قاموس‌الاعلام (كتاب). اين اثر، نوعي زندگينامه و در عين حال يك كتابشناسي فرهنگي، تاريخي، و جغرافيايي به زبان تركي عثماني است. مؤلف آن شمس‌الدين سامي است كه در 1266ق. در يانيه ]امروزه: يانيا[1]  [به دنيا آمد و در 1322ق. در استانبول درگذشت (4: ج11، ص 411). وي پس از دوره ابتدايي، وارد مدرسه يوناني شهر يانيه شد و در آنجا زبان‌هاي يوناني، يوناني كهن، و ايتاليايي را فرا گرفت و همزمان به يادگيري فارسي و عربي پرداخت (5: ج 30، ص 252)؛ سپس به استانبول رفت و با سمت منشي دولتي مشغول به‌كار شد و فعاليت ادبي خود را از 298 ق. در آن شهر آغاز كرد. آخرين سمت او سرمنشي‌گري كميسيون "تفتيش عسكري" بود (4: ج11، ص 411). سامي نويسنده‌اي جامع‌الاطراف و پركار بود و در حدود چهل اثر ]تأليف و ترجمه [پديد آورد (1: ج3، ص 78). مهم‌ترين اثر او قاموس‌الاعلام است كه در شش جلد و 4830 صفحه (4: ج11، ص 417) و در مدت يازده سال (1306-1316) تأليف و چاپ شده است. مؤلف در اين باره مي‌گويد: "قاموس‌الاعلام، كه ثمره يازده سال سعي غيرمنقطع است، امروز بتوفيقه تعالي خاتمه يافت (2: ج 6، ص آخر)؛ و با عرض اعتذار قول مي‌دهد كه براي رفع قصور و نقصان، جلد ديگري تأليف كند"، كه البته عملي نشده است. هدف مؤلف از تأليف قاموس، پاسخگويي به نيازي بوده كه در آن زمان نسبت به‌وجود دايره‌المعارف احساس مي‌شد (4: ج 11، ص 417).

قاموس الاعلام، مشتمل بر زندگينامه و شرح آثار رجال شرق و غرب، از طبقات مختلف و شرح شهرها و ممالك و غيره است (3: ج 2، ص 1991)؛ و به گفته خود سامي در زمينه تاريخ مشتمل است بر معرفي "كافّه اقوام و امم و انبيا، خلفا، صحابه، تابعين، رجال حديث، ملوك، امرا، وزرا، حُكّام، علما، فقها، اوليا، مشايخ، ادبا، شعرا، اطبا، مورخان، سياحان، اصحاب هنر، اشخاص موهومه اساطير" و شرح حال و آثار همه مشاهير "ازمنه قديمه و جديده" شرق و غرب كه زير نام كوچك نويسنده و نام پدر و سپس دوره زندگي نويسندگان آمده است و اطلاعاتِ سرگذشتنامه‌ايِ مختصري درباره هر نويسنده دارد. در زمينه جغرافي نيز، اسامي تمامي "قطعات و ممالك كره ارض"، درياها، تنگه‌ها، جزيره‌ها، كوه‌ها، رودخانه‌ها، درياچه‌ها، دشت‌ها، شهرها و قصبه‌ها، و حتي قريه‌هاي نسبتآ بزرگ را با شرح موقعيت و طول و عرض جغرافيايي، وضع تاريخي و طبيعي، به‌ترتيب الفبايي در بر دارد (2: ج1، ص "الف"). سامي در پيشگفتار كتاب (افاده مرام) (2: ج 1، ص "ز" ـ "يه")، ضمن سپاسگزاري از سلطان وقت، عبدالحميد ثاني (حكومت: 1293-1327ق.)، در اهميت تاريخ و جغرافي و جدايي‌ناپذير بودن آن دو از يكديگر سخن مي‌گويد و مي‌افزايد: اسلاف ما، يعني "قُدَماي عُلماي اسلام" به اين دو فن توجه كرده و كتاب‌هاي زيادي در آن زمينه پديد آورده‌اند. او به مهم‌ترين اين آثار، به‌عنوان منابع تأليف خود اشاره كرده و از دشواري‌هايي كه در راه تحقيق و تأليف داشته سخن به ميان آورده است.

قاموس الاعلام ]در اصل[ ترجمه‌اي است از >فرهنگ عمومي تاريخ و جغرافي< بويه[2] ، اما سامي مطالب تاريخي، ديني و اصطلاحات و تعبيرات خاص اسلام و شرق را بر آن افزوده، به طوري كه ترجمه آن خيلي پر حجم‌تر از اصل شده است (4: ج11، ص 417).

 مآخذ: 1) سامي، شمس‌الدين بن خالد. قاموس الاعلام. استانبول: مهران، 1306-1316؛ 2) طاهربك، بروسه‌لي‌محمد. عثمانلي مؤلفلري. استانبول: معارف عموميه، 1333، چاپ دوم (اُفست). آلمان غربي، 1971؛ 3) "قاموس الاعلام". دايره‌المعارف فارسي ]مصاحب[. ج 2، ص 1991؛

4) AkÏn, Úmer Faruk. "Semseddin Sami". Islam Ansiklopedisi. Vol.11, PP.411-417; 5) "Semseddin Sami". TÏrk Ansiklopedisi. Vol.30, PP.252.

علي كاتبي

 

[1]. Yanya

[2]. Dictionnaire Universale d´histoire et de Geographie