كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي.اين كتابخانه از بزرگ‌ترين و معتبرترين كتابخانه‌هاي تخصصي در ايران در حوزه علوم انساني و اجتماعي است كه در 1287ش. تأسيس شد. اين كتابخانه در درجه نخست در خدمت نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و كاركنان قوه مقننه است، اما از ديرباز به‌طور وسيع مورد مراجعه دانش‌پژوهان و دانشجويان بوده است.
به‌دنبال تجديد سازمان كتابخانه و تصويب اساسنامه جديد آن در آذر 1375، كتابخانه به‌نام "كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي"، خوانده شد و به‌صورت نهادي مستقل، زير نظر هيئت امنا به رياست رئيس مجلس شوراي اسلامي به فعاليت خود ادامه داد (13: 1).
تاريخچه. كتابخانه مجلس در آغاز مشروطيت به همت عده‌اي از نمايندگان فرهنگ‌دوست ايجاد شد (22: 362). پيشنهاد تأسيس كتابخانه را ارباب كيخسرو شاهرخ، نماينده جامعه زردشتيان در دوره دوم مجلس، در سال 1287ش./ 1327ق.، يعني دو سال پس از پيروزي انقلاب مشروطيت، به مجلس ارائه كرد.
تأسيس "دايره كتابخانه" در نظام نامه داخلي مجلس شوراي ملي مصوب 17 دي 1287ق. به تصويب رسيد و ارباب كيخسرو در انجام مراحل مقدماتي تأسيس، گردآوري كتاب، و تعيين مكاني براي نگهداري كتاب‌ها و ايجاد كتابخانه موقت، سهم برجسته‌اي داشت (8: 3؛ 10: ج 2، ص 214؛ 11: 380؛ 12: 15؛ 14: 3-4). وي با همكاري جمعي از نمايندگان مجلس، مانند رضا افشار، ابراهيم زنجاني، نصرالله تقوي، محمود علامير، و محمدعلي فروغي در فراهم‌آوردن مقدمات تأسيس كتابخانه كوشيدند (8: 3؛ 9: 15؛ 12: 15).
براي تشكيل كتابخانه، ابتدا تعدادي كتاب به‌صورت پراكنده خريداري و يا توسط ناشران و مؤلفان داخل و خارج از كشور به كتابخانه اهدا شد. سپس تعداد 202 مجلد از كتاب‌هاي ابوالحسن جلوه خريداري و با اهداي 1091 جلد از كتاب‌هاي احتشام السلطنه، رئيس دوره اول و دوم مجلس، توسط مخبرالسلطنه هدايت در سال 1291ش./1331ق. هسته اوليه كتابخانه مجلس شكل گرفت (9: 18؛ 10: ج 2، ص 214-215؛ 12: 13-14).
طي سال‌هاي 1291-1302 ش. كتاب‌هايي كه از طريق خريداري يا اهدا براي مجلس فراهم مي‌شد در دو اتاق كوچكِ تو در تو در شرق حوضخانه مجلس نگهداري و در چند قفسه چوبي چيده مي‌شد (8: 3؛ 11: 378؛ 12: 15؛ 16: ج 2، ص 2660). اين كتابخانه كوچك همواره مورد توجه و استفاده نمايندگان بود. مجلس در دوره پنجم قانون‌گذاري، خانه و باغ عزيزالسلطاني (مليجك) را خريد و قسمتي از آن را پس از آماده‌سازي و تغييرات لازم به كتابخانه اختصاص داد و كتاب‌ها را به آنجا منتقل كرد. در سال 1302 ش. كتابخانه به ساختماني در شرق مجلس (بخشي از اندرون خانه ميرزا حسين‌خان سپهسالار) در ميدان بهارستان، منتقل شد و در سال 1304 ش. گشايش يافت و زير نظر نخستين مدير آن يوسف اعتصامي رسمآ آغاز به‌كار كرد (11: 378؛ 12: 16-17؛ 4:14).
يوسف اعتصامي تا سال 1316 به مديريت خود ادامه داد. در دوران رياست او سه جلد فهرست كتابخانه تهيه و چاپ شد. در دي 1316 ابراهيم شريفي به مديريت كتابخانه برگزيده شد و رياستش تا 1339 ادامه داشت. در دوران رياست او كتابخانه همچنان در راه پيشرفت و گسترش گام برداشت و كتاب‌هاي خطي و چاپي بسياري به مجموعه آن افزوده شد. روابط و مبادلات با كتابخانه‌ها و ناشران داخلي و خارجي كه در دوران اعتصام‌الملك پايه‌گذاري شده بود، ادامه و فزوني يافت. پس از او تقي تفضلي رياست كتابخانه را تا سال 1346 برعهده داشت (12: 29-30).
به خاطر كوچكي فضا و نامناسب بودن محل نگهداري كتاب‌ها به دستور رئيس مجلس وقت، فاخر حكمت، در قسمت جنوبي باغ بهارستان زميني به مساحت 1200 مترمربع در نظر گرفته شد و در سال 1341 ساختماني چهار طبقه براي كتابخانه ساخته شد. اين ساختمان پنج مخزن كتاب (گنجايش هر يك بيش از يك صدهزار جلد بود)، يك تالار مطالعه، يك تالار براي نمايشگاه، پنج اتاق كار، و تالاري باعنوان "دايره فيلموتيك" در اختيار داشت (12: 17-18؛ 14: 16).
در فاصله سال‌هاي 1341 تا 1357 مديران كتابخانه، تقي تفضلي، فخري راستكار، محمد شهدادي، و عبدالحسين حائري بودند. واحد عكاسي و فيلمبرداري و دستگاه‌هاي چاپ كتابخانه در اين دوره ايجاد شد و جلدهاي اول و سوم فهرست نسخ خطي كتابخانه مجلس شوراي ملي، و جلد دوم فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانه مجلس سناي سابق توسط عبدالحسين حائري تهيه و منتشر شد (12: 30-31).
كتابخانه مجلس كه از چند ماه پيش از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1357 بدون اجازه مسئولان وقت مجلس، تعطيل شده بود. در 16 فروردين 1358 به دستور امام خميني فعاليت خود را با مديريت عبدالحسين حائري آغاز كرد. در اين دوره، نام كتابخانه مجلس شورا به "كتابخانه شماره 1 مجلس شوراي اسلامي" و كتابخانه سناي سابق به "كتابخانه شماره 2 مجلس شوراي اسلامي" تغيير يافت. كتابخانه شماره 2 در سال 1362 به محل موزه نگارستان منتقل شد. بدين ترتيب، كتابخانه اخير كه مجموعه‌اي تخصصي در حوزه‌هاي اسلام‌شناسي و ايران‌شناسي دارد، در اختيار عموم قرار گرفت. در سال 1364 نيز مديريت‌هاي كتابخانه شماره 1 و 2 در هم ادغام شدند و هر دو كتابخانه تحت مديريت واحد قرار گرفتند (9: 16-17؛ 12: 6-9؛ 14: 16-18).
در سال 1374 تحولات مهمي در مديريت و ساختار و جايگاه قانوني كتابخانه‌هاي مجلس به‌وجود آمد. پس از 70 سال، در اساسنامه كتابخانه بازنگري شد و قانوني به تصويب رسيد كه بر اساس آن كتابخانه، مؤسسه‌اي تحقيقاتي، فرهنگي، و خدماتي شناخته شد و نام آن به "كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي" تغيير يافت. اكنون، كتابخانه هيئت امنايي همانند دانشگاه‌ها دارد و نيز داراي آيين‌نامه‌هاي مالي و تشكيلاتي و اداري و بودجه مستقل است. انتشارات كتابخانه نيز در اين دوره فعال و بخش اطلاع‌رساني آن راه اندازي شد. عرضه خدمات اطلاع‌رساني پيوسته و اتصال به اينترنت، فهرستنويسي رايانه‌اي، و استفاده از رايانه در بخش‌هاي مختلف كتابخانه نيز در همين دوران آغاز شد (9: 17؛ 14: 21-22). مديريت اين دوره را غلامرضا فدايي عراقي از 1374-1377 برعهده داشت و از آن پس تاكنون (1385) محمدعلي احمدي ابهري برعهده دارد (2).
مجموعه كتابخانه. منابع موجود در كتابخانه مجلس عبارتند از :
1. كتاب‌هاي چاپي. كتابخانه مجلس شوراي اسلامي درحال حاضر با حدود 200000 جلد كتاب چاپي يكي از كتابخانه‌هاي مهم و معتبر ايران است (13: 3). گردآوري كتاب از طريق اهدا، خريد مجموعه‌هاي خصوصي، خريد از نمايشگاه‌هاي كتاب و ناشران، و واسپاري از طريق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي صورت مي‌گيرد. يكي از ابتكارات كتابخانه در دوران بعد از انقلاب اسلامي، دريافت مرتب انتشارات جاري از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي طبق مصوبه 1368 شوراي عالي انقلاب فرهنگي است كه بر اساس آن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي مؤظف به ارسال يك نسخه از انتشارات جاري كشور به كتابخانه مجلس شوراي اسلامي شد.
مجموعه كتاب‌هاي چاپي كتابخانه بيشتر در حوزه‌هاي اسلام‌شناسي و ايران‌شناسي است. رايج‌ترين زبان‌ها در مجموعه كتاب‌هاي چاپي به ترتيب زبان‌هاي فارسي، عربي، تركي، انگليسي، فرانسوي، آلماني، و روسي هستند. در اين مجموعه كتاب‌هاي بسيار نايابي وجود دارد كه در ارزش، همپايه نسخه‌هاي كمياب خطي هستند (9: 18؛ 12: 35-36؛ 14: 38).
2. نسخه‌هاي خطي. كتابخانه مجلس داراي 24000 جلد نسخه خطي است كه تاكنون بيش از 17500 جلد از آنها فهرستنويسي و فهرست آنها چاپ و در 35جلد منتشر شده است. كار فهرستنويسي اين نسخ زير نظر عبدالحسين حائري، كتاب‌شناس و نسخه‌شناس معاصر، انجام مي‌گيرد(3:13). اين مجموعه در موضوعات مختلفي چون فقه و اصول، فلسفه، كلام، عرفان، رياضيات، پزشكي، گياه‌شناسي، و نجوم است (14: 39).
قديمي‌ترين نسخه خطي كتابخانه، قرآن مجيد مربوط به قرن سوم يا چهارم هجري به خط نسخ است. از ديگر نسخه‌هاي خطي ناياب شرح مسائل حنين ابن اسحاق از ابن ابي صادق نيشابوري، التفهيم بيروني، رسائلابواسحاق صابي، و جهره‌الامثال ابو هلال عسكري از قرون پنجم و ششم هجري است (9: 18-19؛ 12: 36؛ 13: 4؛ 14: 39).
3. نشريات. مجموعه نشريات كتابخانه در بردارنده نخستين نشريات از عهد ناصرالدين شاه قاجار، نشريات دوران مشروطه و شبنامه‌ها، نشريات دوران انقلاب اسلامي و تقريبآ بيشتر نشريات تهران و بسياري از نشريات شهرستان‌هاست. در اين بخش حدود 25000 مجلد در 5000 عنوان نشريه موجود است. از مجموعه‌هاي نفيس و ناياب اين بخش مجموعه شبنامه‌هاي سال 1328ق. است. در آغاز مشروطيت كه هنوز روزنامه در ايران رواج نيافته بود، يكي از وسايل نشر افكار آزاديخواهان و مخالفت با حكومت استبدادي و رجال درباري، نشر شبنامه‌هاي خطي و يا چاپ ژلاتيني بود كه غالبآ روي يك طرف كاغذ چاپ و يا نوشته و منتشر مي‌شد (12: 37-38؛ 13: 5؛ 14: 39؛ 21: 10).
از عناوين برجسته روزنامه‌هاي مجلس، روزنامه‌هاي قديمي صدر مشروطيت، وقايع اتفاقيه، و كاغذ اخبار هستند. نشريات اين كتابخانه از راه اهدا، خريداري مجموعه‌هاي خصوصي، اشتراك، و خريد تك شماره گردآوري شده‌اند (12: 38؛ 14: 39).
4. مجموعه‌هاي اهدايي. بخش عمده‌اي از منابع كتابخانه مجلس اهدايي است و رجال سياسي و فرهنگي، ناشران و نويسندگان، شرق‌شناسان، و محافل علمي داخلي و خارجي، كتاب‌ها و نشريات ارزنده خود را به آن اهدا كرده‌اند (13: 2). نام اين منابع و اسامي اهداكنندگان آنها در دفترهاي ثبت كتابخانه مضبوط است (12: 43).
از نفايس كتابخانه مجلس 23 مجموعه اهدايي است كه عبارتند از: مجموعه‌هاي احتشام‌السلطنه، پارسيان هند، محمد طباطبايي، نجم‌الدوله، سيد جمال‌الدين اسدآبادي، امام جمعه خويي، احمد متين دفتري، ناصرالدوله فيروز، نصرالله تقوي، رهي معيري، سلطان القرائي، عبدالجواد لالاني، هلاكو رامبد، نورالدين امامي، عباس محتشم نوري، غلامحسين سرود، نورالدين مدرسي چهاردهي، كريم كشاورز، علي‌اكبر پروانه، عبدالحميد معرفت، خاندان معزي دزفولي (9: 21؛ 12: 46-71؛ 13: 2؛ 14: 40-62)، محمدعلي كريم‌زاده تبريزي، لطفعلي صدرالافاضل تبريزي (2).
5. اسناد تاريخي. در مجموعه‌هاي كتابخانه مجلس، بيش از 12000000 سند قديمي شامل نامه، فرمان، قرارداد، اسناد مالي، قباله‌جات، و وقفنامه وجود دارد كه در صندوق‌ها و قفسه‌هاي ويژه نگهداري مي‌شوند (11: 382؛ 12: 72؛ 13: 5). از جمله اين اسناد، نامه‌ها و فرمان‌هاي مربوط به دوران مشروطيت، مانند نامه‌اي از مجلس به محمدعلي شاه و پاسخ او به مجلس است (11: 382؛ 12: 72).
از موفقيت‌هاي كتابخانه در دوره انقلاب اسلامي در اختيار گرفتن بايگاني راكد قديمي مجلس است. اين بايگاني گنجينه عظيم اسناد مجلس ايران از دوره دوم تا بيست و چهارم قانون‌گذاري است (12: 72). اخيرآ بخشي از اسناد به‌صورت كتاب منتشر شده است، مانند مجموعه اسناد روحانيت و مجلس كه تاكنون چهار جلد آن منتشر شده است (2؛ 9: 20).
6. مواد سمعي و بصري. اين مجموعه شامل تصاوير، نقشه‌هاي جغرافيايي و تاريخي، نوارهاي صوتي و تصويري، و آلبوم‌هاي قديمي و نفيس است (13: 3). بيش از 200 عدد آلبوم حاوي عكس‌هاي تاريخي از شخصيت‌ها، آثار تاريخي، و مناظر در كتابخانه وجود دارد. همچنين 168 تابلوي نقاشي شامل 25 تابلو از آثار كمال‌الملك، 22 تابلو از اسماعيل آشتياني، و 40 تابلو از محمود اوليا در كتابخانه موجود است (9: 20؛ 12: 73).
از سال 1378 با جمع‌آوري كليه عكس‌ها و آلبوم‌هاي پراكنده در واحدهاي مختلف كتابخانه، تاكنون حدود 100 آلبوم عكس از مجلس سنا، 80 آلبوم از عكس‌هاي مجلس شوراي ملي، و 2000 قطعه عكس بدون آلبوم شناسايي و فهرست آنها در سيستم رايانه‌اي كتابخانه تهيه شده و در حال حاضر پايگاه اطلاعاتي آن در دست آماده‌سازي است (6؛ 14: 63).
7. اسناد و انتشارات سازمان ملل متحد. اين كتابخانه يكي از معدود مراكز كشور است كه از نخستين روزهاي تشكيل سازمان ملل متحد در مي 1948، اسناد و انتشارات آن را به‌طور كامل و به سه زبان عربي، فرانسوي، و انگليسي دريافت كرده است. كتابخانه در اين زمينه خدمات مورد نياز را به‌صورت اصل نسخه الكترونيكي و پيوسته در اختيار دانشجويان و دانش‌پژوهان قرار مي‌دهد (6؛ 9: 20؛ 11: 381؛ 12: 73؛ 13: 6).
8. گزارش‌هاي دولتي. اين مجموعه كه منبعي منحصربه‌فرد به‌شمار مي‌رود، شامل گزارش‌هاي ارسالي از طرف سازمان‌هاي دولتي به مجلس و كتابخانه است. گزارش‌هاي دولتي كه تا سال‌هاي اخير به‌دليل كمبود فضا فقط جمع‌آوري و نگهداري مي‌شد و استفاده از آنها ممكن نبود، از سال 1381 سازماندهي گرديد، پايگاه اطلاعاتي آن تدوين شد و اينك در اختيار محققان و علاقه‌مندان قرار دارد (2؛ 6).
9. ريزفيلم نسخه‌هاي خطي و نشريات قديمي. واحد ريزفيلم كتابخانه از دهه 1330 ش. با استقرار واحدي از دانشگاه تهران آغاز به‌كار كرد. در آغاز دهه پنجاه، كتابخانه تشكيلات تازه‌اي يافت، رئيس وقت مجلس به امور فرهنگي كتابخانه توجه خاصي نكرد و بودجه‌اي براي تجهيزات و عكسبرداري از نسخه‌هاي خطي در نظر گرفت. در همين سال‌ها يك كارشناس از طرف كتابخانه براي خريد تجهيزات عكسبرداري و تهيه ريزفيلم عازم آلمان شد. حاصل اين سفر، خريد يك دستگاه عكسبرداري براي تهيه ريزفيلم، تعدادي نسخه‌خوان و يك دستگاهِ ظهور و ثبوت فيلم بود. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در سال 1375 دستگاه‌هاي متعدد و پيشرفته عكسبرداري براي كتابخانه تهيه شد.
به‌رغم تصويب تشكيلات جديد كتابخانه در 1375 و مساعدتر شدن شرايط، اين بخش رشد كندي داشت، تا اينكه در 1378 سرعت تهيه ريزفيلم از نسخه‌ها شتاب بيشتري يافت و در اواخر همين سال با اجراي طرح تسريع تهيه ريزفيلم از نسخه‌ها، فعاليت اين واحد به‌صورت شبانه‌روزي آغاز شد. در حال حاضر واحد فيلموتيك كتابخانه از فعال‌ترين واحدهاي تهيه ريزفيلم از نسخه‌هاي خطي در سراسر كشور است (5: 5؛ 14: 65-66). تاكنون بخش اعظم نسخه‌هاي خطي و بسياري از نشريات و اسناد قديمي ريزفيلم شده‌اند.
10. تهيه نسخه ديجيتالي از منابع كتابخانه. كتابخانه تاكنون گام‌هايي براي ايجاد كتابخانه ديجيتالي برداشته است، از جمله: تبديل ريزفيلم نسخه‌هاي خطي به نسخه ديجيتالي از 1382؛ تهيه نسخه ديجيتالي مشروح مذاكرات مجلس از انقلاب مشروطيت تاكنون؛ عكسبرداري ديجيتالي از نشريات قديمي؛ و عكسبرداري ديجيتالي از كتب چاپ سنگي (2).
مديريت آماده‌سازي و سازماندهي منابع.سازماندهي منابع كتابخانه تا قبل از 1375 به روش سنتي بود و كتاب‌ها بر اساس شماره قفسه و قطع چيده شده بودند و داراي برگه‌هاي عنوان و موضوع و مؤلف به روش سنتي بودند. از سال 1377 كار فهرستنويسي بر اساس رده‌بندي كتابخانه كنگره امريكا و قواعد جديد آغاز شد و از آن سال مجموعه كتاب‌هاي چاپي آن در پايگاه اطلاعاتي وارد شده و از طريق عنوان، موضوع، مؤلف، ناشر، سال انتشار، و مانند آن قابل بازيابي است (14: 22). از مهم‌ترين فعاليت‌هاي اين مديريت تهيه پايگاه‌هاي اطلاعاتي به شرح زير است: نسخه‌هاي خطي، نمايندگان مجلس‌هاي شوراي ملي و سنا در رژيم سابق، اسناد تصويري مجلس، مقالات فارسي، آثار هنري موزه مجلس شوراي اسلامي، اسناد تاريخي، نمايه روزنامه مجلس، فهرست نشريات ادواري، نمايندگان مجلس شوراي اسلامي بعد از انقلاب اسلامي، كتاب‌هاي لاتين، و كتابخانه شماره 1 و 2 مجلس شوراي اسلامي (13: 6؛ 14: 24). كار سازماندهي نقشه‌ها نيز از سال 1379 آغاز و براي اشياي موزه‌اي نيز كاربرگه‌هايي جهت سازماندهي تنظيم گرديده است و اطلاعات آن در پايگاه اطلاعاتي مربوط وارد شده است (14: 24-25).
مديريت اطلاع‌رساني. مركز اطلاع‌رساني كتابخانه از ابتداي سال 1378 آغاز به‌كار كرده است. كتابخانه يك شبكه رايانه‌اي دارد كه پايگاه‌هاي اطلاعاتي متعددي از جمله منابع موجود در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي و ساير كتابخانه‌ها را در اختيار مراجعان مي‌گذارد (3: 9؛ 19). هم اكنون 100 ايستگاه كاري در كتابخانه وجود دارد كه به تمامي كاركنان كتابخانه و مجلس و مراجعان بخش‌هاي مختلف خدمات ارائه مي‌كند. وب سايت كتابخانه باآدرس http://www.majlislib.org قابل دستيابي است و كاربران مي‌توانند از طريق آن به فهرست پيوسته منابع كتابخانه مجلس شوراي اسلامي و ساير كتابخانه‌ها، بانك‌هاي اطلاعاتي و منابع الكترونيكي و اينترنتي مختلف دسترسي يابند (19).
مديريت مرمت و آسيب‌شناسي. اين بخش به‌منظور حفاظت و نگهداري كتب خطي، چاپي، اسناد تاريخي، و ديگر منابع آرشيوي موجود در كتابخانه به‌وجود آمده كه به لوازم، مواد، و ماشين‌آلات مناسب مجهز است و نيز با استفاده از نيروهاي كارآمد اداره مي‌شود (18: 5). بخش مرمت كتابخانه كه از سال 1362 فعاليت خود را آغاز كرد، هم اكنون يكي از فعال‌ترين واحدهاي كتابخانه است (13: 7). فعاليت‌هاي مديريت اين بخش شامل دو بخش زير است: 1) بخش مرمت كتب خطي و اسناد تاريخي كه داراي واحدهاي آزمايشگاه و آسيب‌شناسي اسناد و كتب خطي، كارگاه مرمت كتب خطي و اسناد تاريخي، آفت‌شناسي، و ضدعفوني اسناد و كتب است؛ و 2) بخش صحافي كه تعمير كتب چاپي و صحافي انواع مجلات و روزنامه‌ها، و تهيه لوح‌هاي نفيس را برعهده دارد (14: 26؛ 18: 5).
مديريت‌هاي مستقل. اين كتابخانه داراي سه مديريت است كه مستقيمآ زير نظر رئيس كتابخانه انجام وظيفه مي‌كنند:
1. مديريت مركز پژوهش. اين مركز در 1376 به همت گروهي از محققان و پژوهشگران تأسيس شد تا از طريق تصحيح نسخه‌هاي خطي و تأليف و ترجمه، آثار ارزشمند و مفيد را به جامعه فرهنگي عرضه كند. بخش‌هاي مهم اين مركز عبارتند از: شوراهاي علمي و پژوهشي، واحد تصحيح و ويرايش، واحد ترجمه و تأليف، واحد توليد و توزيع، و واحد انتشارات (14: 27-32؛ 17: 7؛ 1).
در گروه‌هاي علمي تخصصي اين مركز نسخه‌هاي نادر و نفيس هر رشته علمي انتخاب و پس از تصويب در شوراي پژوهشي تصحيح، احيا، و منتشر مي‌شوند. تاكنون تصحيح حدود 130 نسخه به تصويب شوراي پژوهشي رسيده است كه از اين تعداد حدود 50 جلد اعم از تصحيح، ترجمه، و تحقيق منتشر شده و بقيه در مراحل تصحيح، حروفچيني، يا چاپ قرار دارند.
اين مركز تلاش ارزشمندي را نيز براي احياي نسخه‌هاي خطي كم حجم ــ كه اصطلاحآ رساله ناميده مي‌شوند ــ انجام داده است و قصد دارد به مرور زمان اين رساله‌ها را به‌صورت مجموعه‌هاي موضوعي تصحيح شده در دسترس علاقه‌مندان قرار دهد. طرح اوليه اين پژوهش تحت عنوان مجموعه گنجينه بهارستان در بهار 1377 تدوين و تصويب شد كه نخستين جلد آن در بهار 1379 منتشر گرديد. گنجينه بهارستان در قالب هشت موضوع اصلي: علوم قرآني و روايي، حكمت (شامل منطق، فلسفه، كلام و عرفان)، تاريخ و جغرافيا، ادبيات فارسي، ادبيات عرب، فقه و اصول، اخلاق، علوم و فنون (رياضي، نجوم، فيزيك، شيمي، و جز آن) منتشر مي‌شود. از ميان موضوعات ذكر شده، نخستين مجلد با موضوع حكمت مشتمل بر 18 رساله، دومين مجلد با موضوع ادبيات فارسي، سومين مجلد مشتمل بر رساله‌هاي ادبيات عربي، چهارمين مجلد مشتمل بر رساله‌هاي علوم قرآني و روايي، و پنجمين مجلد شامل رساله‌هاي فقه و اصول منتشر گرديده است (2؛ 4: 8؛ 15: 153).
ضمنآ مركز پژوهش كتابخانه تاكنون جلساتي براي نقد و بررسي كارهاي تصحيحي منتشر شده، تحت‌عنوان "متن‌پژوهي" برگزار نموده است. علاوه بر آن هر ساله آيين "بزرگداشت حاميان نسخ خطي" براي قدرداني از تلاش‌هاي علمي كساني كه خدماتي در معرفي، حفظ، انتشار، و ديگر زمينه‌هاي مرتبط با نسخه‌هاي خطي داشته‌اند، برگزار مي‌شود. در كنار اين آيين هر سال از يكي از حاميان برجسته نسخه‌هاي خطي تجليل مي‌شود. در سال‌هاي گذشته از استاد عبدالحسين حائري، استاد فقيد محمدتقي دانش‌پژوه، و استاد احمد منزوي تجليل و به همين مناسبت شماره‌هاي 1 تا 5 مجموعه حديث عشق منتشر شده است. در سال 1383 نيز از خدمات استاد فقيد دكتر اصغر مهدوي تجليل به عمل آمد (2).
2. مديريت برنامه ريزي و آموزش. اين مديريت برنامه‌ريزي‌هاي كلان و نظارت بر چگونگي وصول به اهداف پيش‌بيني شده كتابخانه را برعهده دارد. ترويج تفكر سيستمي در كتابخانه و استفاده بهينه از امكانات و مطالعه و تحقيق در نحوه اجراي برنامه‌ها به‌منظور پيدا كردن نقاط قوت و ضعف سيستم از جمله فعاليت‌هاي اين مديريت است (14: 32).
برنامه‌ريزي و اجراي دوره‌هاي آموزشي ضمن خدمت براي كاركنان و برخي آموزش‌ها براي مراجعان از ديگر خدمات اين مديريت است.
3. مديريت موزه. در موزه مجلس شوراي اسلامي، تابلوها، اشياي نفيس، و آثار هنري و تاريخي ارزشمندي وجود داشت كه پيش از اين به سبب كمبود فضا در يكي از تالارها به‌صورت متراكم نگهداري مي‌شد. در دوره روزآمدسازي (1375 به بعد) يكي از اقدامات جدي و مؤثر، تأسيس موزه مجلس شوراي اسلامي براي به نمايش گذاشتن اين آثار هنري و حفاظت از آنها بود. به همين منظور در ساختمان شماره 2 كتابخانه، مكاني براي اين كار در نظر گرفته شد و در اواخر سال 1377 تمامي تابلوها و اشياء به آنجا منتقل و موزه مجلس افتتاح شد. اين موزه در جوار ساختمان مجلس شوراي اسلامي درخيابان امام خميني در ضلع جنوبي كاخ مرمر، سمت غربي موزه قرآن كريم قرار گرفته است. بناي موزه، يكي از كاخ‌هاي خاندان پهلوي موسوم به كاخ مادر بوده كه در 1318 توسط مهندسان آلماني ساخته شده است. اين بنا در 1354 به كاخ موزه نگارستان، و پس از پيروزي انقلاب اسلامي به كتابخانه شماره 2 مجلس، و سرانجام در بهمن 1377 به موزه مجلس تبديل شد.
بناي موزه شامل 9 گالري در طبقات همكف و زيرزمين است كه 6 گالري طبقه همكف به آثار نقاشي و 3 گالري طبقه زيرزمين به اشياء و صنايع دستي و هدايا اختصاص دارد. قريب به 200 اثر نقاشي از نقاشان ايراني و خارجي همچون كمال‌الملك، محمود اولياء، استاد فرشچيان، و جز آن در اين گالري‌ها نگهداري مي‌شود. از برجسته‌ترين آثار موجود در اين موزه مي‌توان به "باغ بهشت" اثر مهرعلي و "جنگ نادرشاه" اثر محمد صادق اشاره كرد. بخش اشياء و صنايع دستي موزه نيز شامل 800 قطعه است كه از نفيس‌ترين آنها مي‌توان به تابلوي نقش برجسته سنگي فردوسي مربوط به سده هشتم هجري قمري و لوازم شخصي سيد جمال‌الدين اسد آبادي اشاره كرد (7؛ 11: 382-383؛ 14: 32-34؛ 20: 2-3).
شايان ذكر است كه بخش مهمي از آثار موجود در موزه مجلس شوراي اسلامي شامل هدايايي است كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي از سوي مقامات ديگر كشورها به رؤساي دوره‌هاي ششگانه مجلس شوراي اسلامي تقديم شده است (2).
نشريات. كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي دو نشريه به‌طور مرتب منتشر مي‌كند :
1. مجله نامه بهارستان. اين مجله نوعي دانشنامه نسخه‌شناسي و كتاب‌پردازي در تمدن اسلامي است كه براي نخستين بار با هدف ترغيب و تشويق پژوهشگران و با انگيزه تحقيق علمي - راهبردي پيرامون شناسايي، حفظ و نگهداري، ترميم، احيا، و نقد و معرفي نسخه‌ها و اسناد خطي ايجاد شده است. اين مجله هر شش ماه يك بار به زبان‌هاي فارسي، عربي، و انگليسي منتشر مي‌شود. نخستين شماره آن خرداد 1379 انتشار يافت (2؛ 13: 8؛ 14: 35).
2. نشريه پيام بهارستان. اين نشريه كه از سال 1379 تاكنون هر ماه به‌عنوان نشريه داخلي كتابخانه مجلس منتشر مي‌شود، اختصاص به مطالبي در زمينه كتابداري و اطلاع‌رساني دارد. معرفي تازه‌هاي كتابخانه اعم از فارسي، عربي، و انگليسي يا زبان‌هاي ديگر، و چاپي يا خطي از جمله مطالب اين نشريه است (2).
مآخذ: 1) "آشنايي با مركز پژوهش كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". به نقل از :http://www.majlislib.org/Researchcenterf. HTM.[9Apr.2006]؛ 2) احمدي ابهري، محمدعلي. كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي. مصاحبه، 28 مرداد 1383؛ 3) اردلان، رضا. "اينترنت در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". پيام بهارستان. س. اول، 4 (تير 1380): 9؛ 4) اوجبي، علي. "غبارزدايي از چهره ميراث كهن در گنجينه بهارستان". پيام بهارستان. س. اول، 2 (فروردين 1380): 8؛ 5) پاليزدار، سعيد؛ مرعشي، محمدحسين؛ و مصوري، محمدرضا. "ميكروفيلم در كتابخانه مجلس از آغاز تاكنون". پيام بهارستان. س. اول، 2 (فروردين 1380): 5؛ 6) "تاريخچه مركز اسناد كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". به‌نقل از :http://www. Majlislib.org/DocumentNationalF.HTM. [9Apr.2006] ؛ 7) "تاريخچه موزه". به نقل‌از :http:// www.majlishlip.org/ MuseumHistoryF.HTM. [9Apr.2006]؛ 8) تدين‌پور، منصوره، "مجلس انس: ارباب كيخسرو شاهرخ، بنيان‌گذار كتابخانه مجلس". پيام بهارستان. س.اول، 3 (خرداد 1380): 2-4؛ 9) فدايي عراقي، غلامرضا. "كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي". در مقالاتي پيرامون كتابخانه‌هاي مجالس دنيا. تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، 1377، ص 15-27؛ 10) فروغي، محمدعلي. مقالات فروغي، ج 2. تهران: يغما، 1355؛ 11) "كتابخانه مجلس: گنجينه اسناد ايران زمين". تاريخ و فرهنگ معاصر. س. ششم، 3 و 4 (پاييز - زمستان 1376): 378-384؛ 12) كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي. تاريخچه كتابخانه مجلس: اولين كتابخانه رسمي كشور. تهران، 1374؛ 13) همو. كتابخانه مجلس: نخستين كتابخانه رسمي كشور. تهران: 1379، 8 ص، ]بروشور[؛ 14) همو. گنجينه ملت. تهران: 1379؛ 15) "گنجينه بهارستان". نامه بهارستان. س. اول، 2 (پاييز - زمستان 1379): 153-154؛ 16) "مجلس شوراي ملي، كتابخانه‌ي". دايره‌المعارف فارسي ]مصاحب[. ج 2، ص 2660؛ 17) "معرفي اجمالي مركز پژوهش و آموزش كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". پيام بهارستان. س. اول، 4 (تير 1380): 7؛ 18) ملكيان، حميد. "گزارشي از آسيب‌شناسي و مرمت در كتابخانه مجلس شواري اسلامي". پيام بهارستان. س. اول، 2 (فروردين 1380): 5؛ 19) موسويان، حميد. كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، تهران. مصاحبه. 20 فروردين 1385؛ 20) نظريان، داوود. "تاريخچه بنا و گنجينه‌هاي موزه مجلس شوراي اسلامي". پيام بهارستان. س اول، 2 (فروردين 1380): 2-3؛ 21) نوروز مرادي، كورش. "نشريات ادواري و شبنامه‌ها". پيام بهارستان. س. اول، 3 (خرداد 1380): 8-10؛ 22) وحيدنيا، سيف‌الله. "يادداشتي درباره كتابخانه مجلس شوراي ملي". وحيد. دوره دهم، 3 (خرداد 1351): 362-363.
