دايره‌المعارف سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
دايره‌المعارف. دانشنامه يا دايره‌المعارف برابر نهاده اصطلاح Encyclopaedia است كه خود برگرفته از اصطلاح يوناني enkyklios paideia به معناي آموزش فراگير است، و در اصل بر مباحثي چون دستور زبان، معاني و بيان، موسيقي، رياضيات، فلسفه، اخترشناسي، و تربيت بدني دلالت دارد. اين مفهوم به پيدايش انديشه گردآوري مواد آموزشي پيشرفته در اثري واحد انجاميد كه در آن روابط و درونمايه هنرها و علوم گوناگون تشريح مي‌شود. در گذشته‌اي دور، تلاش‌هايي براي تهيه آثاري از اين نوع به عمل آمد و در زبان انگليسي سرتوماس اليوت اين اصطلاح را براي نخستين بار در اثري موسوم به >حاكم<[1] (1531)، رساله‌اي درباره تعليم و تربيت، به كاربرد. در دايره‌المعارف‌هاي عمومي امروزي تلاش مي‌شود كه كليه شاخه‌هاي دانش، معمولاً در مجموعه‌هايي چند جلدي، و امروزه بر صفحه‌هاي فشرده، ارائه گردد. بيشتر اين دايره‌المعارف‌ها براي بزرگسالان طراحي مي‌شود، اما دايره‌المعارف‌هايي خاص كودكان و نوجوانان نيز تدوين شده است. در دايره‌المعارف‌ها كوشش مي‌شود كه گزيده‌اي از اطلاعات جامع يا شاخه كوچكي از دانش با عمق بيشتر درج گردد. دايره‌المعارف‌هاي ديگري نيز از ديدگاه‌هاي خاص يا درباره جامعه يا فرهنگي خاص تدوين مي‌شود.
تاريخچه. نخستين دايره‌المعارف‌ها به قصد مطالعه و بررسي مستمر و توسط فردي واحد تهيه مي‌شد و به گونه‌اي فراهم مي‌آمد كه جنبه متن درسي داشته باشد، و بدين سبب با دايره‌المعارف امروزي، كه عمدتاً به عنوان مرجع به كار مي‌رود و حاصل كار گروهي است، متفاوت بود.
دايره‌المعارف در دنياي باستان. اگرچه گاه به ارسطو به منزله "پدر دايره‌المعارف" اشاره مي‌شود، ظاهراً نخستين دايره‌المعارف به همت سپئوسيپوس (338 ق.م)، فيلسوف يوناني و شاگرد افلاطون، در سده چهارم پيش از ميلاد گردآوري شد، كه فقط قطعاتي از آن بازمانده است. نخستين دانشنامه‌نويس رومي، دانشمند سده اول، ماركوس ترنتيوس‌وارو[2] بود كه دايره‌المعارفي در علوم انساني با عنوان >آثار عتيق رباني و انساني<[3] شامل دستور زبان، جدل، فن بيان و بلاغت، هندسه، حساب، اخترشناسي، موسيقي، پزشكي، و معماري گرد آورد. اين اثر نيز باقي نمانده است.
كهن‌ترين دايره‌المعارف كامل بازمانده، دايره‌المعارف >تاريخ طبيعي<[4] (حدود 79 ميلادي) از پليني است. مباحثي كه در سي وهفت جلد اين دايره‌المعارف به آنها پرداخته شده عبارتند از توصيف رياضي و طبيعي جهان: انسان‌شناسي، گياه‌شناسي، كشاورزي، جنگل‌داري، باغباني، جانورشناسي، كاني‌شناسي، و كاربرد فلزات و سنگ‌هاي قيمتي در هنرها. اين اثر حدود هزار و پانصد سال مورد توجّه مردم بود.
دايره‌المعارف‌هاي قرون وسطي و دوره رنسانس. حدود آغاز سده پنجم ميلادي، مارتيانوس مينوس فليكس كاپلا[5] ، دانشمند و حقوقدان كارتاژي دايره‌المعارفي درباره علوم انساني هفتگانه با عنوان >پيوند واژه‌شناسي و سخنوري<[6] نوشت كه در قرون وسطي به عنوان كتاب درسي اعتبار بسيار داشت و به گونه‌اي گسترده به كار مي‌رفت. اين اثر شباهت چنداني با مفهوم امروزي دايره‌المعارف نداشت و اثري تمثيلي است كه به نظم و نثر نوشته شده به وصف وصلت مريخ >سخنوري<[7] و "دوشيزه دانشمندي" به نام فيلولوجيا >واژه‌شناسي<[8] پرداخته است. چشمگيرترين جنبه اين اثر بيان اين نكته است كه سياره‌هاي مريخ و مشتري گِرد خورشيد، و نه زمين، مي‌گردند. نخستين دانشنامه مسيحي را كه چندين سده مورد احترام بود، قديس ايزيدور اشبيلي به سال 623 م. به نام >ريشه‌شناسي<[9] براي اسپانيايي‌هاي تازه مسيحي شده گرد آورد. اين اثر به علومي چون پزشكي، جانورشناسي، زمين‌شناسي، چهره‌هاي تورات، دستور زبان، جنگ، بازي‌ها، كشتي‌ها، و بناها مي‌پردازد و برحسب حروف الفبا تنظيم شده است. در سده نهم، كتاب ايزيدور در بيست و دو جلد و 325 فصل بازآرايي شد و رابانوس ماروس[10] ، اسقف اعظم مينز، به ويرايش آن پرداخت. در اين بازآرايي، كتاب با نام خداوند و فرشتگان آغاز شده است كه مدت‌ها شيوه سنتي و معتبر دايره‌المعارف‌نويسي باقي ماند. رابانوس به سال 847 اثر خود را به لويي دوم، پادشاه آلمان، تقديم كرد؛ اين اثر نخستين بار با عنوان >درباره جهان<[11] در 1473 به چاپ رسيد.
مهم‌ترين دايره‌المعارف كهن >آيينه بزرگ<[12] ، گردآوري وَنسان بووِه‌اي[13] ، يكي از اعضاي فرقه دومينيكن، در سده سيزدهم بود. اين اثر كه علوم زمان را در برداشت داراي چهار قسمت (يا آيينه) و هشتاد كتاب بود كه توسط 450 دانشمند يوناني، عبري، و رومي تهيه شده بود. در 1481، اين اثر ترجمه شد و ويليام كاكستون با عنوان >آينه جهان<[14] آن را منتشر كرد. اين اثر، بيش از هر اثر ديگري در سده‌هاي ميانه، علاقه به ادبيات كلاسيك را برانگيخت.
پس از ونسان دانشنامه‌نويسان آثار خود را براي گروه گسترده‌تري از خوانندگان تهيه كردند و فقط دنياي محدود جوامع مذهبي لاتيني را در نظر نداشتند. برونتو لاتيني[15] ، دوست و مشاور دانته، هنگام تبعيد در فرانسه، به نگارش >گنجنامه‌ها<[16] ، 1260-1267 م. همت گماشت. به اين ترتيب، نخستين گام‌هاي انفصال از سنت لاتيني‌نويسي برداشته شد. برونتو مي‌خواست كتابش مورد استفاده طبقات تجارت پيشه و فرهيختگان ايتاليا واقع شود؛ لذا زبان فرانسه را كه زبان مشترك آنان بود به كار برد.در 1559، >دايره‌المعارف، يا شناخت رشته‌هاي معارف...<[17] اثر پُل پائول اسكاليش، نويسنده آلماني منتشر شد؛ وي نخستين كسي بود كه كلمه "encyclopaedia" را در عنوان تأليف دايره‌المعارفي خود به كار برد.
