بنیاد مختومقلی فراغی

كتابشناسي‌هاي ملي. فهرست آثار منتشر شده در يك كشور و يا به يك زبان خاص، اعم از آثار چاپي و غيرچاپي و نشريات ادواري كتابشناسي ملي نام دارد (:1 91؛ :2 ذيل "كتابشناسي ملي"). كتابشناسي ملي محدود به مطالبي است كه در قلمرو يك كشور انتشار مي‌يابد و معمولا در هر كشور توسط كتابخانه ملي تدوين و منتشر مي‌شود، ولي در پاره‌اي از كشورها برعهده كتابخانه ديگري غير از كتابخانه ملي است، مثلا در اردن، كتابخانه مركزي دانشگاه عمان وظيفه تدوين و انتشار >كتابشناسي ملي اردن< را برعهده دارد (:4 48-49؛ :7 ج 1، ص 63-64).

درگذشته، كتابشناسي‌هاي ملي فقط شامل فهرستي از منابع چاپي نظير كتاب‌ها، نشريات ادواري، جزوات، نقشه‌ها و اطلس‌ها، آثار چاپي موسيقي، انتشارات دولتي، پايان‌نامه‌ها، و غيره بودند. اما در عصر جديد اطلاعات، برخي كشورها، رسانه‌هاي غيرچاپي نظير منابع الكترونيكي و ديجيتالي را نيز به فهرست كتابشناسي ملي خود افزوده‌اند (:9 ج 3، ص 1953؛ :11 ذيل واژه).

كاربردهاي كتابشناسي‌هاي ملي عبارتند از: 1) كمك به انتخاب و فراهم‌آوري و خريد منابع اطلاعاتي در كتابخانه‌ها، و امانت منابع از ساير كتابخانه‌ها (:4 49؛ 8؛ 13)؛ 2) كسب اطلاعات كتابشناختي كتاب، تصحيح املايي نام نويسنده، و شناسايي محل عناوين كتاب‌ها در موضوعات مختلف (:4 49؛ 8)؛ و 3) تسهيل كار فهرستنويسي و ارتقاي جست‌وجو و بازيابي اطلاعات براي تأمين مدرك (:7 ج 1، ص 63-64؛ 13).

كتابشناسي‌هاي ملي دو نوعند: يكي كتابشناسي ملي جاري است كه در تجارت كتاب كاربرد دارد و به معرفي كتاب‌هاي موجود در بازار مي‌پردازد و نوعي كتابشناسي تجاري محسوب مي‌شود، مانند >نمايه درهمكرد كتاب‌ها<[1]  در امريكا؛ و ديگر، كتابشناسي ملي گذشته‌نگر است كه به انتشار فهرست‌هاي كتابخانه ملي بر اساس مجموعه‌هاي آنكه توسط قانون واسپاري و حق‌مؤلف ايجاد شده، مي‌پردازد، نظير >فهرست عناوين كوتاه قرن هجدهم<[2]  در انگلستان (:10 443؛ :11 ذيل واژه).

تاريخچه. اصطلاح "كتابشناسي ملي" نسبتآ جديد است. در 1564 چاپ >مس كاتالوگ<[3]  آلماني آغاز شد. اين كتاب، فهرست انتشاراتي بود كه سالانه براي فروش در نمايشگاه‌هاي كتاب در آلمان عرضه مي‌شد و اكثر مدخل‌هاي آن انتشارات كشور آلمان بود. در سال‌هاي بعد، كتابشناسي‌هايي كه بر اساس محل نشر و محل تولد نويسنده تنظيم مي‌شدند نيز به‌تدريج رواج يافتند.

>فهرست كتاب‌هاي چاپي انگليسي<[4]  كه در 1595 توسط اندرو مانسل منتشر شد، به‌عنوان نخستين كتابشناسي ملي شناخته شده است. مانسل فهرست خود را بر اساس نام خانوادگي نويسنده تنظيم كرده است.

در سده‌هاي هفده و هجده شمار زيادي كتابشناسي ملي پديدار شد. با رشد صنعت چاپ و نشر، مفهوم كنترل جهاني كتابشناختي نيز براي انگيزه‌هاي تجاري مطرح شد و رشد كرد. علاقه روزافزون به تهيه كتابشناسي‌هاي بين‌المللي به شكل‌گيري "مؤسسه بين‌المللي كتابشناسي"[5]  در سال 1895 منجر شد. در نخستين كنفرانس بين‌المللي سندپردازي كه توسط اين مؤسسه برگزار شد، موضوع كتابشناسي‌هاي ملي به‌صورت جامع و دقيق مطرح شد. در اين كنفرانس به دولت‌ها پيشنهاد شد كه قانون واسپاري* انتشارات را جدي تلقي كنند. در كنفرانس‌هاي بعدي بين‌المللي سندپردازي در سال‌هاي 1900 و 1908، كنفرانس ناشران بين‌المللي[6]  در 1899، و كنگره جهاني كتابخانه‌ها و كتابشناسي‌ها[7] در 1929، انديشه تهيه كتابشناسي ملي مورد حمايت قرار گرفت (:9 ج 3، ص 1953-1954).

در  1950>كتابشناسي ملي بريتانيا< منتشر شد. اين كتابشناسي فهرستي جامع از تمامي انتشارات منتشر شده در انگلستان و ايرلند است. اين كتابشناسي بر اساس قانون واسپاري مواد به كتابخانه بريتانيا* تهيه و توسط آن كتابخانه فهرستنويسي مي‌شود(:7 ج 1، ص 65-66؛ 8). >كتابشناسي ملي بريتانيا< بر اساس نظام رده‌بندي دهدهي ديويي تنظيم و به‌صورت هفتگي منتشر مي‌شود. هر شماره هفتگي آن داراي نمايه نويسنده و عنوان است. اين كتابشناسي داراي فهرست‌هاي ماهانه و درهمكردهاي فصلي و سالانه است. مجلدهاي درهمكرد آن از سه بخش: موضوعي، عنوان و نويسنده، و نمايه موضوعي تشكيل شده است (:5 26).

از سال 1950، كتابشناسي مهم ديگري باعنوان >كاناديانا<[8]  توسط كتابخانه ملي كانادا* منتشر مي‌شود. اين كتابشناسي به‌صورت ماهانه و يا درهمكرد سالانه انتشار مي‌يابد. شيوه تنظيم آن بر اساس رده‌بندي دهدهي ديويي است و شامل اطلاعات كتابشناختي كتاب‌ها، جزوات، انتشارات دولتي، پايان‌نامه‌ها، و گزارشات است و در حال حاضر رسانه‌هاي غيرچاپي را نيز شامل مي‌شود(:5 72؛ 6).

در نوامبر 1951، يونسكو* كنفرانسي را درباره توسعه منابع كتابشناختي ترتيب داد. در اين كنفرانس دو گروه كاري، راهكارهايي را با توجه به خدمات جهاني كتابشناختي ارائه كردند. همچنين به قانون واسپاري* اجباري توسط دولت‌ها نيز اشاره شد كه باعث سهولت تهيه كتابشناسي‌هاي ملي شد.

در اواخر دهه 1960 ظهور نسل جديد داده‌هاي فهرستنويسي ماشين‌خوان (مارك)*، به استانداردسازي بيشتر منجر شد و مورد حمايت ايفلا قرار گرفت. ايفلا در 1971 استاندارد بين‌المللي كتابنامه‌نويسي (آي.اس.بي.دي.)* را براي بخش توصيفي مدخل‌هاي كتابشناختي فراهم ساخت تا اولا مدخل‌هاي ركوردهاي توليد شده در يك كشور و يك زبان به سهولت بتوانند در ساير كشورها توسط كاربران زبان‌هاي ديگر درك شوند؛ ثانيآ ركوردهاي ايجاد شده در هر كشور بتواند با فايل‌ها و يا فهرست‌هايي از انواع مختلف يكپارچه شوند؛ و ثالثآ ركوردهاي چاپي بتوانند با حداقل ويرايش به شكل ماشين‌خوان تبديل شوند. در بين كتابخانه‌هايي كه كار فهرستنويسي به فرم ماشين‌خوان را براي كتابشناسي‌هاي ملي انجام مي‌دادند، منظور سوم از همه مهم‌تر بود (:9 ج 3، ص 1954-1955).

كشورهايي مانند كانادا، استراليا، آلمان، فرانسه، دانمارك، انگلستان، چكسلواكي، مكزيك، و برزيل به توسعه داده‌هاي ماشين‌خوان و انتشار كتابشناسي‌هايي در قالب لوح فشرده و با فهرستنويسي ماشين‌خوان پرداختند (:12 601).

در 1973 ايفلا* در كنفرانس سالانه خود وظيفه برنامه جهاني كنترل كتابشناختي* (يو.بي.سي.) را اين‌گونه بيان كرد: "اداره منظم داده‌هاي كتابشناختي از زماني كه يك كتاب در هر نقطه از جهان به چاپ مي‌رسد تا زماني كه توسط كتابخانه‌ها فهرستنويسي مي‌شوند". سپس ايفلا در 1974 دفتر بين‌المللي كنترل جهاني كتابشناختي را براي ارتقاي اين وظيفه ايجاد كرد. در آن زمان كتابشناسي‌هاي ملي جاري در دو نوع تجاري و غيرتجاري كه در راستاي اهداف يو.بي.سي. عمل مي‌كردند، ظاهر شدند (:9 ج 3، ص 1955). نوع تجاري باعنوان "كتابشناسي‌هاي تجاري" و به‌عنوان كتابشناسي ملي در بسياري از كشورها منتشر شدند. اين نوع كتابشناسي‌ها فهرست كاملي از منابع اطلاعاتي متنوع بسياري از كتابخانه‌ها را شامل مي‌شدند (:7 ج 1، ص 68-69؛ :9 ج 3، ص 1955).

بعد از مطرح شدن قانون واسپاري، كتابشناسي‌هاي ملي از لحاظ زبان و شكل منابع متنوع شدند. به اين‌ترتيب، در برخي كشورها، كتابشناسي‌هاي ملي نويني تدوين شد كه شامل انتشارات نويسندگان آن كشور و ساير كشورها مي‌شد؛ نظير >كتابشناسي فرانسه<[9]  كه گزيده‌اي از انتشارات فرانسوي زبان از كشور سوئيس و فرانسه و انجمن‌هاي فرانسوي است (:9 ج 3، ص 1955؛ :12 600).

پيشينه تدوين و انتشار كتابشناسي ملي در ايران چندان طولاني نيست. نخستين اقدام در تدوين 1333 به همت ايرج افشار صورت گرفت و از 1342 كتابخانه ملي عهده‌دار انتشار كتابشناسي ملي ايران* شد. اين كتابشناسي در حال حاضر به‌صورت لوح فشرده منتشر مي‌شود (:3 مقدمه).

 مآخذ : 1) انوار، پروين (استعلامي). مأخذشناسي و استفاده از كتابخانه. تهران: انتشارات زوار، 1375؛ 2) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "كتابشناسي ملي"؛ 3) كتابشناسي ملي ايران (1360). تهران: كتابخانه ملي ايران، 1363؛ 4) مرادي، نورالله. مرجع‌شناسي: شناخت خدمات و كتاب‌هاي مرجع. تهران: فرهنگ معاصر، 1374؛ 5) مهراد، جعفر. مقدمه‌اي بر خدمات مرجع عمومي. شيراز: دانشگاه شيراز، ؛1371

6) "About Canadiana". [On-line]. Available: http://www. collectionscanada.ca/canadiana/index-e.html. [26Apr.2006]. 7) Katz, William A. Introduction to Reference Work. Vol.1: Basic Information Sources. New York: McGraw-Hill, 1992; 8) Mason, Moyak. "National Bibliographies". [On-line]. Available: http://www. moyak.com/researcher/resume/papers/ abib2mkm.html. [24Apr.2006]; 9) MC Cowan, Frank M. "National Bibliography". Encyclopedia of Library and Information Science (Dekker). Vol.3, PP.1953-1958; 10) "National Bibliography". International Encyclopedia of Library and Information Science. PP.443-444; 11) Reitz, Joan M. Online Dictionary for Library and Information Science (ODLIS). S.V. "National Bibliography". [On-line]. Available: http://lu.com/odlis/odlis_N.cfm. [22 Apr. 2006]; 12) Yochelson, Abby. "National Bibliographies". World Encyclopedia of Library and Information Services. PP.600- 605; 13) Zumer, Maja. "Guidelines for (Electronic) national bibliographies: Working Progress". In World Library and Information Congress (71st. IFLA, 14-18th. August 2005, oslo, Norway) [On-line]. Available: http:// www.ifla.org/ IV/ifla71/papers/073e-zumer.pdf. [26Apr.2006].

          ميترا صميعي