كتابخانه آشور بانيپال. آشوربانيپال، آخرين پادشاه بزرگ آشور (قرن 7 ق.م.)، آرشيوي شامل 25000 لوح گلي را در كاخش در نينوا پايتخت امپراتوري آشور، بر ساحل شرقي دجله عليا جمع‌آوري و نگهداري مي‌كرد (3: ج 22، ص 947). اين آرشيو يا كتابخانه سلطنتي پس از مرگ وي، زماني كه كلداني‌ها و مادها در 612 ق.م. نينوا را ويران ساختند، در زير ديوارهاي قصر او مدفون شد (1: 42). تا اينكه در حدود يكصد و پنجاه سال قبل، اين محل را باستان‌شناسان بريتانيايي حفاري كردند (4: 17). در خلال اين سال‌ها دو محقق به‌نام‌هاي لايارد و رسام بيش از 20000 لوح گلي كامل از آن كشف كردند. اين لوح‌هاي گلي اكنون در موزه بريتانيا نگهداري مي‌شوند (1: 39؛ 4: 17).

آشوربانيپال در نامه‌اي به يكي از صاحب‌منصبان بابل چنين دستور داده است: "در پي يافتن گل‌نوشته‌هاي ارزشمندي باشيد كه در بلاد آشور نسخه‌اي از آن وجود ندارد و آنها را براي من بفرستيد. هم‌اكنون درباره تو نامه‌اي به رئيس معبد و شهربان بورسيبا نوشته‌ام؛ و تو اي شادان! اينك بايد گل‌نوشته‌ها را در مقّر خود به‌گونه‌اي حفظ كني كه هيچ كس جسارت سرقت آن را نيابد و هر كجا گل‌نوشته يا متني آييني يافتي كه در خور كاخ من است آن را گرفته به اين جا بفرست" (40:1). وي به منشيان بي‌شمار خود فرمان داده بود تا آنچه از ادبيات بابلي و سومري بر جاي مانده، گردآورند و از آنها نسخه بردارند.

قصد آشوربانيپال بنا به اظهار خود او اين بود كه ادبيات بابلي را از خطر فراموشي محفوظ نگاه دارد، هر چند تعداد اندكي از اين الواح را مي‌توان ادبي به‌شمار آورد و بيشتر گزارش‌هاي رسمي و رصدهاي نجومي كه به‌منظور استخراج احكام نجومي و طالع‌بيني صورت گرفته، به‌علاوه دستورها، نسخه‌هاي پزشكي، سحر و تعويذ، سرودها، وردهاي ديني، و سلسله نسب شاهان و خدايان را شامل مي‌شود (2: ج 1، ص 316، 325). در ميان اين مجموعه، داستان‌هاي مربوط به آفرينش وجود دارد، مانند حماسه معروف گيلگَمِش و داستان سيل عظيم كه به داستان كشتي نوح شباهت دارد (5: 42)، واژه‌نامه‌ها و صرف و نحو نيز ديده مي‌شود. اختلاف ميان زبان‌هاي سومري و بابلي در دوره‌هاي متأخر به اندازه‌اي بوده كه دانشمندان و كاهنان جوان بايستي به كمك اين كتاب‌ها لغات قديمي و نوشته‌هاي ديني سومري را بخوانند. به‌همين علت در حدود يك چهارم متن‌هاي كتابخانه نينوا، واژه‌نامه‌هاي بابلي و سومري و آشوري و كتاب‌هاي مربوط به صرف و نحو زبان‌هاست (2: ج 1، ص 294).

اين الواح طبقه‌بندي و فهرست شده بودند و به هر لوح برچسبي متصل بود كه به آساني مي‌شد آن را باز شناخت (2: ج 1، ص 325). هر گل نوشته يا لوح، شماره‌اي داشت كه مشخص مي‌كرد محل آن در كدام مجموعه قرار دارد، و همچنين راهنمايي داشت كه به مضمون و كاتب و نظاير آن اشاره مي‌كرد و در قسمت پاياني هر گل نوشته، با يك كليشه يا انگشتري، اين عبارات نقش بسته بود: لوح شماره ... در طبقه ... كاخ آشوربانيپال، سلطان جهانيان، سلطان بلاد آشوريان.

لقب مدير اين كتابخانه "رب جرجيناكي" بود و خود كتابخانه نيز جرجيناكي ناميده مي‌شد و اين نام محفظه‌هايي گلين بود كه برخي لوح‌ها در آن نگهداري مي‌شد.

به نظر مي‌رسد اين كتابخانه در خدمت دانش پژوهان و در درجه نخست كساني بود كه به كاخ سلطنتي رفت و آمد داشتند؛ و كتابخانه‌اي عمومي به مفهوم روزگار ما نبود و همگان توانايي مراجعه و استفاده از آن را نداشتند (1: 41-42).


مآخذ: 1) استيپچويچ، الكساندر. كتاب در پويه تاريخ. ترجمه حميدرضا آژير، حميدرضا شيخي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1373؛ 2) دورانت، ويليام جيمز. تاريخ تمدن. ج 1: مشرق زمين گاهواره تمدن. ترجمه احمد آرام، ع. پاشايي و اميرحسين آريان‌پور. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 1367؛

3) "Libraries". Encyclopaedia of Britanica. Vol.22, PP.947-963; 4) Dahl, Svend. History of The Book. 2nd. English ed. Metuchen, N.J.: Scarecrow Press, 1968; 5) Rider, Alice Damon. A Story of Books and Libraries. Metuchen, N.J.: Scarecrow Press, 1976.

                احترام السادات حسيني