سياستمدار و فيلسوف انگليسي، فرانسيس بيكن، طرح >احياء كبير<[18] خويش را پيشنهاد كرد. اين كار، گرچه دانش انساني را هرگز تكميل نكرد، نخستين تلاش روشمند و داراي طرح فلسفي اصيل بود. در اواخر قرن هفدهم، نگارش به زبان‌هاي بومي رواج يافت. دايره‌المعارف‌هاي عمده اين دوره عبارتند از >فرهنگ بزرگ تاريخي<[19] لويي مورري[20] و >فرهنگ هنرها و علوم<[21] توماس كورني[22] (1694).
آثار عصر روشنگري. نوع جديد دايره‌المعارف تا حد زيادي حاصل حركتي فرهنگي موسوم به روشنگري و ميل به تهيه و عرضه جهاني اين گونه آثار بود. در برخي آثار، شيوه تنظيم مطالب بر حسب موضوع بود، كه بويژه در آثار بي‌شمار قرن هجدهم و نوزدهم آلمان كه بر پايه مكاتب فلسفي مبتني بر انديشه‌هاي فيلسوفان آلماني، هگل، امانوئل كانت[23] ، و كريستيان وولف[24] استوار بود كاملاً مشهود است. اين آثار عبارتند از >درسنامه مطالعات علمي<[25] (1792) از يوهان يواخيم اشنبرگ[26] ، >تلاشي در تدوين دايره‌المعارف منظم علم<[27] ، (1798-1796) از ويلهلم تروگات كروگ[28] و >دايره‌المعارف دانش فلسفي<[29] (1817) از هگل، و >دايره‌المعارف< افرايم چمبرز[30] ، يا >فرهنگ جهاني هنرها و علوم<[31] (1728) كه >دايره‌المعارف بزرگ يا لغتنامه مستدل علوم، فنون و پيشه‌ها<[32] (1765-1751) گردآوري دالامبر[33] و دني ديدرو[34] در سي و پنج جلد بر منباي آن شكل گرفت. اما، به طور كلي، نظم موضوعي كنار گذاشته شد و جاي خود را به شيوه امروزي و همه پسند، يعني نظم الفبايي براساس كلمات، نام‌ها، يا موضوع‌هاي خاص داد. بدين سياق، شكل ظاهري دايره‌المعارف شبيه واژه‌نامه شد و به همين دليل، لغتنامه‌ها نيز به عنوان آثار دايره‌المعارفي تلقي شدند.
دايره‌المعارف‌هاي واژه‌نامه‌اي. نخستين دايره‌المعارف برجسته واژه‌نامه‌وار >فرهنگ بزرگ تاريخي، يا گلچين تاريخ مقدس و دنيوي<[35] (1674) اثر كشيش و دانشمند فرانسوي لويي مورري است، اين دانشنامه ـ كه به ويژه از حيث مطالب جغرافيايي و شرح احوال نامداران غني بود ـ با حسن استقبال روبه‌رو شد و تا سال 1691 شش بار به چاپ رسيد؛ و به زبان‌هاي انگليسي، آلماني، اسپانيايي، و ايتاليايي ترجمه گرديد. از جمله كساني كه كار تصحيح و اصلاح افتادگي‌هاي اثر مورري را برعهده گرفت، فيلسوف و منتقد فرانسوي پيربايله[36] بود كه >فرهنگ انتقادي و تاريخي<[37] او (دو جلد، 1694-1697) مشهورترين كار دايره‌المعارفي قرن هفدهم است. اين اثر چندين بار ترجمه و منتشر شد و جايگاهي ماندگار در تاريخ ادبيات و واژه‌شناسي يافت، و دليل آن سادگي و روشني سبك اين اثر بود.
در انگلستان، جان هريس[38] روش واژه‌نامه‌اي را دنبال كرد و به گردآوري >لغتنامه فني< يا >واژه‌نامه جهاني انگليسي هنرها و علوم<[39] پرداخت و نه تنها اصطلاح‌هاي هنر، بلكه خود هنرها را شرح داد و اثر را نخست در يك جلد (1704) و ويرايش دوم را در دو جلد (1708-1710) منتشر ساخت. به طور كلي، اين اثر از نخستين دايره‌المعارف‌هاي زبان انگليسي است كه با نظم الفبايي تهيه شده است. "انجمن نجبا"[40] ذيلي بر آن نوشت و منتشر ساخت و مطالب آن را گسترش داد تا موضوع‌هاي رايج را دربرگيرد. در اين اثر از نمودار و ساير تصاوير نيز استفاده شده است. لغتنامه اصلاح شده هريس مدت‌ها مورد استفاده همگان بود. در آلمان، يوهان جكوب هوفمان[41] به گردآوري >لغتنامه جهاني<[42] (چهار جلد، 1677-1683) پرداخت. لغتنامه‌هاي ويراسته يوهان هابنر[43] در 1704 و 1712 نيز قابل ذكر است. اين آثار حاصل انديشه‌هاي انديشمندان بسياري بود و نخستين كار گروهي منظم به شمار مي‌رود كه ويژگي دايره‌المعارف‌هاي امروزي را داراست. اثري انگليسي به كوشش افرايم چمبرز >دايره‌المعارف، يا فرهنگ جهاني هنرها و علوم <شامل توصيف اصطلاح‌ها و شرح مطالب مربوط به هنرهاي متعدد و علوم، گردآوري معتبرترين پديدآورندگان، در دو جلد (1728) كاري جامع‌تر از لغتنامه هريس است. استفاده منظم از ارجاع‌هاي متقابل، خواننده را قادر مي‌سازد تا موضوع‌هاي مرتبط را با هم بنگرد. اين كار، اثري ارزشمند به شمار مي‌آيد. در زمان حيات چمبرز، اين دايره‌المعارف بارها ويرايش شد. چمبرز را پدر دانشنامه‌هاي نوين دانسته‌اند.
ابراهام ريس[44] در سال 1778 و بار ديگر در 1781، 1786 كار چمبرز را ويرايش كرد و سرانجام آن را به صورت دايره‌المعارفي نو و ارزشمند (45 جلد، 1802-1820) روانه بازار ساخت. اين اثر بر ادبيات قاره اروپا و متون مشابه نيز اثر نهاد. ترجمه دايره‌المعارف اصلي، در ونيز منتشر شد (نُه جلد، 1748-1749) و نخستين دايره‌المعارف گردآوري شده ايتاليايي بود.
دايره‌المعارف ديدرو. ترجمه فرانسوي دايره‌المعارف چمبرز >دايره‌المعارف يا لغتنامه مستدل علوم، فنون، و پيشه‌ها<[45] را كه معمولاً "دايره‌المعارف" خوانده مي‌شود، بنيان نهاد. كار بازنگري ترجمه دايره‌المعارف چمبرز به دايره‌المعارف‌نويس، فيلسوف و نمايشنامه‌نويس فرانسوي، دني ديدرو سپرده شد و با نظارتِ وي به كاري سترگ و ابتكاري تبديل شد. گروه بزرگي از نخبگان برجسته عصر، از جمله ژان لورون دالامبر رياضي‌دان و فيلسوف، كه كار ويرايش مقاله‌هاي رياضي را برعهده داشت و پيشگفتار مشهور كتاب را نوشت؛ ژان ژاك روسو فيلسوف، و لويي ژان مري دبنتون[46] ، دانشمند مشهور، در اين طرح با وي همكاري داشتند. بخش بزرگي از كار برعهده خود ديدرو بود كه مقاله‌هاي مربوط به هنرها و پيشه‌ها و تاريخ و فلسفه باستان را نگاشت. افزون بر اين، بازنگري كلي و هماهنگي مطالب ديگران را نيز برعهده گرفت. اين اثر، از نظر شكل، اساساً نوعي فرهنگ دايره‌المعارفي بود كه هم واژه‌هاي رايج زبان و اسامي خاص را در برداشت و هم تعريف آنها، اغلب موارد، با تفسيرهاي دايره‌المعارفي همراه بود.
همكاران يا مروّجان آراء اين اثر به اصحاب دايره‌المعارف مشهور بودند كه بر فلسفه اجتماعي معيّن و نهضتي مشخص تأكيد داشتند. اين دايره‌المعارف در سال‌هاي 1751 تا 1772 در بيست و هشت جلد، كه يازده جلد آن داراي لوحه‌هايي بود، منتشر شد. در سال 1780 بيش از دويست لوحه به عنوان ذيل با فهرستي تحليلي در دو جلد به بازار آمد. در پي آن ويرايش‌هاي متعددي منتشر گرديد.
دايره‌المعارف تك نگاشتي. با اهميت يافتن دايره‌المعارف فرهنگ‌وار، تلاش شد دايره‌المعارف تك نگاشتي شامل كل دانش بشري منتشر شود، كه نمونه بارز آن >دايره‌المعارف بريتانيكا< است كه نخست در يكصد قسمت هفتگي از 1768 تا 1771 در ادينبورگ انتشار يافت. اين اثر بعدها در سه جلد با قطع رحلي چاپ شد. اين اثر رساله‌ها و مقاله‌هايي بلند داشت، اما تعريف‌هاي فني و ديگر اصطلاح‌ها نيز به ترتيب الفبايي در آن آمده بود. اين ويژگي كلي در تمام ويرايش‌هاي بعدي، از قرن هجدهم به بعد، حفظ گرديد. امريكاييان، در سال 1920، اين دايره‌المعارف را خريدند.
نمونه اعلاي دايره‌المعارف تك نگاشتي >دايره‌المعارف جهاني علوم و هنرها<[47] ، با تنظيمي الفبايي ويرايش يوهان ساموئل ارش[48] و يوهان گوتفريد گروبر[49] ، است كه گاه مقاله‌هايي تا هزار صفحه داشت. نشر اين دايره‌المعارف كه به سال 1818 آغاز شد، با انتشار آخرين يا صدو شصت و هشتمين جلد آن به سال 1914 پايان يافت.
يكي از موفق‌ترين آثار مرجع قرن نوزدهم >واژه‌نامه گفتاري<[50] نشر 1796 و 1808 به كوشش لغت‌شناس آلماني فردريش آرنولد بروكهاوس[51] بود. دهمين ويرايش اين اثر كه پس از 1928 به >بروكهاوس بزرگ<[52] مشهور شد، مبناي >دايره‌المعارف امريكانا <(1883-1829) قرار گرفت. در انگلستان، رابرت چمبرز و برادرش با الهام از "بريتانيكا" >دايره‌المعارف چمبرز< را ـ كه ربطي به اثر كلاسيك افرايم چمبرز نداشت ـ به سبك >واژه‌نامه گفتاري< تأليف كردند، كه تا امروز دوام يافته است.
در اتحاد جماهير شوروي (سابق) >دايره‌المعارف بزرگ شوروي< (بولشايا)[53] نخست بين سال‌هاي 1926 و 1947 در شصت و چهار جلد نشر يافت. ويرايش دوم اين اثر، با تفسيري ماركسيستي ـ لنينيستي در مورد پديده‌ها، در پنجاه و يك جلد بين سال‌هاي 1950 و 1958 به بازار آمد. هشت هزار دانشمند براي آن مقاله نوشته بودند و يك جلد كامل آن به اتحاد شوروي اختصاص داشت. ويرايش سوم سي جلدي آن از 1970 آغاز به انتشار كرد و در سال 1979 به پايان رسيد و بيش از 100000 مدخل را پوشش مي‌داد. ترجمه انگليسي ويرايش سوم، در سي و دو جلد توسط شركت انتشاراتي "مك ميلان" به سال 1983 منتشر شد. از زمان فروپاشي كمونيسم، دانشمندان روسي تلاش‌هايي براي تهيه و انتشار آثار دايره‌المعارفي متفاوت كرده‌اند.
>دايره‌المعارف كانادايي< سه جلدي (ويرايش نخست، 1985) براي جايگزيني >دايره‌المعارف كاناديانا<[54] (ده جلد، يازدهمين ويرايش، 1975) طراحي شد و در سال 1988 در چهار جلد بازنگري گرديد و گسترش يافت. اين اثر، كه دامنه شمول جامعي دارد، در عين حال بر مسائل كانادا تأكيد مي‌ورزد.
دايره‌المعارف نگاري در شرق. در طي قرون متمادي، دايره‌المعارف‌هاي بسياري در چين تهيه شده است. بيشتر آنها بسيار طولاني و مفصل و شامل گلچين‌هايي از متون ادبي و تاريخي و سرگذشتنامه‌هاي برجسته‌اي است كه برحسب رده‌بندي‌هاي مختلف تنظيم شده است. نخستين دايره‌المعارف شناخته شده >آينه امپراتور<[55] (حدود 220 ميلادي) بود كه اثري از آن برجاي نمانده است؛ نخستين دايره‌المعارف نو به سال 1915 منتشر شد. در 1980، انتشار نخستين دايره‌المعارف چند جلدي چيني، يعني >دايره‌المعارف بزرگ چين<[56] ، با يك جلد درباره اخترشناسي، آغاز شد. سرانجام اين دايره‌المعارف در هفتاد تا هشتاد جلد پيش‌بيني شده است. از سال 1980، انتشار متمّمي سالانه براي تكميل مطالب دايره‌المعارف و در بردارنده آخرين اطلاعات رويدادهاي چين آغاز شد.
در ژاپن، >دايره‌المعارف بزرگ ژاپن<[57] (ده جلد، 1908-1919) گرچه مشابه آثار نو اروپايي است، تا حد زيادي گلچيني از متون علمي به شمار مي‌آيد. >ژاپنيكا<[58](نوزده جلد، 1967-1972) منبع ارجاعي جامع‌تري است.
دايره‌المعارف‌هاي امريكايي. دانشنامه‌هاي نشر يافته در ايالات متحده، و در سده‌هاي نوزدهم و بيستم، شامل آثار مرجع كلي به صورت‌هاي مختلف بود كه براي عامه خوانندگان، به ويژه كودكان، منتشر شد. دايره‌المعارف امريكانا را در اصل ناشر امريكايي ـ آلماني فرانسيس ليبر در 1829 آغاز كرد. از ديگر دايره‌المعارف‌هاي عمومي مي‌توان به: >دايره‌المعارف كلمبيا<[59] (يك جلد: ويرايش نخست، 1935؛ ويرايش پنجم، 1993)، >دايره‌المعارف كولير<[60] (24 جلد: ويرايش نخست، 1949-1951) و >دايره‌المعارف بين‌المللي<[61] (20 جلد: ويرايش نخست، 1963) اشاره كرد.
چهاردهمين ويرايش دايره‌المعارف بريتانيكا ()1929 سراسر بازنگري گرديد و در بيست و چهار جلد منتشر شد. در 1974، ويرايش تازه‌اي (ويرايش پانزدهم، 30 جلدي) از آن، با عنوان >دايره‌المعارف نوين بريتانيكا<[62] نشر يافت. ساختار ويرايش اخير عبارت است از يك جلد پروپديا، شامل سرفصل "دايره دانش‌نو"، ده جلد ميكروپديا با شناسه‌هاي داراي منابع ارجاع سريع، و نوزده جلد ماكروپديا شامل مقاله‌هاي طولاني‌تر كه "دانش ژرفي" در مقاله‌ها ارائه مي‌كند. اين اثر كه در سال 1985 بازنگري شد داراي سي و دو جلد است كه داراي دو جلد نمايه، يك جلد پروپديا، دوازده جلد ميكروپديا، و هفده جلد ماكروپديا است.
دايره‌المعارف‌هاي نوجوانان. دايره‌المعارف‌هاي مشهور كودكان عبارتند از >دايره‌المعارف جهاني<[63] (22 جلد: نخستين ويرايش، 1917)، >دايره‌المعارف مصور كامپتون<[64] (15 جلد: نخستين ويرايش، 1922) كه بعدها تبديل به دايره‌المعارفي بيست و چهار جلدي شد؛ و >دايره‌المعارف كودكان آكسفورد<[65] (7 جلد: 1981) كه براي نابينايان به خط بريل نيز در آمد.
دايره‌المعارف غيرچاپي. در دهه 1980، انتشار دايره‌المعارف به شكل الكترونيكي و صفحه‌هاي نوري رواج يافت. در اوايل دهه 1980، >دايره‌المعارف دانشگاهي امريكا<[66] ، نشر گروليه به صورت پيوسته منتشر شد. كاربران رايانه در سراسر جهان به اين دايره‌المعارف و نظاير آن، با استفاده از دستگاه مودم و به ياري خط تلفن دسترسي دارند.
در اين دهه، دايره‌المعارف به صورت لوح فشرده در دسترس قرار گرفت. گروليه در 1985 نخستين دايره‌المعارف لوح فشرده را توليد كرد. >دايره‌المعارف چند رسانه‌اي كامپتون<[67] در سال 1989 به صورت لوح فشرده به بازار آمد كه صدا، تصوير، نقاشي متحرك و متن را يكپارچه مي‌سازد. در 1993، شركت ميكروسافت، دايره‌المعارف چندرسانه‌اي انكارتا[68] را بر لوح فشرده منتشر كرد. ويرايش مستقل انكارتا، در سال 1995 گسترش يافت.
(E.E)
ترجمه اسدالله آزاد
تلخيص از داكا
.[3] Rerum Humanarum et Divinarum Antiquitates
.[5] Martianus Minneus Felix Capella
.[6] The Marriage of Philology and Mercury
.[9] Etymologiarum, seu Originum Libri
.[12] Speculum Majus (Great Mirror(
.[17] Epcyclopaedia seu, Orbis Disciplinarum, TumSacrarum Quam Prophanum epistemon
.[19] Grand Dictionnaire Historique
.[20] Louis Moréri
.[21] Dictionnaire des Arts et des Sciences
.[25] Textbook of Seientific Studies
.[26] Johann Joachim Eschenburg
.[27] Versucheiner Systematischen Encyclopadieder
.[29] EncyclopÌdie der Philosophischen Wissenschaften
.[30] Ephraim Chamber᾽s cyclopedia
.[31] Universal Dictionary of Arts and sciences
.[32] Great Encyclopédie ou Dictiomaire Raisomé desScience, des Arts, et des Métiers
.[35] Le Grand Dictionnaire Historique, ou MélangeCurieuxcle l᾽Histoire Sacrée et Profane
.[37] Dictionnaire Historique et Critique
.[39] Lexicon Technicum: or an Universal EnglishDictionary of Arts and Sciences
.[45] Encyclopedia or Systematic Dictionary of Sciences,Arts and Trades
.[46] Louis Jean Marie Daubenton
.[47] Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften undKϋnste
.[51] Friedrisch Arnold Brockhaus
.[53] Great Soviet Encyclopedia (130l᾽shaia SovetskayaEntsiklopediia)
.[56] Greater Encyclopedia of China
.[57] Great Japanese Enayclopedia
.[61] Encyclopedia International
.[62] The New Encyclopaedia Britanica
.[64] Compton᾽s Pictured Encyclopedia
.[65] Oxford Children᾽s Encyclopedia
.[66] Academic American Encyclopedia
.[67] Compton᾽s Multi Media Encyclopedia
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی