كتابخانه‌هاي شخصي سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
كتابخانه‌هاي شخصي[1] . كتابخانه‌هاي شخصي يا خصوصي را مي‌توان مجموعه‌اي از كتاب‌هاي گردآوري شده توسط افراد به‌منظور استفاده شخصي و كسب لذت تعريف كرد. اين اصطلاح براي مجموعه‌هاي بزرگ و كوچك به‌كار مي‌رود. كتاب‌ها مي‌توانند به دلايل متعددي گردآوري شوند: براي استفاده، براي نمايش، و يا صرفآ براي لذت بردن از مالكيت آنها. كتابخانه‌هاي شخصي با كتابخانه‌هاي مؤسسات و نهادها تفاوت دارند. اين كتابخانه‌ها بيشتر انعكاس علايق و سليقه‌هاي يك شخص هستند تا يك جامعه. اما سنت ديرپايي وجود دارد كه تلاش مي‌كند كتابخانه‌هاي شخصي را بعد از فوت مالك جذب كتابخانه‌هاي عمومي كند.
كتابخانه‌هاي شخصي بزرگ نقش مهمي در شكل‌گيري بسياري از كتابخانه‌هاي ملي و دانشگاهي ايفا كرده‌اند. مجموعه نسخ خطي روبرت كاتن (1571-1631) و كتاب‌هاي هانس اسلون (1660-1753) هسته اوليه كتابخانه بريتانيا را تشكيل مي‌داد. اهداي 15000 جلد كتاب، ميراث مارتين روث به كتابخانه جديدالتأسيس دانشگاه دورهام، اين كتابخانه را در 1854 متحول ساخت. مالكان كتابخانه‌هاي شخصي بزرگ اغلب به دانشوران و دوستان خود اجازه دسترسي به مجموعه‌هاي خود را مي‌دادند، اين كار در قرون اوليه و پيش از توسعه كتابخانه‌هاي عمومي از اهميت بسياري برخوردار بود.
اهميت. كتابخانه‌هاي شخصي بصيرت ما را درخصوص تاريخ كتاب و تحول و تنوع آن افزايش مي‌دهند. در اين زمينه مطالعات فراوان و مستندي صورت گرفته است. با نگاه به عناوين كتاب‌هاي موجود در قفسه يك كتابخانه شخصي، مي‌توان به اين موضوع پي برد كه گذشتگان چه مي‌خوانده‌اند و چه موضوعات و مضاميني بر ذهن آنها غالب بوده است. وقتي كتاب‌هاي قديمي به‌دست ما مي‌رسد با شناسايي آنها و از يادداشت‌ها و اشاراتي كه خوانندگان در حاشيه آن نوشته‌اند، مي‌توانيم به نگرش آنها پي ببريم. كتاب‌هايي كه عالمان و دانشوران بزرگ بر آنها حاشيه نوشته‌اند، از ديرباز با ارزش بوده‌اند. مطالعات مختلفي نيز برمبناي اين حواشي صورت گرفته است. با نگاهي به محتويات كتابخانه‌هاي شخصي در يك دوره، مي‌توان به اين مسئله پي برد كه آن دوره چه كتاب‌هايي بي‌اهميت و چه كتاب‌هايي مهم بوده و ارزش نگهداري داشته‌اند و مي‌توان دريافت كه چگونه علاقه‌ها و سليقه‌ها طي قرون تغيير مي‌كند.
تاريخچه. تاريخ كتابخانه‌هاي شخصي به قدمت خود كتاب است. در نوشته‌هاي يونان باستان به كتابخانه‌هاي شخصي اشاراتي شده است، از جمله مشهور است كه اورپيد، نمايشنامه‌نويس يوناني، مجموعه شخصي بسيار خوبي داشته است.
دلايل و شواهد بسياري وجود دارد كه نشان مي‌دهد رومي‌ها كتابخانه‌هاي شخصي را ارج مي‌نهادند. گاه نيز درگذر حوادث، كتاب‌ها جان سالم بدر مي‌بردند؛ براي مثال مجموعه كتابخانه ويلا[2] شامل 800 طومار پاپيروس متعلق به سال 79ق.م. در خرابه‌هاي آتشفشان هركولانئوم[3] پيدا شد.
پيگيري تاريخ كتابخانه‌هاي خصوصي در اروپاي قرون وسطي با تمام جزئيات به سهولت ممكن نيست، زيرا بسياري از شواهد و مدارك به اين دلايل ناپديد شده‌اند: 1) معمولا مجموعه‌هاي مهم كتاب متعلق به نهادهاي كليسايي بود، 2) گراني كتاب‌ها سبب محدوديت گسترش آن در دست مردم مي‌شد آن هم در دوراني كه كتاب‌ها يكي يكي نسخه‌برداري مي‌شدند، و 3) تعداد كم افراد باسواد.
مطالعه وصيت‌نامه‌ها نشان مي‌دهد كه مالكيت كتاب در قرون وسطي در انگلستان، حتي در ميان طبقه تحصيل‌كرده، اغلب به چند متن متفاوت ديني و وقف شده محدود مي‌شد. گرچه چند مورد استثنا هم وجود داشت؛ مثلا در قرن سيزدهم در لندن، كشيشي به‌نام جفري دولاواث[4] ، كتابخانه‌اي با حداقل 48 جلد كتاب داشت. مجموعه‌هاي شخصي بزرگ در قرون وسطي معمولا مربوط به بزرگان كليسا بود، مثل اسقف سيمون لانگ هام كه مجموعه 94 جلدي خود را در 1376م. براي صومعه وست مينستر ابي[5] به ارث گذاشت، و يا كاردينال آدام ايستون ( - 1398م.) كه كتاب‌هاي او 6 صندوق را پر مي‌كرد. بيشتر اين مجموعه‌ها در مقايسه با مجموعه‌هاي دوران بعد از رنسانس كوچك بودند، ولي مجموععه هزار جلدي ريچارد دو بوري، اسقف دورهام ( -1345م.)، يك استثنا بود.
ظهور صنعت چاپ در نيمه دوم قرن پانزدهم و توليد انبوه همراه با كاهش قيمت در دوران رشد تدريجيِ سطح سواد عمومي، توسعه كتابخانه‌هاي شخصي را به‌دنبال داشت. مالكيت كتاب گسترده‌تر شد و مجموعه‌دوستان با امكانات مناسب كتابخانه‌هاي بزرگ و بزرگ‌تر را فراهم آوردند. توماس كرمر، اسقف اعظم كانتربري (1489-1556)، صاحب حدود چهارصد جلد كتاب بود. پنجاه سال بعد يكي از جانشينان وي، اسقف ريچارد بن كرافت (1554-1610)، 6000 جلد كتاب را به ارث گذارد.
در 1649 ريچارد هلدزورث، رئيس كالج كمبريج، مجموعه‌اي ده هزار جلدي از خود به‌جاي گذاشت. جان مور، اسقف الي[6] (1646-1714)، كتابخانه‌اي با 30000 جلد كتاب داشت. توماس رالينسون (1681-1725) با تلاش و كوشش توانست در عمر كوتاه خود كتابخانه‌اي با مجموعه 300000 جلد فراهم كند. ولي در اين دوران مالكيت كتاب ديگر محدود به نخبگان بزرگ نمي‌شد و مجموعه‌هاي مهم به‌وسيله مردماني با امكانات متوسط كه اراده گرد آوردن آنها را داشتند، تشكيل شد. براي نمونه روبرت برتون (1577-1640)، مؤلف كتاب >آناتومي ماليخوليا<[7]، در موقع مرگ 1800 جلد كتاب از خود به جاي گذاشت.
انگيزه‌هاي جمع‌آوري. كتابخانه‌هاي شخصي هم از نظر اندازه و هم از نظر ويژگي، گوناگون و متأثر از انگيزه‌هاي گردآورندگان خود هستند. محققان، همواره نياز به دسترسي به متون متعدد داشته‌اند و با گذشت هر قرن اين نياز بيشتر شده است. اين امر، انگيزه مهمي براي خريد كتاب بوده است. علاقه به عتيقه از اواخر قرن 16 به بعد افرادي چون جان كاتن دانا را به سمت جمع‌آوري نسخه‌هاي خطي قبل از دوران اصلاح ديني سوق داد، با اين انگيزه كه اگر چنين كاري صورت نگيرد، بسياري از آن نوشته‌ها از بين خواهند رفت. بعدها ماتيو پاركر (1504-1575) يكي ديگر از جمع‌آورندگان نسخ خطي، ترغيب شد كه از متون دوران اوليه در مجادلات سياسي استفاده نمايد. برخي مجموعه‌هاي خصوصي با اين نيت شكل گرفتند كه در پايان به يك مؤسسه اهدا شوند، مانند كتابخانه‌اي كه جان كوزين در موقع مرگ در 1672 به ناحيه اسقفي دورهام بخشيد.
عشق به كتاب نيز نقش عمده‌اي در توسعه كتابخانه‌هاي شخصي داشته است، به‌گونه‌اي كه برخي افراد به كتاب به‌عنوان يك شئي جالب و دوست‌داشتني مي‌نگرند و انگيزه آنها از جمع‌آوري كتاب رفع نيازهاي علمي نيست. اين قبيل مجموعه‌ها برمبناي سليقه افراد شكل مي‌گيرند. جمع‌آوري كتاب با انگيزه كسب تخصص از اوايل قرن 18 شروع شد، يعني زماني كه تعدادي از اشراف بريتانيايي ميل به خريد اينكونابولا داشتند؛ اين نيز از عوامل ديگر جمع‌آوري مجموعه‌هاي شخصي بود.
پيگيري اطلاعات. تحقيق در مورد كتابخانه‌هاي خصوصي، از زواياي مختلف مي‌تواند صورت گيرد. بسياري از مجموعه‌هاي تاريخي چون به كتابخانه‌هاي نهادها و مؤسسات سپرده شده‌اند، كم و بيش محفوظ مانده‌اند؛ هر چند كه تعداد زيادي هم پراكنده شده‌اند و تاريخ آنها را تنها با مطالعه كتاب‌هايي كه مهر و يا ساير علامت‌هاي مالكيت را دارند، مي‌توان تشخيص داد. مشخصات بعضي از مجموعه‌ها از همان آغاز از روي فهرست فروش، به ثبت رسيده و اين فهرست‌ها اطلاعات بسيار ارزشمندي را درباره محتواي مجموعه‌هاي شخصي اواخر قرن 17 به اين طرف، در اختيار ما قرار مي‌دهند (در بريتانيا نخستين حراج كتاب در 1676 برگزار شده است).
ديويد پيرسون[8] (IEILS)
ترجمه سهيلا علوي
[1]. Private Libraries
[2]. Villa
[3]. Herculaneum
[4]. Geoffrey de Lawath
[5]. Westminster Abbey
[6]. Ely
[7]. Anatomy of Melancholy
[8]. David Pearson
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی