كتابخانه سلطان محمد فاتح سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه سلطان محمد فاتح[1] . اين كتابخانه بنايي است در تركيه و در مجموعه سلطان محمد فاتح قرار دارد و به‌نام او "كتابخانه فاتح" خوانده مي‌شود. در اين مجموعه كه ساختمان آن در رجب 875 ق. به پايان رسيد هشت باب مدرسه ساخته شده بود و از اين ميان چهار مدرسه (سنوبيه، شيخيه، مصلح‌الدين، و قاسميه) داراي كتابخانه بودند. در نخستين وقفنامه اين مجموعه، براي نگهداري كتابخانه‌هاي اين چهار مدرسه، روزانه پنج آقچه ]سكه نقره/درهم[ مقرر شد. چهار "حافظ كتب" (كتابدار) نيز براي آن تعيين شدند.
در ظَهر نسخه ديگري از اين وقفنامه كه در آرشيو صدارت عثماني نگهداري مي‌شود، سياهه كتاب‌هاي وقفي اين كتابخانه‌ها، به تعداد تقريبي سيصد جلد قيد شده است. بعدها، و به احتمال زياد در نخستين سال‌هاي سلطنت بايزيد دوم، اين چهار كتابخانه در هم ادغام و علاوه برآن، كتاب‌هاي مدرسه اياصوفيه و زيرك[2] به مسجد فاتح منتقل و در قفسه‌هاي آنجا قرار داده شدند. در وقفنامه عربي اين مجموعه، تدوين 887 ق. (در زمان بايزيد دوم) آمده است: مدارس در جانب غربي مسجد واقع شده‌اند و براي مدرسان و طلاب آنها كتابخانه‌اي احداث گرديده و همه كتاب‌ها به آنجا انتقال داده شده است. براي محافظت اين كتاب‌ها، يك كتابدار با دستمزد روزانه شش آقچه، و يك "كاتب كتب" ]خطاط/نسخه‌بردار[ با دستمزد روزانه چهار آقچه تعيين شده‌اند. در پي آن، به شرح تفصيلي وظايف اين دو تن پرداخته شده است. افزوده شدن مجموعه‌هاي اياصوفيه و زيرك به كتابخانه فاتح، برخي پژوهشگران را به اين گمان واداشته است كه گويا سلطان محمد فاتح، علاوه بر تك تك مدارس، در مسجد نيز كتابخانه احداث كرده بود. در ترازنامه محاسبات سال مالي 894-895 ق. مجموعه فاتح، تنها از مسئولان كتابخانه مسجد فاتح سخن رفته و به كاركنان كتابخانه‌هاي مدارس اشاره نشده است. خواجه سعدالدين درباره كتابخانه مسجد فاتح مي‌گويد: براي اينكه مراجعان گرفتار مشكل نوبت نشوند از بيشتر كتاب‌هاي موقوفه بيش از يك نسخه فراهم شده بود. با بررسي فهرست كتاب‌ها نيز صحت اين مدعا ثابت مي‌شود. اين واقعيت دليلي است بر اينكه كتاب‌هاي چهار مدرسه ياد شده در اين كتابخانه گردآوري شده بود.
از منابع گوناگون چنين بر مي‌آيد كه پس از انتقال كتاب‌ها به مسجد، افراد بسياري كتاب‌هاي فراوان به آنجا وقف كردند؛ از جمله:حسن پاشا، كابلي زاده، خطيب زاده، مُصَنفَّك، محيي‌الدين علائيه‌اي، و ميَشَودعجم. در فهرستي از كتابخانه فاتح كه در روزگار بايزيد دوم تهيه شده، شمار كتاب‌ها 1241 جلد ذكر شده است. در فهرست ديگري كه حاجي حسن زاده، از مدرسان "ثمانيه" (مدارس هشتگانه صحن مسجد فاتح) در روزگار سلطان سليمان قانوني در 21 ربيع الثاني 968 ق. تهيه كرده، تعداد كتاب‌ها به 1770 جلد رسيده است. در اين دوره، شيخ زاده و حلبي زاده، شمار زيادي كتاب به آن وقف كردند. اين كتابخانه، دو قرن درون مسجد مستقر بود و به گواه پاره‌اي منابع، خدمات خوبي عرضه مي‌كرد و به‌خوبي حفاظت مي‌شد. شمارشي كه در رجب 1155 ق. به عمل آمد، نشان داد كه در آن دوره فقط 110 كتاب مفقود شده است.
محمود اول در نبش ضلع جنوبي (قبله) مسجد فاتح بنايي مستقل براي كتابخانه ساخت و همه كتاب‌ها را به آنجا منتقل كرد و سازمان و سامان نويني به آن داد. در ساماندهي جديد، تعداد كتابدارها به شش تن رسيد و يك نفر هم "كاتب الكتب" براي كتابخانه تعيين شد و دو تن "بوّاب" و "فراّش" نيز براي نظافت كتابخانه استخدام گرديدند. عزي، مورخ ترك، درباره كتابخانه جديد كه با مراسم مفصل گشايش يافت، مي‌نويسد :]پادشاه ["طلبه علوم" آن ناحيه را "مسرور و احيا" فرمودند. اين مراسم كه با حضور پادشاه و رجال دولت و علماي برجسته انجام مي‌گرفت، پس از نماز ظهر، با ختم صحيح بخاري آغاز شد و با ادعيه، درس حديث، و وعظ به پايان رسيد. پس از مراسم، بر تن مسئولان كتابخانه و علما پوستين‌هايي از پوست سمور پوشاندند و در حق فقرا خيرات كردند. به هنگام گشايش، سلطان محمود اول تعداد اندكي كتاب وقف آنجا كرد و با بخشش‌هاي بعدي خود مجموعه نفيسي در آنجا فراهم آورد. كتابخانه فاتح كه در آغاز فقط دو هزار جلد كتاب داشت، در سال‌هاي بعد، با كتاب‌هاي اهدايي و كتاب‌هايي كه از مسجد شهزاده محمد و كتابخانه غلطه سراي به آن محل منتقل شد بسيار غني شده و در شمارش 1248 ق. تعداد كتاب‌هاي آن به 5500 جلد رسيد.
كتابخانه فاتح، مدت‌ها پس از برقراري جمهوري در همان بنايي كه به فرمان محمود اول ساخته شده بود فعاليت مي‌كرد، اما چون سقف و ديوارهايش شكاف برداشته بود در 1335ش./1956، محتويات آن به كتابخانه سليمانيه انتقال داده شد. مجموعه آنكه در سليمانيه نگهداري مي‌شود عبارتند از: 5219 نسخه خطي (4399 جلد عربي، 437 جلد تركي، و 383 جلد فارسي) و 319 نسخه چاپي (166 جلد عربي، 143 جلد تركي، و 10 جلد فارسي).
اسماعيل اي. ارونسال[3] (TDVIA)
ترجمه علي كاتبي
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی