كتاب‌هاي كمياب و مجموعه‌هاي خاص. سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتاب‌هاي كمياب و مجموعه‌هاي خاص. سبب ايجاد بخش كتاب‌هاي كمياب و مجموعه‌هاي خاص در كتابخانه‌ها آن است كه منابع دست اول پژوهش در تاريخ علوم انساني گردآوري، نگهداري، و دسترس‌پذير شوند. منابع گردآوري شده در مجموعه‌هاي خاص ممكن است خطي يا چاپي، و كهنه يا نو باشند. نخستين منابعي كه گردآوري مي‌شوند نسخه‌هاي خطي، كتاب‌هاي چاپي قديمي، نخستين ويرايش‌ها، و كتاب‌هايي است كه به‌طور غيرمعمول گران هستند.
نسخه‌هاي خطي. نسخه‌هاي خطي را به دلايل زيادي در بخش مجموعه‌هاي خاص قرار مي‌دهند. اين منابع برحسب تعريف منحصر به‌فرد و بسيار آسيب‌پذير و اكثرآ گران هستند، و از نظر تاريخي داراي ارزش بوده و غيرقابل جانشيني هستند. شرايط خاصي براي قابل دسترس شدن آنها براي كاربران وجود دارد. نسخ خطي مي‌تواند مهرهاي استوانه‌اي چهار هزار ساله عهد مقدونيه؛ پاره‌هايي از متون مقدس يهوديان از قرن نهم، جُنگ‌هاي صحافي شده اشعار فرانسوي قرن چهاردهم كه به‌صورت نسخه خطي روي پوست آهو براي درباريان نوشته شده؛ تفاسير قرن هفدهم از آثار ارسطو كه بر كاغذهايي براي استفاده دانشجويان نوشته شده؛ مكاتبات ديپلماتيك توماس جفرسون؛ وصيتنامه لرد بايرون؛ دستنويس‌هاي طولاني يا ماشين شده آثار، خاطرات و نامه‌هاي داستان‌نويسان قرن بيستم و فيزيكدانان قرن بيستم؛ اسناد يك سازمان و يا بنگاه عمومي؛ آثار به‌جا مانده از سياستمداران و يا روزنامه‌نگاران باشد. نسخ خطي به‌علت منحصر به‌فرد بودن موجب تفاخر بعضي از مجموعه‌هاي خاص مي‌شوند.
كتاب‌هاي چاپي قديمي. كتابداران هميشه اينكونابولا* ــ كتاب‌هاي چاپ شده تا پايان سال 1500 ــ را در بخش مجموعه‌هاي خاص قرار مي‌دهند. معمولا انتشارات در قرن شانزدهم تا هجدهم را هم در اين بخش مي‌گذارند.
نخستين ويرايش‌هاي آثار بزرگ و مهم در تاريخ ادب و تفكر ــ چه خوب و چه بد، قديم يا جديد ــ معمولا در مجموعه‌هاي خاص قرار مي‌گيرند. نخستين ويرايش >دون كيشوت< سروانتس، اولين چاپ 1985 كتاب داروين، و يا نخستين ويرايش >نبرد من< هيتلر همه در چنين بخش‌هايي قرار مي‌گيرند. بسياري از كتابخانه‌ها بنا به خط مشي خاصي شامل تمام كتاب‌هايي مي‌شوند كه قبل از يك زمان خاص به چاپ رسيده‌اند. اين زمان براي كتاب‌هاي اروپايي 1801، و براي انتشارات امريكاي شمالي كمي بعد است. مجموعه‌هاي خاص ممكن است شامل نخستين چاپ‌ها در يك محل خاص باشد، حتي اگر از نظر مواد، خصوصيت چندان متفاوتي نسبت به محصولات سال‌هاي اخير نداشته باشند. به‌طور مثال كتابخانه‌هايي ممكن است انتشارات بريتانيا در كلكته را از قرن هجده به بعد، و يا انتشارات انجيلي گروه‌هاي مذهبي در سواحل جنوبي اقيانوس آرام در نيمه قرن نوزدهم را جمع‌آوري كنند.
انواع ديگر كتاب‌هاي كمياب. كتاب‌هاي فوق‌العاده گران، در مجموعه‌هاي خاص نگهداري مي‌شوند. مانند كتاب‌هايي كه نسخه‌هاي معدودي از آنها وجود دارد و يا فقط نسخه‌هاي معدودي از آنها چاپ شده است. بعضي از كتابداران به ارزش سنتي بعضي از كتاب‌ها توجه دارند و به اين دليل آنها را در مجموعه‌هاي خاص قرار مي‌دهند. دو نمونه آن انجيل شاه جيمز (1611)، و نخستين كتاب قطع رحلي از نمايشنامه‌هاي شكسپير است. ديگر، كتاب‌هايي است كه هنرمندان مشهور مصور كرده‌اند؛ يا كتاب‌هايي كه صحافي آنها ارزش تاريخي دارد؛ يا كتاب‌هايي كه منشأ خاص دارند، مثل كتاب‌هاي متعلق به اسحاق نيوتن يا لويي شانزدهم، يا كتاب‌هايي كه نويسنده به دوستان و يا دوستدارانش هديه كرده است، يا امضاي مؤلف دارد و يا مؤلفان يا دوستان و هم‌دوره‌هاي آنها تصحيح و يا حاشيه‌نويسي كرده‌اند. ظرافت و شكنندگي يك كتاب چه بسا آن را به يك شيء نفيس تبديل كند و در مجموعه خاص قرار دهد.
كميابي بعضي از كتاب‌هاي چاپي نيز دليل موجهي براي قرار دادن آنها در مجموعه‌هاي خاص است ـ حتي اگر جديد هم باشند. بها مي‌تواند دليل قرار گرفتن اثر در مجموعه خاص باشد. اگرچه كه نخسين چاپ اثر شكسپير كمياب نيست؛ ولي چون براي ادبيات انگليسي ارزش نمادين دارد نگهداري آن مهم است. نخستين چاپ اثر شكسپير شش ميليون دلار امريكا بها دارد، از اين‌رو، نمي‌تواند همانند يكي از انتشارات جديد دانشگاهي در گردش باشد.
پوسترهاي تئاتر، نسخه‌هاي سوفلور (متن‌رسان)، نقاشي‌ها، چاپ‌ها، نقشه‌ها، و يا عكس‌ها و حتي ريزنگارها نيز مي‌توانند نفيس تلقي شوند. بعضي از كتاب‌هاي مرجع جاري ممكن است در مجموعه‌هاي خاص قرار گيرند. گاه نيز كتاب‌هاي جديد را درون مجموعه نسخ خطي و يا چاپي آثار يك نويسنده و يا در يك زمينه موضوعي خاص قرار مي‌دهند. كتاب‌هاي عادي كتابخانه يك نويسنده يا دانشمند يا آثاري كه به سبك ادبي او به‌وجود آمده است به‌صورت يك مجموعه خاص كتابخانه‌اي درمي‌آيد.
نظارت. نظارتِ سخت بر استفاده از منابع مجموعه‌هاي خاص، علي‌رغم مخالفت خوانندگان و كتابداران به دلايل زيادي موجه است. زيرا اين اشياء به‌خودي خود اهميت دارند و حيات مادي آنها تا حد ممكن بايد دوام يابد. بدون توجه به اين اصل، مجموعه‌هاي خاص وجود نخواهند داشت.
نسخه‌هاي خطي و منابع آرشيوي منحصر به‌فرد و جايگزين‌ناپذير هستند. اين امر نظارت بر استفاده از آنها را توجيه مي‌كند.
ظرافت و شكنندگي اين مواد ايجاب مي‌كند كه استفاده از آنها تحت نظارت انجام گيرد. صحافي‌ها ممكن است موجب متلاشي شدن و از هم پاشيدگي شود؛ اسيدي كه در ساخت كاغذ به‌كار رفته ممكن است موجب آسيب‌پذيري و يا سبب تباهي آن شود. كاغذ و يا مركب احتمال دارد بر اثر استفاده مكرر و يا نور زياد تغيير رنگ دهند، و تصاوير نيز محتملا در مقابل نور زياد آسيب‌پذير هستند. علاوه بر اينها احتمال دارد صحافي آنها نه تنها از نوع شكننده و آسيب‌پذير باشد، بلكه كاملا سالم هم نباشد. يك نمايشنامه ممكن است توسط يك كارگردان مشهور براي اجراي تئاتري آن علامت‌گذاري شده باشد، تصاوير احتمال دارد كار تصويرگري باشد كه با اجازه خود او جمع‌آوري شده و به‌سادگي مي‌تواند از هم جدا و سرقت شود.
دستيابي. پاره‌اي منابع مجموعه‌هاي خاص به اين دليل جمع‌آوري شده‌اند كه علاوه بر نقاط دستيابي عادي در فهرست‌ها به طرق ديگري قابل دسترس باشند. شايد بازيابي از طريق مؤلف، عنوان، و موضوع براي اكثر خوانندگان كافي باشد. اما براي بعضي از پژوهش‌ها نوعي دستيابي دقيق‌تر لازم است، به‌طور مثال دستيابي به تمامي كتاب‌هاي متعلق به كتابخانه يك شخص مشهور؛ يا كتاب‌هايي كه در يك شهر در سال‌هاي 1455 تا 1501 به چاپ رسيده باشد، يا در هر كجاي دنيا در سال 1789 منتشر شده باشند، يا نويسنده خاصي آنها را نوشته و شخص ديگري بر آن حاشيه‌هاي انتقادي اضافه كرده است. پژوهشگر ممكن است نيازمند دستيابي به كتاب‌هاي صحافي شده با جلد پوستي در سال‌هاي قبل از 1700 و يا جلدهاي فلزكوب باشد. كتابداران مجموعه‌هاي خاص و كتاب‌هاي ناياب سعي مي‌كنند بيشترين امكان دسترسي به اين مجموعه‌ها را (براي متن، چاپ، نظم تاريخي، يا مثلا صحافي‌ها) فراهم كنند، و مجموعه‌هاي نسخه‌هاي خطي پيچيده را با تهيه كتابشناسي‌هاي مفصل تسهيل كنند. آنان چون نمي‌توانند به خوانندگان اجازه تورق در مخازن و يا در قفسه‌ها را بدهند مجبورند مجراهاي دستيابي بيشتري را براي مجموعه فراهم كنند.
ملاحظات فوق در سازمان‌هايي كه مجموعه خاص در آنها قرار دارد وضع پيچيده‌اي به خود مي‌گيرد. كتاب‌هاي كمياب در يك كتابخانه در مجموعه خاص در كنار منابع معمولي قرار مي‌گيرد و چه بسا به امانت مي‌رود؛ در حالي كه در كتابخانه ديگري جزء مجموعه خاص محسوب مي‌شود و امانت داده نمي‌شود. كتابخانه‌هاي آموزشي، پژوهشي، عمومي، دولتي، مستقل، و حتي كتابخانه‌هاي اختصاصي هر كدام برنامه‌هاي خاص خود را اجرا مي‌كنند.
تاريخچه. اكثر مجموعه‌هاي كتاب‌هاي چاپي كمياب و نسخه‌هاي خطي جلد شده خصوصيات تاريخي مشتركي دارند. احتمالا اغلب از يك مجموعه كوچك جدا كه براي حفاظت از دسترس عام كنار گذاشته شده‌اند، شروع شده است. بعضي كتابخانه‌ها هم مجموعه‌هاي خصوصي اهدايي افراد را دريافت كردند. مجموعه‌هاي خاص جديد بر اين دو پايه گسترش يافته‌اند.
كتابداران روزگار درازي به مراقبت از كتاب‌هاي كمياب مي‌پرداخته‌اند بي‌آنكه بخشي به‌نام مجموعه خاص در كتابخانه داشته باشند. در بسياري از كتابخانه‌ها چنين منابعي در قفسه‌هاي بسته در دفتر كار مدير كتابخانه نگهداري مي‌شد. به مرور كه تعداد آنها افزايش يافت كتابداران دريافتند كه به صلاح كتابخانه است كه آنها را در معرض ديد عموم قرار دهند. در بعضي كتابخانه‌ها اتاق‌هايي با نام گنجينه ايجاد شد. به‌تدريج، به خصوص در سازمان‌هاي گسترده، اين اتاق‌ها به بخش‌هاي كتاب‌هاي كمياب تبديل شدند. فشارهاي شديد بعد از جنگ جهاني دوم موجب شد كه اين بخش در كتابخانه‌هاي ديگر نيز به‌وجود آيد يا گسترش يابد. در اين دوره، سازمان‌هاي پژوهشي امريكاي شمالي گسترش يافته و رهبري اكثر زمينه‌هاي تاريخي علوم انساني را به‌دست گرفته بودند. اقتصاد ضعيف شده كشورهاي اروپايي و آسيايي موجب شد كتابداران امريكايي بسياري از منابع كمياب پژوهشي اين كشورها را با قيمت‌هاي نازل گردآوري كنند. بدين ترتيب، بخش‌هاي كتاب‌هاي كمياب در امريكا گسترش يافتند و به مجموعه‌هاي خاص تبديل شدند. انبوهي از كتاب‌هاي قديمي، كتاب‌هاي كمياب، كتاب‌هاي مؤلفان برجسته، و مجموعه‌هاي مرجع، شامل كتاب‌هاي چاپي، نشريات ادواري، نخستين كتاب‌هاي چاپي، و مجموعه‌هاي آرشيوي از دستنوشته‌هاي جديد گردآوري شد.
كاركنان. به‌طور كلي نگهداري مجموعه‌هاي خاص هزينه‌بر است. فضايي كه اشغال مي‌كنند نيازمند كنترل محيط و امنيت فراتر از معمول است. مجموعه‌هاي خاص معمولا بخش‌هاي پركارمند هستند، به‌خصوص نسبت به شمار اندك مراجعان آنها. كتابخانه اصلي در يك دانشگاه بزرگ در يك روز چه بسا جوابگوي چند هزارنفر باشد؛ در حالي كه مراجعان بخش مجموعه‌هاي خاص ممكن است در سال به چند هزار نرسد.
كاركنان مجموعه‌هاي خاص از ميان متخصصان، از جمله مشاوران خدمات عمومي، حفاظت و نگهداري، نمايشگاه‌ها، تهيه و سفارش، پردازش اطلاعات، و فهرستنويسي انتخاب مي‌شوند. كاركنان چنين بخشي لازم است زبان‌هاي ديگر را بدانند و توانايي خدمات به دانشمندان و متخصصان را داشته باشند. چون مجموعه‌هاي بخش‌ها، روزبه‌روز تخصصي‌تر مي‌شوند لزوم به‌كارگيري كاركناني كه آموزش‌هاي تخصصي ديده‌اند بيشتر مي‌شود. اينان دستمزدهاي بيشتري نيز مي‌طلبند.
درگذشته، مجموعه‌هاي خاص محل جمع شدن كاركناني بود كه در ديگر بخش‌هاي كتابخانه نمي‌توانستند خوب خدمت كنند. اما امروزه كار در بخش مجموعه‌هاي خاص توانمندي را مي‌رساند و بر تخصص موضوعي و دانش فني فراوان دلالت دارد. تأكيد سازمان‌هاي تخصصي مانند "انجمن متخصصان آرشيو امريكا" و "بخش كتاب‌هاي كمياب و نسخ خطي انجمن كتابخانه‌هاي پژوهشي و دانشگاهي"، و يا ايجاد مجلات تخصصي از قبيل >متخصصان آرشيو امريكايي< و >كتابداري كتاب‌هاي كمياب و دستنويس‌ها< به كتابداري مجموعه‌هاي خاص رسميت بيشتري داده است.
آينده مجموعه‌هاي خاص. ارتباطات الكترونيكي و ديگر اشكال فناوري پيشرفته، برتري كتاب‌هاي چاپي را تهديد مي‌كند. كتابخانه‌ها و تحصيلات عالي، همزمان به دوره تحول مشخصي رسيده‌اند. در چنين زماني حدس و گمان درباره آينده مجموعه‌هاي خاص دشوار است، اما نگهداري اسناد خطي و چاپي چه مربوط به گذشته و يادبودهاي خاص و چه مربوط به زمان حال ادامه خواهد داشت و براي بسياري، نه تنها دانشمندان، بلكه مجموعه‌سازان نيز جذابيت خود را حفظ خواهد كرد. امروزه، عتيقه‌شناسان و پژوهشگران تاريخي ممكن است نسبت به سال‌هاي اوليه دهه 90 وجهه كمتري در بين دانشمندان داشته باشند. با اين وجود، سواي تغيير در پژوهش‌هاي عملي و اصول كار سازماني مجموعه‌هاي خاص (در دانشگاه و كتابخانه) به‌نظر مي‌رسد بخش‌هاي حجيم كتابخانه‌هاي دانشگاهي باشند و بعضي از آنها محققآ حذف خواهند شد. بعضي هم كه نسبتآ دير وارد ميدان شده‌اند، به آينده نامطمئن هستند و يا منابع مالي كافي ندارند. اما سنت و كُندكاري بوروكراسي همراه با گرايش پايدار براي به نمايش در آوردن گذشته مي‌تواند موجب رشد و يا حتي قدرتمندتر كردن مجموعه‌هاي خاص شود.
كتاب‌هاي كمياب و مجموعه‌هاي خاص ايران. مي‌توان گفت كه تمامي مجموعه‌هاي كتب موجود كتابخانه‌ها تا قرن گذشته، كه اثري از آنها باقي مانده، مجموعه‌هاي كمياب هستند، اما اين مجموعه‌ها با اين هدف به‌وجود نيامده‌اند كه ناياب باشند.
مجموعه‌هاي ديگر در قرن اخير با هدف‌هاي مختلف نظير علاقه‌مندي به اشياي عتيقه، از جمله كتاب، با هدف تجاري علاقه به گردآوري كتاب و گاه منظورهاي پژوهشي گردآوري شده‌اند.
بيشتر مجموعه‌هاي كمياب و خاص كتابخانه‌هاي شخصي در سال‌هاي اخير به تملك كتابخانه‌هاي ديگر ــ اعم از ملي، دانشگاهي، و غيره ــ درآمده‌اند.
منشأ غالب مجموعه‌هاي كمياب و خاص در ايران شخصي بوده، اما اين مجموعه‌ها اكثرآ در اختيار كتابخانه‌هاي معتبر و طراز اول قرار گرفته‌اند و به‌صورت جدا از مجموعه اصلي به‌نام‌هاي مختلف از جمله بخش نسخ خطي، بخش كتاب‌هاي چاپ سنگي، و به‌ندرت با نام بخش كتاب‌هاي كمياب و يا مجموعه خاص نگهداري مي‌شوند؛ مثل بخش نسخ خطي در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران. در اين كتابخانه كتاب‌هاي خارجي منتشر شده در قرن 19 و يا پيش از آن و كتاب‌هاي فارسي منتشر شده قبل از سال 1320 كمياب محسوب مي‌شوند. همچنين مجموعه‌هاي شخصي اهدايي كه بنا به وصيت واقف جدا نگهداشته مي‌شوند، نيز كمياب محسوب مي‌شوند. امروزه كتاب‌هاي چاپ عكسي و يا كتاب‌هايي كه مهر و يا امضا و يا دستنوشته مؤلف را بر خود دارند به بخش كتب كمياب منتقل مي‌شوند.
كتابخانه‌هاي ديگر از جمله كتابخانه مجلس نيز كار جداسازي مجموعه كمياب خود را آغاز كرده‌اند.
دانيل تريستر[1] (IEILS)
ترجمه و تلخيص و اضافات: ناهيد بني‌اقبال
[1]. Daniel Traister
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی