بنیاد مختومقلی فراغی

كتابخانه‌هاي عمومي. كتابخانه‌هاي عمومي با سرمايه عمومي براي استفاده عموم ايجاد مي‌شوند. اين كتابخانه‌ها با فراهم‌آوري مواد چاپي، ديداري ـ شنيداري، و الكترونيكي سعي در گردآوري، نگهداري، سازماندهي، بازيابي، انتشار، و ارائه اطلاعات و آثار خلاقه ذهن بشري دارند.

تاريخچه. كتابخانه‌هاي عمومي در انگلستان و ساير نقاط از قرن هفدهم و هجدهم به روي عموم باز بوده است، اما به معناي واقعي كلمه، نخستين كتابخانه‌هاي عمومي از اواسط قرن نوزدهم در ايالات متحده امريكا و انگلستان با انگيزه‌هاي فرهنگي، آموزشي، و به‌زعم برخي اخلاقي براي بهره‌مندي كارگران ايجاد شده‌اند. به نظر كِلي[1] ، اصطلاح كتابخانه عمومي نخستين بار در شكل لاتين آن، بيليوتكا پابليكا[2] ، براي تمايز ميان كتابخانه‌هاي جامع دانشگاه‌هاي آكسفورد و كمبريج با كتابخانه‌هاي موجود در كالج‌ها و مدارس عالي به‌كار برده شده است، اما در مفهوم امروزي از قرن هفدهم به بعد، به كتابخانه‌هاي وقف عام اطلاق مي‌شده است (2).

ساليان متمادي به كتابخانه‌هاي عمومي به چشم كتابخانه مخصوص طبقه كارگر نگريسته مي‌شد، ولي از دهه 1930، با گرايش روزافزون طبقه متوسط به استفاده از كتابخانه‌ها، اين مفهوم به‌تدريج تغيير يافت. طي دهه‌هاي 1960 و 1970 اهل حرفه كتابداري به اين نتيجه رسيدند كه خدمات آنها با توجه به تحولات اجتماعي، ديگر قادر به پاسخگويي نيست. اينان با طرح سياست‌هاي مبتني بر نيازهاي محل و ارائه خدمات به فرودستان و اقليت‌ها، سعي در ايجاد تغيير و تحول در شيوه خدمات خود كردند. اين رويكرد طي سال‌هاي 1980 و 1990 با تأكيد بيشتر بر نيروهاي بازار و چگونگي تأمين مالي و تعيين هزينه خدمات، مورد بازنگري قرار گرفت. تحقيقات نشان مي‌دهد كه كتابخانه‌هاي عمومي يكي از مورد توجه‌ترين و پرمراجعه‌ترين خدمات شهري در نظر مردم است. آمارها در اين زمينه از مكاني به مكان ديگر متفاوت است، اما تقريبآ 60درصد شهروندان انگليسي و 53درصد شهروندان امريكايي به‌صورت مستمر از خدمات كتابخانه‌ها بهره‌گيري كرده‌اند.

وظايف. در برخي كشورها، ارائه خدمات كتابخانه عمومي به‌موجب قانون الزامي است. به‌طور مثال در كشورهاي اروپاي شمالي، به‌استثناي سوئد، قانون خدمات كتابخانه‌اي به تصويب رسيده است.

خدمات كتابخانه‌هاي عمومي در انگلستان و ولز از وظايف دولت محلي (شهرداري‌ها) است. قانون موزه‌ها و كتابخانه‌هاي عمومي مصوب 1964، دولت محلي را نسبت به فراهم‌سازي خدمات كارآمد و فراگير براي تمام افرادي كه مايل به بهره‌مندي از آن هستند، ملزم مي‌كند. طبق اين قانون، دولت مركزي نيز ملزم به نظارت بر حسن اجراي قانون است. بنا به‌نظر اداره هنر و امور كتابخانه‌ها، كه اكنون زيرمجموعه وزارت ميراث ملي است، كتابخانه عمومي موظف است تا امكان دسترسي به كتاب، اطلاعات، دانش، و آثار ذوقي را بدون هيچ‌گونه تبعيض براي كليه افراد و گروه‌هاي اجتماعي فراهم آورد. به اين ترتيب، مردم براي مشاركت مجدانه در فعاليت‌هاي اقتصادي، دموكراتيك، و فرهنگي ترغيب مي‌شوند؛ قادر به همكاري در توسعه فرهنگي از طريق برنامه‌هاي رسمي و غيررسمي مي‌گردند؛ و از اوقات فراغتشان بهره بيشتري مي‌برند.

از سوي ديگر كتابخانه عمومي بايد بتواند مطالعه و يادگيري را به عنوان مهارت‌هاي اساسي و لازم در مشاركت‌هاي اجتماعي افزايش دهد و استفاده از اطلاعات و درك ارزش آن را تشويق كند (5).

اغلب بيانيه‌هاي معاصر درباره اهداف كتابخانه‌هاي عمومي به موضوع دموكراسي و حقوق شهروندي پرداخته‌اند و بر نقش حياتي كتابخانه‌هاي عمومي در افزايش سواد و بهره‌وري ملي تأكيد مي‌كنند. در بحث اصلي كنفرانس كاخ سفيد پيرامون اطلاع‌رساني و كتابخانه‌ها در 1991، به‌صورتي موجز بر نقش كتابخانه‌ها در ارتقاي سطح سواد، افزايش بهره‌وري، و تحكيم دموكراسي اشاره شده است.

طرح‌هاي موفقيت‌آميز بسياري با محوريت كتابخانه‌هاي عمومي، هم در كشورهاي توسعه يافته و هم در كشورهاي كمتر توسعه يافته، در زمينه سوادآموزي و اطلاع‌رساني شغلي و خدماتي به انجام رسيده است كه در رشد اقتصادي (در سطح ملي يا محلي) مؤثر بوده است. به‌علاوه، كتابخانه‌هاي عمومي در ايجاد فرصت‌هاي مناسب براي افراد، توسعه اجتماعي، و به ثمر رساندن دستاوردهاي هنري و علمي از طريق نگهداري و انتشار مواد آموزشي، فراگيري دانش در تمامي مراحل زندگي، تحقيق، سرگرمي، و پر كردن اوقات فراغت سهم بسزايي برعهده داشته‌اند كه تأكيد بر نقش كتابخانه‌ها در هريك از موارد فوق بسته به زمان و مكان، متغير و متفاوت است.

خدمات كتابخانه‌هاي عمومي شامل امانت مواد و ارائه خدمات مرجع است كه مي‌تواند در ساختمان‌هاي ويژه يا مكان‌هاي متعلق به ديگر سازمان‌ها، مثل زندان‌ها و مراكز حمايتي و مراقبتي، متمركز باشد؛ و يا به‌صورت كتابخانه‌هاي سيار به نواحي روستايي و جوامع ديگر انتقال يابد. خدمت‌رساني كتابخانه‌اي به كودكان و نوجوانان از اهميت زيادي برخوردار است. ارائه خدمات بايد بر اساس نيازها و تمايلات جوامع موردنظر انجام پذيرد. از آن گذشته كتابخانه‌هاي محلي بايد امكان دسترسي به مجموعه‌هاي ملي و بين‌المللي را از طريق طرح‌هاي تعاوني و امكانات ارتباطي فراهم سازند. امكان بهره‌مندي از خدمات كتابخانه‌اي بايد براي تمام افراد جامعه به‌طور يكسان ميسر باشد. اين امكان شامل زندانيان و كليه افرادي مي‌شود كه به هر علتي امكان استفاده مستقيم از محل كتابخانه را ندارند. اصولا تمام كتابخانه‌ها، از جمله واحدهاي سيار، بايد امكان دسترسي همه مردم را كه شامل ناتوانان جسمي نيز مي‌شود، فراهم سازند.

امور مالي و نظارت. حكومت محلي يا ملي عهده‌دار تأمين مالي و نظارت بر فعاليت كتابخانه‌هاي عمومي هستند. اما بخش عمومي با تبعيت از شيوه‌هاي جديد مديريت ــ كه پذيرفته و يا بر آن تحميل شده ــ در جهت نزديكي و مشاركت با بخش خصوصي و بخش‌هاي مايل به همكاري داوطلبانه، گام‌هايي برداشته است. گذشته از آن، با گسترش شيوه اداره دولت محلي بر اساس رابطه تأمين‌كننده/خريدار، كه لازمه آن جايگزيني شيوه‌هاي جديد به‌جاي ساختار سنتي است (كه كارها را بيشتر از طريق مناقصه به انجام مي‌رسانند تا مديريت مستقيم) باعث شده فرهنگ سوداگري بر خدمات‌رساني كتابخانه‌اي حاكم شود. بر همين اساس در بريتانيا، "وزارت ميراث ملي انگلستان" چند مطالعه موردي انجام داده است تا امكان واگذاري خدمات كتابخانه‌ها و برخي سازمان‌هاي ديگر به شركت‌هاي خصوصي را بسنجد (3).

خدمات اصلي كتابخانه‌هاي عمومي بايد رايگان در اختيار استفاده‌كننده قرار گيرد. بنابر عقيده اهل اين حرفه، رايگان بودن از اصول اساسي خدمت‌رساني است و در مدارك رسمي و قانوني اغلب كشورها بر آن تأكيد شده است، هر چند هواداران نطريه راست جديد[3]  بر آن خرده گرفته‌اند (1؛ 10) اما طرح آنها مبني بر دريافت حق عضويت از استفاده‌كنندگان از كتابخانه‌ها با اقبال جامعه و دولت مواجه نشده است. اخذ مستقيم هزينه از اعضاي كتابخانه مغاير با روح بيانيه كتابخانه عمومي يونسكوست كه در آن به صراحت اشاره شده است: "اصولا بهره‌مندي از كتابخانه‌هاي عمومي بايد بدون پرداخت هزينه ممكن باشد" و اينكه خدمات "بايد به‌طور يكسان و بدون توجه به سن، نژاد، جنسيت، دين، مليت، زبان، و يا منزلت اجتماعي در اختيار همه قرار گيرد" (9).

تأكيد روزافزون بر پاسخگويي مديران امور عمومي، بسياري از شوراهاي محلي را بر آن داشته است تا آنچه را كه مردم مي‌توانند از كتابخانه‌هاي عمومي انتظار داشته باشند، مشخص كنند. سازمان‌هاي حرفه‌اي كتابداري در اين زمينه بيانيه‌هايي صادر كرده‌اند. انجمن كتابداران [انگلستان] در 1993 منشور كتابخانه‌هاي عمومي را منتشر كرد. هدف از انتشار اين منشور، بهره‌گيري شوراهاي محلي از آن به‌منظور تهيه آيين‌نامه جديد يا بازنگري در آيين‌نامه‌هاي قبلي بوده است. بيانيه انجمن كتابداران بر اصل ارزش در مقابل پول، مشاركت جامعه محلي، دسترسي، محيط كتابخانه، مديريت مجموعه، اطلاع‌رساني، تأمين نيروي انساني، و ترويج استفاده از كتابخانه تأكيد مي‌كند. انتظار مي‌رود اين آيين‌نامه با ارائه استاندارد كتابخانه‌هاي عمومي تكميل شود. چنين استانداردي در انگلستان نخستين بار پس از گزارش بورديلون (وزير آموزش و پرورش، 1962) تهيه شد (4). پس از آن ايفلا، زلاندنو، و اسكاتلند، كسلا[4] ، و ليسك ويلز[5]  از جمله كشورها و سازمان‌هايي بودند كه به انتشار استانداردهاي كتابخانه‌هاي عمومي اقدام كردند (6؛ 8).

انجمن كتابخانه‌هاي تخصصي و مراكز اطلاع‌رساني انگليس (اسليب) در 1994 از سوي سازمان ميراث ملي مأموريت يافت تا امر خدمت‌رساني كتابخانه‌هاي عمومي در انگلستان و ويلز را مورد بازنگري قرار دهد (7). ماهيت و ويژگي‌هاي موردنظر اين مأموريت ايجاب مي‌كرد تا كارشناسان، معيارها و اهميت خدمات‌رساني كتابخانه عمومي در قالب مورد قبول محل را تعيين نموده و تعريف دقيقي از "خدمت‌رساني كارآمد و فراگير" ارائه دهند. اين بازنگري از زمره مهم‌ترين‌فعاليت‌هاي انجام شده در طول پنجاه سال گذشته پيرامون كتابخانه‌هاي عمومي محسوب مي‌شود و اميد مي‌رود تا ساليان متمادي بر كتابخانه‌هاي عمومي انگلستان و ساير نقاط تأثير گذارد.

 مآخذ:

1) Adam Smith Institute. Ex Libris, 1986; 2) Kelly, T. A History of Public Libraries in Great Britain 1845-1965. [England]: Library Association, 1973; 3) KPMG. D.N.H. Study, Contracting-out in Public Libraries. [sl]: KPMG, Capital Planning, 1995; 4) Ministry of Education. Standards of Public Library Service in England and Wales. [sl]: HMSO, 1962; 5) Office of Arts and Libraries. Setting Objectives for Public Library Services. library and Information Series, No. 19. [sl]: HMSO, 1991; 6) The Report of a Working Party on Public Library Services. Wales: Library and Information Services Council, 1988; 7) Review of the Public library Service in England and Wales for the Department of National Heritage, Final Report. [England]: Aslib, 1995; 8) Standards for the Public Library Service in Scotland, Report of a Working Party. [sl]: Convention of Scottish Local Authorities (COSLA), 1987; 9) UNESCO. "Public Library Manifesto 1994". IFLA Public Library News, Newsletter of the Section of Public Libraries, No. 12 (January 1995); 10) White, L.J. The Public Library in the 1980. [sl]: Lexington Books, 1983.

          باب آشروود[6]  (IEILS)

          ترجمه نصرت‌الله عابد