعاليت در استمرار نشر دايره‌المعارف، انتشار محيط‌المعارف بود كه ناتمام ماند. اين دايره‌المعارف نخستين تجربه در نوشتن دايره‌المعارف عمومي بود كه زير نظر امرالله افندي، از اعضاي مجلس معارف، منتشر مي‌شد. از اين اثر فقط جلد اول آن در 639 صفحه، در 1318 ق./ 1900، تا ماده "آسورنازير ـ هابال"، انتشار يافت. در 1329 ق./ 1911، پس از برقراري حكومت مشروطه در عثماني، امرالله افندي، كه وزير معارف شده بود، به كمك هيأتي مركب از 132 نفر به تجديد نشر دايره‌المعارف خود، با عنوان يني محيط‌المعارف (محيط المعارف جديد)، پرداخت كه در 752 صفحه، تا ماده "آسوريه" منتشر و در همانجا متوقف شد.

رهبر امور بيتيّه، به همت محمد عزّت، از مترجمان دربار عثماني، در 1318 ق./ 1900 م.، شروع به انتشار كرد؛ اين اثر راهنمايي براي تربيت كودكان و نوجوانان، آشپزي، خياطي، پرورش گل، و كارهايي از اين نوع بود كه در جلد سوم (حرف "چ") متوقف ماند.

در 1329  ق./ 1911، انتشار مفصل قاموس فلسفه[1] (فرهنگ مفصّل فلسفه)، اثر رضا توفيق بلوكباشي، با عناوين فرانسوي و متن تركي آغاز شد، اما از جلد سوم، ماده "طبقه‌بندي علوم"، فراتر نرفت.

در 1331 ق./ 1913، طرح ديگري براي كار گروهي دايره‌المعارف‌نويسي به اجرا در آمد، و هيأتي به سرپرستي علي رَشاد، علي سيدي، محمد عزت، و ل. فويّه[2]  انتشار مصور دايره‌المعارف[3]  (دايره‌المعارف مصور) را آغاز كرد. جلد اول آن در همان سال، و جلد دومش در 1335 ق./ 1917 منتشر شد، و بي‌آنكه بخش حرف "الف" آن تكميل شود از انتشار بازماند.

عثمانْلي‌ مؤلفلَري‌ (كتاب‌)[4]  (مؤلفان عثماني)، اثر بروسه‌لي محمد طاهر، كه جلد اول و دوم آن، در 1333 ق./ 1915 و جلد سوم (آخر) آن در 1342 ق./ 1924 منتشر شد، بيش از آنكه دايره‌المعارف باشد، منبعي غني حاوي شرح بيش از 1600 جلد كتاب و ترجمه حال مؤلفان براي دايره‌المعارف‌نويسان بود.

در سال‌هاي وقوع نبرد بالكان (1912-1913) و نبرد استقلال (1919-1922) در زمينه دايره‌المعارف‌نويسي كار مهمي صورت نگرفت. در 1306 ش./ 1927، چوجوق آنسيكلوپديسي[5]  (دايره‌المعارف كودك) انتشار خود را آغاز كرد. در 1307 ش./ 1928، مسئله تغيير الفبا پيش آمد. در آخرين جزوه جلد چهارم اين دايره‌المعارف اعلام گرديد كه از نخستين ماه سال 1929 (دي ـ بهمن 1308)، دايره‌المعارف، با الفباي جديد (لاتين) به نشر خود ادامه مي‌دهد، اما اين وعده تا 1316 ش./ 1937، تحقق نيافت. دوره جديد چوجوق آنسيكلوپديسي، به كوشش صبيحه زكرّيا (سرâتل)[6] ، فائق صبري (دوران)[7]  و محمد زكريّا (سرتل)، آخرين دايره‌المعارفي بود كه در آستانه تغيير الفبا با نام "آنسيكلوپدي" منتشر مي‌شد، و نخستين دايره‌المعارفي بود كه، در آغاز جمهوريت، به الفباي جديد انتشار مي‌يافت. پيش از آن، آثار دايره‌المعارفي با عناويني چون قاموس، لغت، دايره‌المعارف، محيط‌المعارف، قاموس‌العلوم و المعارف، و مخزن‌العلوم ناميده مي‌شود و از آن پس بود كه كلمه "انسيكلوپدي" متداول گرديد.

اولين دايره‌المعارفي كه كار خود را پس از تغيير الفبا آغاز كرد، حيات آنسيكلوپديسي[8]  (دايره‌المعارف زندگي)، زير نظر هيأتي شش‌نفره، به سرپرستي يونس نادي عبالي اوغلو[9] زكريا سرتل، و م. طُرخان بود. جلدهاي اول تا دهم اين دايره‌المعارف، در فاصله سال‌هاي 1311-1315 ش./ 1932-1936 انتشار يافت. در تأليف اين اثر، >دايره‌المعارف مصور كامپتون<[10]  مبنا قرار گرفته بود. ماده‌هاي تاريخي ـ جغرافيايي ترك را نيز، اين هيأت تأليف كرده و به آن افزوده بود.

در اين دوره، دايره‌المعارف‌هاي ديگري نيز بدين شرح منتشر شد: 1) علاءالدين گُواس[11] ، مشهور آداملار[12]  (افراد مشهور)، ج 1-4، 1933-1938؛ 2) همو، تورك مشهور لري آنسيكلوپديسي[13]  (دايره‌المعارف مشاهير ترك)، 1945؛ 3) ابن الامين محمود كمال اينال، صون عصر تورك شاعرلري[14] (شاعران سده اخير ترك)، 12 جزوه، 1930-1942؛ و )4 همو، عثمانلي دورينده صون صدراعظم‌لر[15]  (آخرين صدر اعظم‌هاي عهد عثماني)، 14 جزوه، 1940-1953. همه اين آثار راجع به زندگاني مشاهير بود. آثار ناتمام اين دوره را نيز مي‌توان چنين برشمرد: 1) رشيد بلگه‌ساي[16] ، حقوق آنسيكلوپديسي[17]  (دايره‌المعارف حقوق)، يك جزوه، 1933؛ 2) سعدالدين نزهت ارغون، تورك شاعرلري (شاعران ترك)، چهارجلد تا اوايل حرف "ف"، 1935-1946؛ 3) فؤاد كوپرولو[18] ، تورك خلق ادبياتي آنسيكلوپديسي[19]  (ادبيات مردمي ترك)، يك جزوه، 1935؛ و 4) عبدالقادر اينان شاكر اولكوتاشير[20] ، توركولوژي آنسيكلوپديسي اوزرينه بير قلم نه‌يي[21]  (تجربه‌اي قلمي در زمينه دايره‌المعارف ترك‌شناسي)، 16 صفحه، 1938. همچنين در 1316 ش./ 1937، دايره‌المعارف كودكان با عنوان اسكي چوجوق آنسيكلوپديسي[22]  در دوجلد به‌صورت كامل به‌چاپ رسيد.

از دهه 1320 ش/ 1940، دولت نيز دست به كار نشر دايره‌المعارف شد. >دايره‌المعارف اسلام<[23] ، كه از 1913 تا 1936 در ليدن هلند منتشر شده بود، اساس كار قرار گرفت و ترجمه آن همراه با جرح و تعديل و تكميل از راه افزودن مادّه‌هاي جديد، زير عنوان اسلام آنسيكلوپديسي[24] (دايره‌المعارف اسلام) آغاز شد. نخستين جزوه آن در آبان 1319 ش./ نوامبر 1940 منتشر گرديد. اين دايره‌المعارف كه به‌تصويب وزارت معارف تركيه و زير نظر هيأتي متمركز در دانشكده ادبيات دانشگاه استانبول، منتشر مي‌شد، در 1367 ش./ 1988 تكميل گرديد. چون "دايره‌المعارف اسلام" نوشته خاورشناسان و حاوي پاره‌اي تعريضات و افتراها نسبت به اسلام و ترك‌ها بود، هنگامي كه نخستين جزوه آن در معرض قضاوت عموم قرار گرفت، برخي علماي برجسته دين، مانند اسماعيل حقي ازميرلي، كامل ميراث، عمررضا دوغرول[25]  و اشرف اديب، انتشار دايره‌المعارف جديدي را با نام اسلام ـ تورك آنسيكلوپديسي[26] ، وجهه همت خود قرار دادند (1320 ش./ 1941). از اين دايره‌المعارف، كه تأليفي واقعي و اصيل و حاصل تلاشي علمي بود، تنها يك جلد متشكل از پنجاه جزوه منتشر شد و در جزوه هفتادم، ماده "عبدالغني"، متوقف گرديد (1327 ش./ 1948).

در 1321 ش./1942، وزارت معارف ترجمه دايره‌المعارف Grand Mémento Larousse را آغاز كرد. از بخش فيزيك آن هشت جزوه، و از بخش جغرافياي آن، دوجزوه (در 1322 ش./ 1943) منتشر شد و نشر آن ديگر ادامه نيافت.

در 1322 ش./ 1943، وزارت معارف دست به كار انتشار دايره‌المعارفي ملي شد، كه چهارجلد آن با عنوان اينونوآنسيكلوپديسي[27]  منتشر گرديد، و از 1330 ش./ 1951، نام آن به تورك آنسيكلوپديسي[28]  تغيير يافت. اين اثر، كه ناشر دولتي داشت و به‌عنوان نخستين دايره‌المعارف عمومي از اهميّت خاصي برخوردار بود، با حذف بسياري از مادهّ‌هاي تعيين شده و تلخيص بسياري از مقالات، پس از 43 سال، در 1367 ش./ 1986 در 33 جلد به پايان رسيد.

در 1322 ش./ 1943، وزارت معارف، انتشار دايره‌المعارفي با موضوع تخصصي و با عنوان صنعت آنسيكلوپديسي[29]  (دايره‌المعارف هنر) را نيز آغاز كرد. اين دايره‌المعارف، كه جلال اسعد عارسون[30]  مؤلف آن بود و بيشتر مطالبش از دايره‌المعارف‌هاي هنر فرانسوي ترجمه شده بود، در 1333 ش./ 1954، در پنج جلد به صورت كامل منتشر گرديد.

عثمانْلي تاريخ دييملري و تِرِمْلَري سؤزْلويو[31]  (فرهنگ تعبيرات و اصطلاحات تاريخي عثماني)، در سه جلد و به‌صورت كامل اثر محمد زكي پاكالين[32] ، مرجعي تخصصي است كه در فاصله سال‌هاي 1325 ـ 1334 ش./ 1946-1956، به سرمايه و نظارت وزارت آموزش و پرورش ملي[33]  منتشر شد.

تجارت و اقتصاد آنسيكلوپديسي[34]  (دايره‌المعارف تجارت و اقتصاد)، كه در 1323 ش./ 1944 در ازمير منتشر مي‌شد، پس از يك جزوه و فن و صنعت خلق آنسيكلوپديسي[35] (دايره‌المعارف مردمي فن و هنر)، 1323 ـ 1325 ش./ 1944-1946، كه چاپخانه ابوالضياء استانبول ناشر آن بود، پس از شانزده جزوه از انتشار بازماندند.

در 1323 ش./ 1944 نيز مجله‌اي به نام آيليق انسيكلوپدي[36] ، شروع به انتشار كرد كه به تقليد از Larousse   Mensuelفرانسوي تهيه مي‌شد و بيشتر جنبه مجله‌اي داشت. اين مجله، به سردبيري سرور اسكيت و با همكاري سرآمدان قلمرو انديشه، هنر، و علم، در دو دوره آماده انتشار شد. دوره اول كه انتشار آن از 11 ارديبهشت 1323 ش./ اول مه 1944 آغاز شده بود به‌صورت شصت جزوه در پنج مجلد، در 26 فروردين 1328 ش./ 15 آوريل 1949 به پايان رسيد؛ و دوره دوم آن، پس از دو ماه وقفه، آغاز به نشر كرد؛ اما پس از جزوه دوازدهم ديگر ادامه نيافت.

آوجيليق و آتيجيليق[37]  (شكار و تيراندازي)، به كوشش محمد آتين توزلالي اوغلو[38]  نيز مرجعي است كه در 1324 ش./ 1945، در دوجزوه منتشر شد و دوام نيافت.

نشر استانبول آنسيكلوپديسي[39]  به كوشش رشاد اكرم كوچو (قوچي)، در 1325 ش./ 1946، آغاز شد و جلد دوم آن در 1326 ش./ 1947 منتشر و از آن پس متوقف شد. دو سال بعد، رشاد اكرم نشر آن را ادامه داد و تا 1354 ش./ ،1975 يعني سال درگذشتش، يازده جلد از آن را تا مادّه "گوك چنار"[40]  منتشر كرد.

اقتصاد و تجارت آنسيكلوپديسي[41]  (دايره‌المعارف اقتصاد و تجارت)، كه اصلان طوفان‌يازمان[42]  و عصمت آلقان[43]  در 1325 ش./ 1946 نشر آن را آغاز كرده بودند، در 1339 ش./ 1960 با انتشار يازدهمين جلد به پايان رسيد.

در 1326 ش./ 1947، ابراهيم علاءالدين گووْسا[44]، به نشر دايره‌المعارف تازه‌اي به نام رسملي يني لغت و آنسيكلوپدي[45]  (دايره‌المعارف و فرهنگ مصور جديد) دست زد، اما چون در 1328 ش./ 1949 درگذشت، هيأتي به سرپرستي سرور اسكيت و سَعْدون غالب صاوْجي[46]، آن را در پنج جلد تكميل و منتشر كردند.

در 1328 ش./ 1949، نشر ايش اِييتيمي اساسيناگوؤه حاضر لانميش اؤيرَتْمَن آنسيكلوپديسي[47]  (دايره‌المعارف معلم، بر اساس تعليم از راه كارآموزي)، اثر اسماعيل حقي تونغوچ[48] ، آغاز شد و در مدت يك سال سه جزوه از آن منتشر گرديد، اما ادامه نيافت.

مهم‌ترين دايره‌المعارف‌هايي كه در دهه 1330 ش./ 1950 منتشر گرديد عبارت است از : بويوك فلسفه لغتي[49] (فرهنگ بزرگ فلسفه)، ج 1-3، 1954-1959، اثر مصطفي نامق چانكي[50]؛ تركيه آنسيكلوپديسي[51]  (دايره‌المعارف تركيه)، ج 1-4، 1956-1958، اثر م.ا. اوزومري[52]، س.دينچر[53]، و س. قازانجي[54]؛ رسملي عثمانلي تاريخي آنسيكلوپديسي[55] (دايره‌المعارف تاريخي مصور عثماني)، 1958، اثر مدحت صرت اوغلو[56]؛ و بيوگرافيلر آنسيكلوپديسي[57]  (دايره‌المعارف زندگينامه‌ها)، 1959، اثر افشين اوكْتاي و كمال باغْلوم.

بررسي دايره‌المعارف‌هايي كه تا 1340 ش./ 1960 منتشر شده نشان مي‌دهد كه هيچ‌يك از نظر علمي، فني، و تجاري توفيق چنداني نداشته است؛ و چون برخي در مدتي طولاني به پايان رسيده، نقايص فراواني دارند. با اين همه، همين متون، حتي متون نيمه تمام، براي اهل تحقيق جايي خالي را پر كرده‌اند و مآخذ معتبري به‌شمار مي‌روند.

براي رفع نياز همگاني نسبت به مطالب مجمل و مفيد و تازه، از بهمن 1339 ش./ فوريه 1961، انتشارات حيات به نشر حيات آنسيكلوپديسي (دايره‌المعارف حيات) همت گماشت و آن را در مدت سه‌سال، در شش جلد به پايان برد؛ سپس حيات عائله آنسيكلوپديسي[58]  (دايره‌المعارف خانواده حيات) را در دوجلد، و در 1343 ش./ 1964 نيز، كوچوك حيات آنسيكلوپديسي[59]  (دايره‌المعارف كوچك حيات) را در يك جلد، و رسملي بيلگي[60]  (دانستني‌هاي مصور) را در يك جلد، كه هر دو براي دانش‌آموزان ابتدايي است، منتشر كرد.

در 1341 ش./ 1962، هيأتي به سرپرستي سعدي قازانجي تورك حقوق آنسيكلوپديسي[61]  (دايره‌المعارف حقوق ترك) را در دوجلد منتشر كرد كه از مادّه "آيسه" فراتر نرفت.

از 1347 تا 1351 ش./ 1968-1972، انتشارات آركين[62] ، به نشر جمهوريت آنسيكلوپديسي[63]  (دايره‌المعارف جمهوريت) پرداخت كه در يازده جلد به اتمام رسيد. اين دايره‌المعارف حاوي پانزده هزار ماده، حدود بيست هزار تصوير، عكس، طرح، و نقشه رنگي است.

در 1348 ش./ 1969، نشر نخستين دايره‌المعارف بزرگ و فرهنگ دايره‌المعارفي تركيه، به نام ميدان ـ لاروس بويوك لغت و آنسيكلوپدي[64]  (فرهنگ و دايره‌المعارف بزرگ ميدان ـ لاروس)، با سازماني مجهّز، به‌صورت جزوه‌هايي از سوي مؤسسه مطبوعاتي"ميدان"، آغاز شد. اين اثر، در واقع، ترجمه‌اي از Grand Larousse Encyclopedique، با تغيير ترتيب الفبايي ماده‌ها به‌ضرورت ترجمه است. علاوه بر آن، تلخيص و دخل و تصرف‌هايي نيز، به‌صورت افزودن مادّه‌هاي ويژه جهان ترك و اسلام، در آن انجام گرفته است. اين مجموعه، كه در 1352 ش./ 1973 در دوازده جلد به پايان رسيد و در سال‌هاي بعد (1974 و 1985) نيز دو جلد ضميمه به آن افزوده شد، در دايره‌المعارف‌نويسي تركيه نقطه عطفي به‌شمار مي‌رود.

از آن پس، دايره‌المعارف‌نويسي فردي جاي خود را به فعاليتي گروهي داد و آثاري دايره‌المعارفي ـ اعّم از تأليف يا ترجمه ـ بدين شرح پديد آمد: تركيه 1923-1973 آنسيكلوپديسي[65]  (دايره‌المعارف تركيه 1923-1973)؛ گليشيم گنل كولتور آنسيكلوپديسي[66]  (دايره‌المعارف فرهنگ عمومي ]موسسه[ گليشيم)، ج 1-8، 1976-1979؛ تورك ديلي و ادبياتي آنسيكلوپديسي[67]  (دايره‌المعارف زبان و ادبيات ترك)، كه جزوه اول آن در مارس 1976، و جلد هفتم آن در 1990 منتشر شد و نشر آن در حال حاضر ادامه دارد؛ يورت آنسيكلوپديسي[68]  (دايره‌المعارف سرزمين)، ج 1-11، 1981-1984؛ تورك و دنيا اونلولري[69]  (مشاهير ترك و جهان)، ج 1-10، 1983-1985؛ آنادولواويغار ليقلاري آنسيكلوپديسي[70]  (دايره‌المعارف تمدن‌هاي آناطولي)، ج 1-6، 1982؛ تنظيمات دن جمهوريته تركيه آنسيكلوپديسي[71] (دايره‌المعارف تركيه از تنظيمات تا جمهوريت تركيه)، ج 1-6، 1982؛ جمهوريت دؤنمي تركيه آنسيكلوپديسي[72] (دايره‌المعارف تركيه عهد جمهوريت)، ج 1-10، 1983-1986؛ يني تورك آنسيكلوپديسي[73]  (دايره‌المعارف نوين ترك)، ج 1-12، 1985؛ بويوك لاروس[74]  (لاروس بزرگ)، 1-20، 1986، ترجمه تقريباً كامل Grand Dictionnaire Encylopédique Larousse؛ آنابريتانيكا[75]  (بريتانيكاي ]مؤسسه[  آنا)، كه جزوه اول آن در دسامبر 1988 منتشر شد و نشر آن ادامه دارد، و بر اساس چاپ چهاردهم Children᾽s Britannica   (1988) دوين شده است؛ تمل بريتانيكا[76]  (بريتانيكاي پايه)، از دسامبر 1988 كه نشر آن ادامه دارد) اين دو بريتانيكا را مؤسسه انتشاراتي آنا و آنسيكلوبريتانيكا، به‌طور مشترك، منتشر مي‌كنند.

از دايره‌االمعارف‌هايي كه به‌طور فردي تأليف شده يا مي‌شود مي‌توان به موارد زير اشاره كرد، تورك آنسيكلوپديسي[77] (دايره‌المعارف ترك)، 1961، اثر چغتاي اولوچاي[78] ؛ دولتلرو اولكه‌لر آنسيكلوپديسي[79]  (دايره‌المعارف دولت‌ها و سرزمين‌ها)، 1967. اثر سامي اونگور[80] ؛ تورك تياترو آنسيكلوپديسي[81]  (دايره‌المعارف نمايش ترك)، 1967، اثر م. نهاد اوزون[82]  و بها دوردر[83] ؛ تورك موسيقي سي آنسيكلوپديسي[84]  (دايره‌المعارف موسيقي ترك)، ج 1-2، 1969، اثر ييلماز اوزتونا[85] ؛ سپور آنسيكلوپديسي[86] (دايره‌المعارف ورزش)، 1972، تأليف جم آتابي اوغلو[87] ؛ يلوزوفلار آنسيكلوپديسي[88]  (دايره‌المعارف فلاسفه)، ج 1-4، 974-1976، تأليف جميل ثنا؛ و تورك ادبياتي آنسيكلوپديسي[89]  (دايره‌المعارف ادبيات ترك)، ج ـ 4: 1982، تأليف آتيلا اؤزقيريملي[90] .

علاوه بر اين‌ها، بنا به تصميم مشاورت فرهنگي رياست جمهوري تركيه، در 1353 ش./ 1974، قرار شد كه بر اساس اسلام آنسيكلوپديسي (دايره‌المعارف اسلام) چاپ استانبول، با بازنگاري و تلخيص و حك و اصلاح، دايره‌المعارف ديگري به نام كوچوك ترك ـ اسلام آنسيكلوپديسي[91]  (دايره‌المعارف كوچك ترك ـ اسلام) منتشر شود. از اين اثر، در 1978 دو جزوه؛ در 1980 سه جزوه؛ و در 1981 چهارجزوه منتشر شد و ديگر نشر آن ادامه نيافت. از اسلامي بيلگيلر آنسيكلوپديسي[92] (دايره‌المعارف معارف اسلامي)، 1981، فقط يك جلد منتشر شد. اين دو اثر با ارزش، متأسفانه امكان تداوم نيافتند. مي‌توان دريافت كه در تركيه قرن چهاردهم / بيستم، دايره‌المعارف‌نويسي سرعت و تنوع فراواني يافته، و دايره‌المعارف‌هاي كوچك و بزرگ، در زمينه‌هاي گوناگون در كار انتشار بوده كه بسياري از آنها ناقص مانده است؛ و آنهايي هم كه تكميل شده‌اند، چون نتوانسته‌اند تجديد ويرايش و روزآمد شوند، از نظر علمي و تجاري موفقيت چنداني نداشته‌اند.

براي رفع اين نقيصه، تورك ديانت وقفي اسلام آنسيكلوپديسي[93]  (دايره‌المعارف اسلام اوقاف تركيه)، با هيأت علمي وسيعي از 16 آبان 1367 / 7 نوامبر 1988، كار خود را آغاز كرده و بر آن بوده است كه نياز عامّه به آگاهي از علوم و معارف اسلامي، تاريخ، هنر، ادبيات، و فرهنگ و تمدن ترك ـ اسلام را پاسخگو باشد. ]از اين دايره‌المعارف تاكنون (1379 ش./ 2000 21[ جلد، تا ماده "اخوان المسلمين" منتشر شده است[.

(TDVIA)  [94]آيخان آيقوت

ترجمه و تلخيص علي كاتبي

.[1] Mufassal Kamus Felsefe

.[2] L.Feuillet

.[3] Musavver Dairetϋl- Maarif

.[4] Osmanli Mϋellifleri

.[5] Cocuk Ansiklopedisi

.[6] Sertel

.[7] Duran

.[8] Hayat Ansiklopedisi

.[9] Yunus Nadi Abalioĝlu

.[10] Compton᾽s Pictured Encylopaedia

.[11] A. Gövas

.[12] Meshur Adamlar

.[13] TÏrk Mesharlari Ansiklopedisi

.[14] Son Asir Tϋrk Sairleri

.[15] Osmanli Devrinde Son Sadrazamlar

.[16] Resit Belgesayi

.[17] Hukuk Ansiklopedisi

.[18] Fuad Köprϋlϋ

.[19] TÏrk Halk Edebiyati Ansiklopedisi

.[20] Abdϋlkadir inan ile M. Sakir Ülkutasir

.[21] Tϋrkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir Kalem Deneyi

.[22] eski Cocuk Ansiklopedisi

.[23] Encyclopedia of Islam

.[24] Islam Ansiklopedisi

.[25] Dogrul

.[26] Islam - Tϋrk Ansiklopedisi

.[27] Inönϋ Ansiklopedisi

.[28] Tϋrk Ansiklopedisi

.[29] Sanat Ansiklopedisi

.[30] Celal Esat Arseven

.[31] Osmanli Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlϋgϋ

.[32] Mehmet Zeki Pakalin

.[33] Milli Eĝitim Bakanliĝl

.[34] Ticaret ve Iktisat Ansiklopedisi

.[35] Fen ve Sanat Halk Ansiklopedisi

.[36] Aylik Ansiklopedisi

.[37] Avcilik ve Aticilik

.[38] M.A. Tuzlalioglu

.[39] Istanbul Ansiklopedisi

.[40] Gökcinar

.[41] Iktisat ve Ticaret Ansiklopedisi

.[42] Aslan Tufan Yazman

.[43] Ismet Alkan

.[44] Govsa

.[45] Resimli Yeni Lugat ve Ansiklopedi

.[46] Sadun Galip Savci

.[47] Is Egitimi Esasina Göre Hazirlanmis ÖgretmenAnsiklopedisi

.[48] I.H. Tonguc

.[49] Bϋyϋk Felsefe Lugati

.[50] M. Namik Canki

.[51] Tϋrkiye Ansiklopedisi

.[52] M.E. Üzϋmeri

.[53] S.Dincer

.[54] Sadi Kazanci

.[55] Resimli Osmanli Tarihi Ansiklopedisi

.[56] Mithat Sertoĝlu

.[57] Biografiler Ansiklopedisi

.[58] Hayat Aile Ansiklopedisi

.[59] Kϋcϋk Hayat Ansiklopedisi

.[60] Resimli Bilgi

.[61] Tϋrk Hukuk Ansiklopedisi

.[62] Arkin

.[63] Gumhuriyet Ansiklopedisi

.[64] Meydan Larousse Bϋyϋk Lugat ve Ansiklopedi

.[65] Tϋrkiye 1923/1973 Ansiklopedisi

.[66] Gelisim Genel Kϋltϋr Ansiklopedisi

.[67] Tϋrk Dili Ve Edebiyati Ansiklopedisi

.[68] Yurt Ansiklopedisi

.[69] Tϋrk ve Dϋnya Ünluleri

.[70] Anadolu Uygarliklarl Ansiklopedisi

.[71] Tanzimattan Gumhuriyete Tϋrkiye Ansiklopedisi

.[72] Gumhuriyet Dönemi Tϋrkiye Ansiklopedisi

.[73] Yeni Tĝrk Ansiklopedisi

.[74] Bϋyϋk Larousse

.[75] Ana Britannica

.[76] Temel Britannica

.[77] Tϋrk Ansiklopedisi

.[78] Caĝatay Ulucay

.[79] Devletler ve Ülkeler Ansiklopedisi

.[80] Sami Öngör

.[81] Tϋrk Tiyatro Ansiklopedisi

.[82] M.Nihat Özön

.[83] Baha Dϋrder

.[84] Tϋrk Musikisi Ansiklopedisi

.[85] Yilmaz Öztuna

.[86] Spor Ansiklopedisi

.[87] Cem Atabeyoĝlu

.[88] Filozoflar Ansiklopedisi

.[89] Tϋrk Edebiyati Ansiklepedisi

.[90] Atilla Özkirimli

.[91] Kϋcϋk Tϋrk _ Islam Ansiklopedisi

.[92] Islami Bilgiler Ansiklopedisi

[93] Tϋrkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi)TDVIA)

[94] Ayhan Aykut