ميترا صميعي
بازگشت به فهرست مقالات ك
بازگشت به فهرست مقالات ك
كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي.اين كتابخانه از بزرگ‌ترين و معتبرترين كتابخانه‌هاي تخصصي در ايران در حوزه علوم انساني و اجتماعي است كه در 1287ش. تأسيس شد. اين كتابخانه در درجه نخست در خدمت نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و كاركنان قوه مقننه است، اما از ديرباز به‌طور وسيع مورد مراجعه دانش‌پژوهان و دانشجويان بوده است.
به‌دنبال تجديد سازمان كتابخانه و تصويب اساسنامه جديد آن در آذر 1375، كتابخانه به‌نام "كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي"، خوانده شد و به‌صورت نهادي مستقل، زير نظر هيئت امنا به رياست رئيس مجلس شوراي اسلامي به فعاليت خود ادامه داد (13: 1).
تاريخچه. كتابخانه مجلس در آغاز مشروطيت به همت عده‌اي از نمايندگان فرهنگ‌دوست ايجاد شد (22: 362). پيشنهاد تأسيس كتابخانه را ارباب كيخسرو شاهرخ، نماينده جامعه زردشتيان در دوره دوم مجلس، در سال 1287ش./ 1327ق.، يعني دو سال پس از پيروزي انقلاب مشروطيت، به مجلس ارائه كرد.
تأسيس "دايره كتابخانه" در نظام نامه داخلي مجلس شوراي ملي مصوب 17 دي 1287ق. به تصويب رسيد و ارباب كيخسرو در انجام مراحل مقدماتي تأسيس، گردآوري كتاب، و تعيين مكاني براي نگهداري كتاب‌ها و ايجاد كتابخانه موقت، سهم برجسته‌اي داشت (8: 3؛ 10: ج 2، ص 214؛ 11: 380؛ 12: 15؛ 14: 3-4). وي با همكاري جمعي از نمايندگان مجلس، مانند رضا افشار، ابراهيم زنجاني، نصرالله تقوي، محمود علامير، و محمدعلي فروغي در فراهم‌آوردن مقدمات تأسيس كتابخانه كوشيدند (8: 3؛ 9: 15؛ 12: 15).
براي تشكيل كتابخانه، ابتدا تعدادي كتاب به‌صورت پراكنده خريداري و يا توسط ناشران و مؤلفان داخل و خارج از كشور به كتابخانه اهدا شد. سپس تعداد 202 مجلد از كتاب‌هاي ابوالحسن جلوه خريداري و با اهداي 1091 جلد از كتاب‌هاي احتشام السلطنه، رئيس دوره اول و دوم مجلس، توسط مخبرالسلطنه هدايت در سال 1291ش./1331ق. هسته اوليه كتابخانه مجلس شكل گرفت (9: 18؛ 10: ج 2، ص 214-215؛ 12: 13-14).
طي سال‌هاي 1291-1302 ش. كتاب‌هايي كه از طريق خريداري يا اهدا براي مجلس فراهم مي‌شد در دو اتاق كوچكِ تو در تو در شرق حوضخانه مجلس نگهداري و در چند قفسه چوبي چيده مي‌شد (8: 3؛ 11: 378؛ 12: 15؛ 16: ج 2، ص 2660). اين كتابخانه كوچك همواره مورد توجه و استفاده نمايندگان بود. مجلس در دوره پنجم قانون‌گذاري، خانه و باغ عزيزالسلطاني (مليجك) را خريد و قسمتي از آن را پس از آماده‌سازي و تغييرات لازم به كتابخانه اختصاص داد و كتاب‌ها را به آنجا منتقل كرد. در سال 1302 ش. كتابخانه به ساختماني در شرق مجلس (بخشي از اندرون خانه ميرزا حسين‌خان سپهسالار) در ميدان بهارستان، منتقل شد و در سال 1304 ش. گشايش يافت و زير نظر نخستين مدير آن يوسف اعتصامي رسمآ آغاز به‌كار كرد (11: 378؛ 12: 16-17؛ 4:14).
يوسف اعتصامي تا سال 1316 به مديريت خود ادامه داد. در دوران رياست او سه جلد فهرست كتابخانه تهيه و چاپ شد. در دي 1316 ابراهيم شريفي به مديريت كتابخانه برگزيده شد و رياستش تا 1339 ادامه داشت. در دوران رياست او كتابخانه همچنان در راه پيشرفت و گسترش گام برداشت و كتاب‌هاي خطي و چاپي بسياري به مجموعه آن افزوده شد. روابط و مبادلات با كتابخانه‌ها و ناشران داخلي و خارجي كه در دوران اعتصام‌الملك پايه‌گذاري شده بود، ادامه و فزوني يافت. پس از او تقي تفضلي رياست كتابخانه را تا سال 1346 برعهده داشت (12: 29-30).
به خاطر كوچكي فضا و نامناسب بودن محل نگهداري كتاب‌ها به دستور رئيس مجلس وقت، فاخر حكمت، در قسمت جنوبي باغ بهارستان زميني به مساحت 1200 مترمربع در نظر گرفته شد و در سال 1341 ساختماني چهار طبقه براي كتابخانه ساخته شد. اين ساختمان پنج مخزن كتاب (گنجايش هر يك بيش از يك صدهزار جلد بود)، يك تالار مطالعه، يك تالار براي نمايشگاه، پنج اتاق كار، و تالاري باعنوان "دايره فيلموتيك" در اختيار داشت (12: 17-18؛ 14: 16).
در فاصله سال‌هاي 1341 تا 1357 مديران كتابخانه، تقي تفضلي، فخري راستكار، محمد شهدادي، و عبدالحسين حائري بودند. واحد عكاسي و فيلمبرداري و دستگاه‌هاي چاپ كتابخانه در اين دوره ايجاد شد و جلدهاي اول و سوم فهرست نسخ خطي كتابخانه مجلس شوراي ملي، و جلد دوم فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانه مجلس سناي سابق توسط عبدالحسين حائري تهيه و منتشر شد (12: 30-31).
كتابخانه مجلس كه از چند ماه پيش از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1357 بدون اجازه مسئولان وقت مجلس، تعطيل شده بود. در 16 فروردين 1358 به دستور امام خميني فعاليت خود را با مديريت عبدالحسين حائري آغاز كرد. در اين دوره، نام كتابخانه مجلس شورا به "كتابخانه شماره 1 مجلس شوراي اسلامي" و كتابخانه سناي سابق به "كتابخانه شماره 2 مجلس شوراي اسلامي" تغيير يافت. كتابخانه شماره 2 در سال 1362 به محل موزه نگارستان منتقل شد. بدين ترتيب، كتابخانه اخير كه مجموعه‌اي تخصصي در حوزه‌هاي اسلام‌شناسي و ايران‌شناسي دارد، در اختيار عموم قرار گرفت. در سال 1364 نيز مديريت‌هاي كتابخانه شماره 1 و 2 در هم ادغام شدند و هر دو كتابخانه تحت مديريت واحد قرار گرفتند (9: 16-17؛ 12: 6-9؛ 14: 16-18).
در سال 1374 تحولات مهمي در مديريت و ساختار و جايگاه قانوني كتابخانه‌هاي مجلس به‌وجود آمد. پس از 70 سال، در اساسنامه كتابخانه بازنگري شد و قانوني به تصويب رسيد كه بر اساس آن كتابخانه، مؤسسه‌اي تحقيقاتي، فرهنگي، و خدماتي شناخته شد و نام آن به "كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي" تغيير يافت. اكنون، كتابخانه هيئت امنايي همانند دانشگاه‌ها دارد و نيز داراي آيين‌نامه‌هاي مالي و تشكيلاتي و اداري و بودجه مستقل است. انتشارات كتابخانه نيز در اين دوره فعال و بخش اطلاع‌رساني آن راه اندازي شد. عرضه خدمات اطلاع‌رساني پيوسته و اتصال به اينترنت، فهرستنويسي رايانه‌اي، و استفاده از رايانه در بخش‌هاي مختلف كتابخانه نيز در همين دوران آغاز شد (9: 17؛ 14: 21-22). مديريت اين دوره را غلامرضا فدايي عراقي از 1374-1377 برعهده داشت و از آن پس تاكنون (1385) محمدعلي احمدي ابهري برعهده دارد (2).
مجموعه كتابخانه. منابع موجود در كتابخانه مجلس عبارتند از :
1. كتاب‌هاي چاپي. كتابخانه مجلس شوراي اسلامي درحال حاضر با حدود 200000 جلد كتاب چاپي يكي از كتابخانه‌هاي مهم و معتبر ايران است (13: 3). گردآوري كتاب از طريق اهدا، خريد مجموعه‌هاي خصوصي، خريد از نمايشگاه‌هاي كتاب و ناشران، و واسپاري از طريق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي صورت مي‌گيرد. يكي از ابتكارات كتابخانه در دوران بعد از انقلاب اسلامي، دريافت مرتب انتشارات جاري از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي طبق مصوبه 1368 شوراي عالي انقلاب فرهنگي است كه بر اساس آن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي مؤظف به ارسال يك نسخه از انتشارات جاري كشور به كتابخانه مجلس شوراي اسلامي شد.
مجموعه كتاب‌هاي چاپي كتابخانه بيشتر در حوزه‌هاي اسلام‌شناسي و ايران‌شناسي است. رايج‌ترين زبان‌ها در مجموعه كتاب‌هاي چاپي به ترتيب زبان‌هاي فارسي، عربي، تركي، انگليسي، فرانسوي، آلماني، و روسي هستند. در اين مجموعه كتاب‌هاي بسيار نايابي وجود دارد كه در ارزش، همپايه نسخه‌هاي كمياب خطي هستند (9: 18؛ 12: 35-36؛ 14: 38).
2. نسخه‌هاي خطي. كتابخانه مجلس داراي 24000 جلد نسخه خطي است كه تاكنون بيش از 17500 جلد از آنها فهرستنويسي و فهرست آنها چاپ و در 35جلد منتشر شده است. كار فهرستنويسي اين نسخ زير نظر عبدالحسين حائري، كتاب‌شناس و نسخه‌شناس معاصر، انجام مي‌گيرد(3:13). اين مجموعه در موضوعات مختلفي چون فقه و اصول، فلسفه، كلام، عرفان، رياضيات، پزشكي، گياه‌شناسي، و نجوم است (14: 39).
قديمي‌ترين نسخه خطي كتابخانه، قرآن مجيد مربوط به قرن سوم يا چهارم هجري به خط نسخ است. از ديگر نسخه‌هاي خطي ناياب شرح مسائل حنين ابن اسحاق از ابن ابي صادق نيشابوري، التفهيم بيروني، رسائلابواسحاق صابي، و جهره‌الامثال ابو هلال عسكري از قرون پنجم و ششم هجري است (9: 18-19؛ 12: 36؛ 13: 4؛ 14: 39).
3. نشريات. مجموعه نشريات كتابخانه در بردارنده نخستين نشريات از عهد ناصرالدين شاه قاجار، نشريات دوران مشروطه و شبنامه‌ها، نشريات دوران انقلاب اسلامي و تقريبآ بيشتر نشريات تهران و بسياري از نشريات شهرستان‌هاست. در اين بخش حدود 25000 مجلد در 5000 عنوان نشريه موجود است. از مجموعه‌هاي نفيس و ناياب اين بخش مجموعه شبنامه‌هاي سال 1328ق. است. در آغاز مشروطيت كه هنوز روزنامه در ايران رواج نيافته بود، يكي از وسايل نشر افكار آزاديخواهان و مخالفت با حكومت استبدادي و رجال درباري، نشر شبنامه‌هاي خطي و يا چاپ ژلاتيني بود كه غالبآ روي يك طرف كاغذ چاپ و يا نوشته و منتشر مي‌شد (12: 37-38؛ 13: 5؛ 14: 39؛ 21: 10).
از عناوين برجسته روزنامه‌هاي مجلس، روزنامه‌هاي قديمي صدر مشروطيت، وقايع اتفاقيه، و كاغذ اخبار هستند. نشريات اين كتابخانه از راه اهدا، خريداري مجموعه‌هاي خصوصي، اشتراك، و خريد تك شماره گردآوري شده‌اند (12: 38؛ 14: 39).
4. مجموعه‌هاي اهدايي. بخش عمده‌اي از منابع كتابخانه مجلس اهدايي است و رجال سياسي و فرهنگي، ناشران و نويسندگان، شرق‌شناسان، و محافل علمي داخلي و خارجي، كتاب‌ها و نشريات ارزنده خود را به آن اهدا كرده‌اند (13: 2). نام اين منابع و اسامي اهداكنندگان آنها در دفترهاي ثبت كتابخانه مضبوط است (12: 43).
از نفايس كتابخانه مجلس 23 مجموعه اهدايي است كه عبارتند از: مجموعه‌هاي احتشام‌السلطنه، پارسيان هند، محمد طباطبايي، نجم‌الدوله، سيد جمال‌الدين اسدآبادي، امام جمعه خويي، احمد متين دفتري، ناصرالدوله فيروز، نصرالله تقوي، رهي معيري، سلطان القرائي، عبدالجواد لالاني، هلاكو رامبد، نورالدين امامي، عباس محتشم نوري، غلامحسين سرود، نورالدين مدرسي چهاردهي، كريم كشاورز، علي‌اكبر پروانه، عبدالحميد معرفت، خاندان معزي دزفولي (9: 21؛ 12: 46-71؛ 13: 2؛ 14: 40-62)، محمدعلي كريم‌زاده تبريزي، لطفعلي صدرالافاضل تبريزي (2).
5. اسناد تاريخي. در مجموعه‌هاي كتابخانه مجلس، بيش از 12000000 سند قديمي شامل نامه، فرمان، قرارداد، اسناد مالي، قباله‌جات، و وقفنامه وجود دارد كه در صندوق‌ها و قفسه‌هاي ويژه نگهداري مي‌شوند (11: 382؛ 12: 72؛ 13: 5). از جمله اين اسناد، نامه‌ها و فرمان‌هاي مربوط به دوران مشروطيت، مانند نامه‌اي از مجلس به محمدعلي شاه و پاسخ او به مجلس است (11: 382؛ 12: 72).
از موفقيت‌هاي كتابخانه در دوره انقلاب اسلامي در اختيار گرفتن بايگاني راكد قديمي مجلس است. اين بايگاني گنجينه عظيم اسناد مجلس ايران از دوره دوم تا بيست و چهارم قانون‌گذاري است (12: 72). اخيرآ بخشي از اسناد به‌صورت كتاب منتشر شده است، مانند مجموعه اسناد روحانيت و مجلس كه تاكنون چهار جلد آن منتشر شده است (2؛ 9: 20).
6. مواد سمعي و بصري. اين مجموعه شامل تصاوير، نقشه‌هاي جغرافيايي و تاريخي، نوارهاي صوتي و تصويري، و آلبوم‌هاي قديمي و نفيس است (13: 3). بيش از 200 عدد آلبوم حاوي عكس‌هاي تاريخي از شخصيت‌ها، آثار تاريخي، و مناظر در كتابخانه وجود دارد. همچنين 168 تابلوي نقاشي شامل 25 تابلو از آثار كمال‌الملك، 22 تابلو از اسماعيل آشتياني، و 40 تابلو از محمود اوليا در كتابخانه موجود است (9: 20؛ 12: 73).
از سال 1378 با جمع‌آوري كليه عكس‌ها و آلبوم‌هاي پراكنده در واحدهاي مختلف كتابخانه، تاكنون حدود 100 آلبوم عكس از مجلس سنا، 80 آلبوم از عكس‌هاي مجلس شوراي ملي، و 2000 قطعه عكس بدون آلبوم شناسايي و فهرست آنها در سيستم رايانه‌اي كتابخانه تهيه شده و در حال حاضر پايگاه اطلاعاتي آن در دست آماده‌سازي است (6؛ 14: 63).
7. اسناد و انتشارات سازمان ملل متحد. اين كتابخانه يكي از معدود مراكز كشور است كه از نخستين روزهاي تشكيل سازمان ملل متحد در مي 1948، اسناد و انتشارات آن را به‌طور كامل و به سه زبان عربي، فرانسوي، و انگليسي دريافت كرده است. كتابخانه در اين زمينه خدمات مورد نياز را به‌صورت اصل نسخه الكترونيكي و پيوسته در اختيار دانشجويان و دانش‌پژوهان قرار مي‌دهد (6؛ 9: 20؛ 11: 381؛ 12: 73؛ 13: 6).
8. گزارش‌هاي دولتي. اين مجموعه كه منبعي منحصربه‌فرد به‌شمار مي‌رود، شامل گزارش‌هاي ارسالي از طرف سازمان‌هاي دولتي به مجلس و كتابخانه است. گزارش‌هاي دولتي كه تا سال‌هاي اخير به‌دليل كمبود فضا فقط جمع‌آوري و نگهداري مي‌شد و استفاده از آنها ممكن نبود، از سال 1381 سازماندهي گرديد، پايگاه اطلاعاتي آن تدوين شد و اينك در اختيار محققان و علاقه‌مندان قرار دارد (2؛ 6).
9. ريزفيلم نسخه‌هاي خطي و نشريات قديمي. واحد ريزفيلم كتابخانه از دهه 1330 ش. با استقرار واحدي از دانشگاه تهران آغاز به‌كار كرد. در آغاز دهه پنجاه، كتابخانه تشكيلات تازه‌اي يافت، رئيس وقت مجلس به امور فرهنگي كتابخانه توجه خاصي نكرد و بودجه‌اي براي تجهيزات و عكسبرداري از نسخه‌هاي خطي در نظر گرفت. در همين سال‌ها يك كارشناس از طرف كتابخانه براي خريد تجهيزات عكسبرداري و تهيه ريزفيلم عازم آلمان شد. حاصل اين سفر، خريد يك دستگاه عكسبرداري براي تهيه ريزفيلم، تعدادي نسخه‌خوان و يك دستگاهِ ظهور و ثبوت فيلم بود. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در سال 1375 دستگاه‌هاي متعدد و پيشرفته عكسبرداري براي كتابخانه تهيه شد.
به‌رغم تصويب تشكيلات جديد كتابخانه در 1375 و مساعدتر شدن شرايط، اين بخش رشد كندي داشت، تا اينكه در 1378 سرعت تهيه ريزفيلم از نسخه‌ها شتاب بيشتري يافت و در اواخر همين سال با اجراي طرح تسريع تهيه ريزفيلم از نسخه‌ها، فعاليت اين واحد به‌صورت شبانه‌روزي آغاز شد. در حال حاضر واحد فيلموتيك كتابخانه از فعال‌ترين واحدهاي تهيه ريزفيلم از نسخه‌هاي خطي در سراسر كشور است (5: 5؛ 14: 65-66). تاكنون بخش اعظم نسخه‌هاي خطي و بسياري از نشريات و اسناد قديمي ريزفيلم شده‌اند.
10. تهيه نسخه ديجيتالي از منابع كتابخانه. كتابخانه تاكنون گام‌هايي براي ايجاد كتابخانه ديجيتالي برداشته است، از جمله: تبديل ريزفيلم نسخه‌هاي خطي به نسخه ديجيتالي از 1382؛ تهيه نسخه ديجيتالي مشروح مذاكرات مجلس از انقلاب مشروطيت تاكنون؛ عكسبرداري ديجيتالي از نشريات قديمي؛ و عكسبرداري ديجيتالي از كتب چاپ سنگي (2).
مديريت آماده‌سازي و سازماندهي منابع.سازماندهي منابع كتابخانه تا قبل از 1375 به روش سنتي بود و كتاب‌ها بر اساس شماره قفسه و قطع چيده شده بودند و داراي برگه‌هاي عنوان و موضوع و مؤلف به روش سنتي بودند. از سال 1377 كار فهرستنويسي بر اساس رده‌بندي كتابخانه كنگره امريكا و قواعد جديد آغاز شد و از آن سال مجموعه كتاب‌هاي چاپي آن در پايگاه اطلاعاتي وارد شده و از طريق عنوان، موضوع، مؤلف، ناشر، سال انتشار، و مانند آن قابل بازيابي است (14: 22). از مهم‌ترين فعاليت‌هاي اين مديريت تهيه پايگاه‌هاي اطلاعاتي به شرح زير است: نسخه‌هاي خطي، نمايندگان مجلس‌هاي شوراي ملي و سنا در رژيم سابق، اسناد تصويري مجلس، مقالات فارسي، آثار هنري موزه مجلس شوراي اسلامي، اسناد تاريخي، نمايه روزنامه مجلس، فهرست نشريات ادواري، نمايندگان مجلس شوراي اسلامي بعد از انقلاب اسلامي، كتاب‌هاي لاتين، و كتابخانه شماره 1 و 2 مجلس شوراي اسلامي (13: 6؛ 14: 24). كار سازماندهي نقشه‌ها نيز از سال 1379 آغاز و براي اشياي موزه‌اي نيز كاربرگه‌هايي جهت سازماندهي تنظيم گرديده است و اطلاعات آن در پايگاه اطلاعاتي مربوط وارد شده است (14: 24-25).
مديريت اطلاع‌رساني. مركز اطلاع‌رساني كتابخانه از ابتداي سال 1378 آغاز به‌كار كرده است. كتابخانه يك شبكه رايانه‌اي دارد كه پايگاه‌هاي اطلاعاتي متعددي از جمله منابع موجود در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي و ساير كتابخانه‌ها را در اختيار مراجعان مي‌گذارد (3: 9؛ 19). هم اكنون 100 ايستگاه كاري در كتابخانه وجود دارد كه به تمامي كاركنان كتابخانه و مجلس و مراجعان بخش‌هاي مختلف خدمات ارائه مي‌كند. وب سايت كتابخانه باآدرس http://www.majlislib.org قابل دستيابي است و كاربران مي‌توانند از طريق آن به فهرست پيوسته منابع كتابخانه مجلس شوراي اسلامي و ساير كتابخانه‌ها، بانك‌هاي اطلاعاتي و منابع الكترونيكي و اينترنتي مختلف دسترسي يابند (19).
مديريت مرمت و آسيب‌شناسي. اين بخش به‌منظور حفاظت و نگهداري كتب خطي، چاپي، اسناد تاريخي، و ديگر منابع آرشيوي موجود در كتابخانه به‌وجود آمده كه به لوازم، مواد، و ماشين‌آلات مناسب مجهز است و نيز با استفاده از نيروهاي كارآمد اداره مي‌شود (18: 5). بخش مرمت كتابخانه كه از سال 1362 فعاليت خود را آغاز كرد، هم اكنون يكي از فعال‌ترين واحدهاي كتابخانه است (13: 7). فعاليت‌هاي مديريت اين بخش شامل دو بخش زير است: 1) بخش مرمت كتب خطي و اسناد تاريخي كه داراي واحدهاي آزمايشگاه و آسيب‌شناسي اسناد و كتب خطي، كارگاه مرمت كتب خطي و اسناد تاريخي، آفت‌شناسي، و ضدعفوني اسناد و كتب است؛ و 2) بخش صحافي كه تعمير كتب چاپي و صحافي انواع مجلات و روزنامه‌ها، و تهيه لوح‌هاي نفيس را برعهده دارد (14: 26؛ 18: 5).
مديريت‌هاي مستقل. اين كتابخانه داراي سه مديريت است كه مستقيمآ زير نظر رئيس كتابخانه انجام وظيفه مي‌كنند:
1. مديريت مركز پژوهش. اين مركز در 1376 به همت گروهي از محققان و پژوهشگران تأسيس شد تا از طريق تصحيح نسخه‌هاي خطي و تأليف و ترجمه، آثار ارزشمند و مفيد را به جامعه فرهنگي عرضه كند. بخش‌هاي مهم اين مركز عبارتند از: شوراهاي علمي و پژوهشي، واحد تصحيح و ويرايش، واحد ترجمه و تأليف، واحد توليد و توزيع، و واحد انتشارات (14: 27-32؛ 17: 7؛ 1).
در گروه‌هاي علمي تخصصي اين مركز نسخه‌هاي نادر و نفيس هر رشته علمي انتخاب و پس از تصويب در شوراي پژوهشي تصحيح، احيا، و منتشر مي‌شوند. تاكنون تصحيح حدود 130 نسخه به تصويب شوراي پژوهشي رسيده است كه از اين تعداد حدود 50 جلد اعم از تصحيح، ترجمه، و تحقيق منتشر شده و بقيه در مراحل تصحيح، حروفچيني، يا چاپ قرار دارند.
اين مركز تلاش ارزشمندي را نيز براي احياي نسخه‌هاي خطي كم حجم ــ كه اصطلاحآ رساله ناميده مي‌شوند ــ انجام داده است و قصد دارد به مرور زمان اين رساله‌ها را به‌صورت مجموعه‌هاي موضوعي تصحيح شده در دسترس علاقه‌مندان قرار دهد. طرح اوليه اين پژوهش تحت عنوان مجموعه گنجينه بهارستان در بهار 1377 تدوين و تصويب شد كه نخستين جلد آن در بهار 1379 منتشر گرديد. گنجينه بهارستان در قالب هشت موضوع اصلي: علوم قرآني و روايي، حكمت (شامل منطق، فلسفه، كلام و عرفان)، تاريخ و جغرافيا، ادبيات فارسي، ادبيات عرب، فقه و اصول، اخلاق، علوم و فنون (رياضي، نجوم، فيزيك، شيمي، و جز آن) منتشر مي‌شود. از ميان موضوعات ذكر شده، نخستين مجلد با موضوع حكمت مشتمل بر 18 رساله، دومين مجلد با موضوع ادبيات فارسي، سومين مجلد مشتمل بر رساله‌هاي ادبيات عربي، چهارمين مجلد مشتمل بر رساله‌هاي علوم قرآني و روايي، و پنجمين مجلد شامل رساله‌هاي فقه و اصول منتشر گرديده است (2؛ 4: 8؛ 15: 153).
ضمنآ مركز پژوهش كتابخانه تاكنون جلساتي براي نقد و بررسي كارهاي تصحيحي منتشر شده، تحت‌عنوان "متن‌پژوهي" برگزار نموده است. علاوه بر آن هر ساله آيين "بزرگداشت حاميان نسخ خطي" براي قدرداني از تلاش‌هاي علمي كساني كه خدماتي در معرفي، حفظ، انتشار، و ديگر زمينه‌هاي مرتبط با نسخه‌هاي خطي داشته‌اند، برگزار مي‌شود. در كنار اين آيين هر سال از يكي از حاميان برجسته نسخه‌هاي خطي تجليل مي‌شود. در سال‌هاي گذشته از استاد عبدالحسين حائري، استاد فقيد محمدتقي دانش‌پژوه، و استاد احمد منزوي تجليل و به همين مناسبت شماره‌هاي 1 تا 5 مجموعه حديث عشق منتشر شده است. در سال 1383 نيز از خدمات استاد فقيد دكتر اصغر مهدوي تجليل به عمل آمد (2).
2. مديريت برنامه ريزي و آموزش. اين مديريت برنامه‌ريزي‌هاي كلان و نظارت بر چگونگي وصول به اهداف پيش‌بيني شده كتابخانه را برعهده دارد. ترويج تفكر سيستمي در كتابخانه و استفاده بهينه از امكانات و مطالعه و تحقيق در نحوه اجراي برنامه‌ها به‌منظور پيدا كردن نقاط قوت و ضعف سيستم از جمله فعاليت‌هاي اين مديريت است (14: 32).
برنامه‌ريزي و اجراي دوره‌هاي آموزشي ضمن خدمت براي كاركنان و برخي آموزش‌ها براي مراجعان از ديگر خدمات اين مديريت است.
3. مديريت موزه. در موزه مجلس شوراي اسلامي، تابلوها، اشياي نفيس، و آثار هنري و تاريخي ارزشمندي وجود داشت كه پيش از اين به سبب كمبود فضا در يكي از تالارها به‌صورت متراكم نگهداري مي‌شد. در دوره روزآمدسازي (1375 به بعد) يكي از اقدامات جدي و مؤثر، تأسيس موزه مجلس شوراي اسلامي براي به نمايش گذاشتن اين آثار هنري و حفاظت از آنها بود. به همين منظور در ساختمان شماره 2 كتابخانه، مكاني براي اين كار در نظر گرفته شد و در اواخر سال 1377 تمامي تابلوها و اشياء به آنجا منتقل و موزه مجلس افتتاح شد. اين موزه در جوار ساختمان مجلس شوراي اسلامي درخيابان امام خميني در ضلع جنوبي كاخ مرمر، سمت غربي موزه قرآن كريم قرار گرفته است. بناي موزه، يكي از كاخ‌هاي خاندان پهلوي موسوم به كاخ مادر بوده كه در 1318 توسط مهندسان آلماني ساخته شده است. اين بنا در 1354 به كاخ موزه نگارستان، و پس از پيروزي انقلاب اسلامي به كتابخانه شماره 2 مجلس، و سرانجام در بهمن 1377 به موزه مجلس تبديل شد.
بناي موزه شامل 9 گالري در طبقات همكف و زيرزمين است كه 6 گالري طبقه همكف به آثار نقاشي و 3 گالري طبقه زيرزمين به اشياء و صنايع دستي و هدايا اختصاص دارد. قريب به 200 اثر نقاشي از نقاشان ايراني و خارجي همچون كمال‌الملك، محمود اولياء، استاد فرشچيان، و جز آن در اين گالري‌ها نگهداري مي‌شود. از برجسته‌ترين آثار موجود در اين موزه مي‌توان به "باغ بهشت" اثر مهرعلي و "جنگ نادرشاه" اثر محمد صادق اشاره كرد. بخش اشياء و صنايع دستي موزه نيز شامل 800 قطعه است كه از نفيس‌ترين آنها مي‌توان به تابلوي نقش برجسته سنگي فردوسي مربوط به سده هشتم هجري قمري و لوازم شخصي سيد جمال‌الدين اسد آبادي اشاره كرد (7؛ 11: 382-383؛ 14: 32-34؛ 20: 2-3).
شايان ذكر است كه بخش مهمي از آثار موجود در موزه مجلس شوراي اسلامي شامل هدايايي است كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي از سوي مقامات ديگر كشورها به رؤساي دوره‌هاي ششگانه مجلس شوراي اسلامي تقديم شده است (2).
نشريات. كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي دو نشريه به‌طور مرتب منتشر مي‌كند :
1. مجله نامه بهارستان. اين مجله نوعي دانشنامه نسخه‌شناسي و كتاب‌پردازي در تمدن اسلامي است كه براي نخستين بار با هدف ترغيب و تشويق پژوهشگران و با انگيزه تحقيق علمي - راهبردي پيرامون شناسايي، حفظ و نگهداري، ترميم، احيا، و نقد و معرفي نسخه‌ها و اسناد خطي ايجاد شده است. اين مجله هر شش ماه يك بار به زبان‌هاي فارسي، عربي، و انگليسي منتشر مي‌شود. نخستين شماره آن خرداد 1379 انتشار يافت (2؛ 13: 8؛ 14: 35).
2. نشريه پيام بهارستان. اين نشريه كه از سال 1379 تاكنون هر ماه به‌عنوان نشريه داخلي كتابخانه مجلس منتشر مي‌شود، اختصاص به مطالبي در زمينه كتابداري و اطلاع‌رساني دارد. معرفي تازه‌هاي كتابخانه اعم از فارسي، عربي، و انگليسي يا زبان‌هاي ديگر، و چاپي يا خطي از جمله مطالب اين نشريه است (2).
مآخذ: 1) "آشنايي با مركز پژوهش كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". به نقل از :http://www.majlislib.org/Researchcenterf. HTM.[9Apr.2006]؛ 2) احمدي ابهري، محمدعلي. كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي. مصاحبه، 28 مرداد 1383؛ 3) اردلان، رضا. "اينترنت در كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". پيام بهارستان. س. اول، 4 (تير 1380): 9؛ 4) اوجبي، علي. "غبارزدايي از چهره ميراث كهن در گنجينه بهارستان". پيام بهارستان. س. اول، 2 (فروردين 1380): 8؛ 5) پاليزدار، سعيد؛ مرعشي، محمدحسين؛ و مصوري، محمدرضا. "ميكروفيلم در كتابخانه مجلس از آغاز تاكنون". پيام بهارستان. س. اول، 2 (فروردين 1380): 5؛ 6) "تاريخچه مركز اسناد كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". به‌نقل از :http://www. Majlislib.org/DocumentNationalF.HTM. [9Apr.2006] ؛ 7) "تاريخچه موزه". به نقل‌از :http:// www.majlishlip.org/ MuseumHistoryF.HTM. [9Apr.2006]؛ 8) تدين‌پور، منصوره، "مجلس انس: ارباب كيخسرو شاهرخ، بنيان‌گذار كتابخانه مجلس". پيام بهارستان. س.اول، 3 (خرداد 1380): 2-4؛ 9) فدايي عراقي، غلامرضا. "كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي". در مقالاتي پيرامون كتابخانه‌هاي مجالس دنيا. تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، 1377، ص 15-27؛ 10) فروغي، محمدعلي. مقالات فروغي، ج 2. تهران: يغما، 1355؛ 11) "كتابخانه مجلس: گنجينه اسناد ايران زمين". تاريخ و فرهنگ معاصر. س. ششم، 3 و 4 (پاييز - زمستان 1376): 378-384؛ 12) كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي. تاريخچه كتابخانه مجلس: اولين كتابخانه رسمي كشور. تهران، 1374؛ 13) همو. كتابخانه مجلس: نخستين كتابخانه رسمي كشور. تهران: 1379، 8 ص، ]بروشور[؛ 14) همو. گنجينه ملت. تهران: 1379؛ 15) "گنجينه بهارستان". نامه بهارستان. س. اول، 2 (پاييز - زمستان 1379): 153-154؛ 16) "مجلس شوراي ملي، كتابخانه‌ي". دايره‌المعارف فارسي ]مصاحب[. ج 2، ص 2660؛ 17) "معرفي اجمالي مركز پژوهش و آموزش كتابخانه مجلس شوراي اسلامي". پيام بهارستان. س. اول، 4 (تير 1380): 7؛ 18) ملكيان، حميد. "گزارشي از آسيب‌شناسي و مرمت در كتابخانه مجلس شواري اسلامي". پيام بهارستان. س. اول، 2 (فروردين 1380): 5؛ 19) موسويان، حميد. كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، تهران. مصاحبه. 20 فروردين 1385؛ 20) نظريان، داوود. "تاريخچه بنا و گنجينه‌هاي موزه مجلس شوراي اسلامي". پيام بهارستان. س اول، 2 (فروردين 1380): 2-3؛ 21) نوروز مرادي، كورش. "نشريات ادواري و شبنامه‌ها". پيام بهارستان. س. اول، 3 (خرداد 1380): 8-10؛ 22) وحيدنيا، سيف‌الله. "يادداشتي درباره كتابخانه مجلس شوراي ملي". وحيد. دوره دهم، 3 (خرداد 1351): 362-363.
ميترا صميعي
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی