كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران. كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران نخستين كتابخانه دانشگاهي كشور است كه در 1313 همزمان با تأسيس دانشگاه تهران گشايش يافت (3: 58) و در حال حاضر در پرديس مركزي دانشگاه تهران در محل دانشكده ادبيات قرار دارد و به‌عنوان كتابخانه‌اي بزرگ و تخصصي با منابعي غني در حوزه وسيع علوم انساني پاسخگوي مراجعه‌كنندگان است.

تاريخچه. اين كتابخانه يكي از قديمي‌ترين كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي است كه مجموعه آن همزمان با تأسيس دارالمعلمين مركزي در 1297 پايه‌گذاري شد. در 1307 با مجموعه 283 جلدي به كتابخانه دارالمعلمين عالي تغيير نام يافت (9: 880). مجموعه 3000 جلدي كتابخانه در 1308 به‌علت كمبود فضا در اتاق بسته‌اي نگهداري مي‌شد، تا اينكه در 1311 يكي از تالارهاي عمارت مركزي باغ نگارستان (5: ج 3، ذيل "باغ نگارستان") واقع در شمال‌غربي ميدان بهارستان به اين كتابخانه اختصاص يافت و ضمن تهيه فهرست‌هاي الفبايي براي كتاب‌ها در 15 مهرماه همان سال به رياست شمس داوري، رسمآ افتتاح گرديد (8: 80). در 1312، با تغيير نام دارالمعلمين عالي به دانشسراي عالي، نام كتابخانه به كتابخانه دانشسراي عالي تبديل شد. همزمان با تأسيس دانشگاه تهران در 1313، اين كتابخانه با مجموعه 5500 جلدي خود ضميمه دانشكده ادبيات گرديد.

از افتخارات اين كتابخانه اشتغال كوتاه‌مدت شاعره نامدار، پروين اعتصامي، به‌عنوان كتابدار در آن است (2: 70). كتابخانه طي سال‌ها به رسالت اصلي خود يعني فراهم‌آوري، سازماندهي، و ارائه خدمات به مراجعان ادامه داد. بسياري از علما و دانشمندان ايراني در حوزه علوم‌انساني از مراجعان اين كتابخانه بوده‌اند (7: 164-170). در زمان رياست آوانس حق‌نظريان (1316-1336)، كتابخانه به جمع‌آوري مجموعه‌هاي نفيس خطي و چاپي پرداخت. در اين مدت كتابخانه‌هاي شخصي عباس اقبال آشتياني با مجموعه 2250 جلد كتاب خطي و چاپي (1334)؛ كتابخانه علامه محمد قزويني با مجموعه 2242 جلد كتاب بسيار نفيس خطي و چاپي (1329) كه اكثرآ داراي حواشي به خط وي است؛ و كتابخانه احمد بهمنيار با مجموعه 1500 جلدي (1332) همراه با شماري مجموعه‌هاي ايران‌شناسي و سفرنامه‌ها به كتابخانه افزوده شد. در 1337، در زمان رياست عزت‌الله نگهبان (1336-1338)، باستان‌شناس پيشكسوت، مجموعه كتابخانه به ساختمان فعلي انتقال يافت (2: 14)، در اين زمان كتابخانه به سازماندهي بخش كتاب‌هاي لاتين پرداخت. در سال‌هاي 1338 تا 1348، همزمان با رياست سيدحسين نصر، با همياري يحيي مهدوي و حمايت علي‌اكبر سياسي، رئيس وقت دانشگاه تهران، مجموعه كتابخانه در موضوعات علوم‌انساني رشد قابل توجهي يافت. در اين دوره شماري از سرشناسان، مجموعه‌هاي شخصي خود را به كتابخانه اهدا كردند (2: 8-9). كتابخانه موقوفه فرمانفرمائيان با مجموعه 6500 جلد كتاب و نشريه (1338)؛ كتابخانه حميد و فاطمه سياح با مجموعه 3000 جلد (1339)؛ كتابخانه امام جمعه كرمان شامل 600 جلد كتاب چاپي و سنگي و 400 جلد نسخه خطي (1342)؛ و كتابخانه تقي خواجوي با مجموعه 104 جلد كتاب چاپي و سنگي نفيس (1332) از آن جمله‌اند. كتابخانه شخصي سيدحسن تقي‌زاده با مجموعه 2700 جلد كتاب‌هاي نفيس (1343) نيز خريداري شد.

در سال‌هاي 1348 تا 1351، دوره رياست نوش‌آفرين انصاري (1؛ 6: 28) كه مدرس رشته كتابداري دانشگاه تهران نيز بود، در كتابخانه تحولات بنياديني صورت گرفت. وي كوشش خود را متوجه ارائه خدمت به مراجعه‌كننده كرد و ضمن گسترش فضاي كتابخانه براي نخستين بار بخش مرجع را با تالاري به وسعت 70 مترمربع با مسئوليت فرشته انوار داير كرد (4: ج 1، ص 364). همچنين در اين زمان تالار مطالعه‌اي با وسعت 400 مترمربع ايجاد شد و با انتقال بيش از 3000 جلد كتاب به اين بخش به صورت قفسه باز، تسهيلات فراواني براي مراجعان فراهم شد. بخش نشريات نيز به‌طور مستقل در اين دوره ايجاد شد. در فاصله سال‌هاي 1349 تا 1350 كتاب‌هاي خطي اين كتابخانه (در حدود 1000 جلد)؛ به‌همراه مجموعه كتاب‌هاي اهدايي علي‌اصغر حكمت (5200 جلد)؛ و سعيد نفيسي به دانشگاه تهران كه در اين كتابخانه نگهداري مي‌شد، به كتابخانه مركزي دانشگاه منتقل شد (2: 12). پس از انقلاب اسلامي كتابخانه راه توسعه كمي و كيفي را پيموده و با تهيه منابع ادبيات و علوم انساني در چارچوب رشته‌هاي تحصيلي دانشكده، از طريق نظرخواهي از استادان و دانشجويان و با نظارت كتابداران به گسترش مجموعه خود ادامه داده است. امروزه، اين كتابخانه مجموعه‌اي 190000 جلدي دارد كه در ايران كم‌نظير و در برخي بخش‌ها بي‌نظير است و بيش از ثلث مجموعه آن را آثار نفيس و كمياب تشكيل مي‌دهد. كتابخانه از فناوري‌هاي روز برخوردار است و همراه با پيشرفت‌هاي الكترونيكي، در حال تجربه توسعه همه جانبه است. علاوه بر بخش‌هاي فوق‌الذكر، بخش نشريات فارسي و لاتين با بيش از 1000 عنوان، بخش پايان‌نامه‌ها با بيش از 7000 جلد، و بخش‌هاي اطلاع‌رساني، فراهم‌آوري، خدمات فني، و صحافي نيز ايجاد شده است. مجموعه منابع كتابخانه بر اساس رده‌بندي دهدهي ديويي سازماندهي شده و علاوه بر نظام دستي از طريق پايگاه رايانه‌اي نيز قابل استفاده است. كتابخانه در كنار خدمات مرجع، خدمات عمومي، و امانت بين كتابخانه‌اي با ايجاد پايگاه اطلاع‌رساني پيوسته و اينترنت به مراجعان خدمات متنوعي ارائه مي‌كند.

 مآخذ: 1) انصاري، نوش‌آفرين. شوراي كتاب كودك. تهران. مصاحبه. 31 خرداد 1382؛ 2) باختري، آذرهوشنگ. تاريخچه مختصري از كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران، 1354؛ 3) تعاوني، شيرين (خالقي)؛ عزيزي، ايراندخت. راهنماي مراكز اسناد و كتابخانه‌هاي تخصصي، اختصاصي و دانشگاهي. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1370؛ 4) داكا. "انوار، فرشته". دايره‌المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني.ج 1، ص 364ـ365؛ 5) دهخدا، علي‌اكبر. لغت‌نامه. ج 3، ذيل "باغ نگارستان"؛ 6) راهنماي دانش‌آموختگان كتابداري. تهران: مركز خدمات كتابداري، 1357؛ 7) سالنامه دانشسرايعالي سال تحصيلي 1315-1316 و 1316-1317. تهران :]بي‌نا.، بي‌تا.[؛  8) سالنامه دانشسرايعالي سال تحصيلي 1318-1319. تهران :]بي‌نا.، بي‌تا.[؛ 9) سالنامه دانشگاه تهران سال 1335-1336. تهران: دانشگاه تهران، 1336.

                اكرم مسعودي